گربه‌های گمشده

دیروز صبح ماشینم را برای سرویس سالانه برده بودم نمایندگی. گفتند ماشین باید تا عصر آنجا بماند. تاکسی گرفتم که به خانه برگردم. در میانه راه تاکسی پشت چراغی قرمز ایستاد. من هم بی هدف به خیابان خیره شده بودم. اما توجه ام به آگهی کوچکی روی دیواری آجری جلب شد. آگهی برای یافتن گربه ای گمشده بود با مبلغی مژدگانی برای یابنده خوش اقبال. به نظرم رسید، راستی چرا در میان حیوانات خانگی گربه بیش از بقیه گم می شود؟ تا آنجا که به یاد دارم کمتر دیدم کسی در جستجوی سگی گمشده باشد. اگر هم بوده خیلی به ندرت. اما تعداد گربه های گمشده معمولاً بیشتر است. اولین پاسخی که به ذهنم رسید این بود که خیلی از گربه ها شبها از خانه می روند بیرون و شاید بلایی سرشان می آید. بعد با خود گفتم چطور ممکن است این حیوان زیرک راه خانه خودش را گم کند. آن هم با چشمانی که در تاریکی شب می بیند و با مسیریاب دقیقی که در مغزش دارد. نکند گربه ها به ما کلک می زنند. می روند و خودشان را از دست ما گم و گور می کند و ما فکر می کنیم گم شدند!شاید گربه ها می روند جایی دیگر برای شروعی دوباره. با هدف زندگی بهتر. با آدمی مهربان تر. در هوایی آزادتر. در فضایی صمیمی تر. نمی دانم. اینها همه ممکن است. فقط می دانم در میان حیوانات خانگی گربه جایگاه خاص خودش را دارد. این پلنگ کوچک، این قلندر چهارپا، این زیبای مرموز! با آن چشمان فریبا و نگاه بی اعتنا. بر خلاف سگ که خراب رفاقت است و عشق بی قید و شرطش را بی وقفه به صاحبخانه ارزانی می کند، گربه مدام بی اعتنایی خود را به رخ اهل خانه می کشد. مبادا کسی فکر کند برای لقمه نانی سرشان خراب شده است. چون گربه می داند چگونه از خودش مراقبت کند و نیازی به پرستار و مراقب ندارد. ضمن آنکه کسی نباید به جثه کوچک او به دیده تحقیر بنگرد و تاریخ شکوهمند گربه سانان را از یاد ببرد. او نماینده قبیله ای از قلندران است. نماینده دائمی سلطان جنگل در شهر.

شاید گربه ها می روند جایی دیگر برای شروعی دوباره. با هدف زندگی بهتر. با آدمی مهربان تر. در هوایی آزادتر. در فضایی صمیمی تر. نمی دانم. اینها همه ممکن است. فقط می دانم در میان حیوانات خانگی گربه جایگاه خاص خودش را دارد.

البته داستان گربه خیلی فراتر از این حرفهاست. به نظرم گربه قرنهاست که در قلب کوچک خود راز بزرگی را زیرکانه پنهان کرده است. قرنهاست که ظاهراً دور و بر آدمیزاد می پلکد اما هنوز کسی از رازش با خبر نشده است. گربه خیلی چیزها را هنوز به ما نگفته! هر وقت هم می خواهیم چیزی از زیر زبانش بکشیم خودش را به بازیگوشی یا حواس پرتی می زند. دنبال گلوله کاموایی می دود و ادای احمقها را در می آورد که دست از سرش برداریم. یا حواس ما را با خیره شدن به ماهی قرمز توی تنگ آب روی طاقچه پرت می کند.
اما این راز مگو چیست؟ من هم مثل شما نمی دانم چون زبان گربه ها را بلد نیستم. اما از صحبت گربه های رمان کافکا در کرانه موراکامی می توانم حدسهایی بزنم. احتمالاً داستان از آنجا شروع شد که در روزگارانی دور حیوانات جنگل دیدند آدمیزاد اخیراً دست از شکار و چیدن میوه های جنگلی برداشته و بخشی هایی از دشت را برای خودش تصاحب کرده و مشغول شخم زدن زمین است. دیده بودند کار جدیدی یاد گرفته و دانه در خاک می کارد و اسمش را گذاشته کشاورزی و دارد نظم محیط زیست را به هم می زند. با شناختی که از آزمندی آدم داشتند می دانستند این کارها عاقبت خوشی ندارد. از همان روز نخست بیم آن میرفت که با ادامه این اوضاع سرانجام این جانور دوپا تمام کره خاکی را به نام خودش مصادره کند و جایی برای بقیه نگذارد که البته آخرش همین هم شد!
القصه! شبی از شبهای گرم تابستان افریقا سلطان جنگل جلسه ای فوق العاده برگزار کرد تا در حضور اهالی جنگل به پرونده آدمیزاد رسیدگی کند. پرونده اش همان موقع هم خیلی خراب بود! با ابزاری که در همین مدت کوتاه ساخته بود کلی خسارت به بار آورده بود و ضرر و زیان فراوانی به طبیعت زده بود. شیر پیر خطاب به اعضا جلسه گفت این آدمیزادی که من می بینم آخرش کار دست همه می دهد. یکی از ما باید داوطلب شود و برود در کنارش زندگی کند. تا به این ترتیب هم رفتارش را زیر نظر داشته باشد و هم در روزگاری که او زمین را به زوال می کشد ما نسخه ای از نقشه ژنتیکی خود برای آیندگان محفوظ داشته باشیم. حیف است محصول میلیونها سال چرخه تکامل به دست او تباه شود. ما برای انجام این ماموریت خطیر به یک داوطلب شجاع نیاز داریم.
اما یافتن عضوی که بتواند این مسئولیت تاریخی را بر عهده گیرد کار دشواری بود. چون زندگی با آدمیزاد کار سختی بود که صحبت ناجنس عذابیست الیم! از طرفی از همان موقع آدمیزاد از حیوانات دیگر می ترسید. فکر می کرد همه مثل خودش خیال بد در سر دارند؛ و به محض دیدن هر یک از اهالی جنگل سنگ و تیر به سویشان پرتاب می کرد. پس باید کسی این ماموریت را بر عهده می گرفت که آدم خیلی از او نترسد. پس از شور و مشورت فراوان قرعه به نام جناب گربه افتاد که جثه کوچکتری داشت و می توانست این نقش را ایفا کند. بعد هم قرار شد به جبران این فداکاری تاریخی نام خانوادگی قبیله شیر را برای همیشه به «گربه سانان» تغییر دهند تا این خدمت یگانه در حافظه تاریخی جنگل ثبت شود. این شد که شیر و پلنگ و ببر و یوزپلنگ پذیرفتند که همگی نام خانوادگی گربه سانان داشته باشند. بعد جگوار و چیتا را فرستادند دامنه های هیمالیا که از پلنگ برفی امضا بگیرند. چون پلنگ برفی که از همه داناتر بود از همان روز نخست آدم را شناخته بود و از دستش به کوهستان گریخته بود.
بعد از تصویب ماموریت، به گربه مدتی فرصت دادند که برود و برای انجام وظیفه آماده شود. اول باید وزن کم می کرد. چون هر چند کوچکتر از بقیه بود هنوز با هیکلش آدم را می ترساند. این شد که مدتها رژیم گرفت و لاغر شد. بعد باید غرش را برای همیشه کنار می گذاشت. چون آدم از غرش گربه سانان می ترسید. بعد از کلی تلاش توانست صدایش را آن قدر نازک کند که غرش به میو میو تبدیل شود. صدایی که نه تنها هیچ نشانه ای از تهدیدی در آن نبود بلکه سرگرم کننده و آرامش بخش هم به نظر می رسید. علاوه بر این باید پنجه هایش را کمی کند می کرد. آنقدر پنجه هایش را به صخره ها مالید که از تیزی روز نخست چیز زیادی باقی نماند. سرانجام باید رژیم غذایی اش را طوری عوض می کرد که بتواند دور از جنگل دوام بیاورد. این شد که تصمیم به شکار موش گرفت. چون موش مزاحم دور بر خانه آدم زیاد بود. با شکار موش هم سیر می شد و هم می توانست آدمیزاد را قانع کند که وجودش در آنجا مفید است.
مقدمات فراهم شد. گربه از بزرگان فامیل خداحافظی کرد و راهی سفر شد. چند روزی راه پیمود تا سرانجام خودش را به محل اقامت جانور دوپا رساند. آدم که از دور گربه را دید از جا جست. رفت که تیری، سنگی، چیزی به سویش پرتاب کند. اما گربه پیش دستی کرد و با صدایی نرم و نازک گفت: میو! آدم که کاملاً گیج شده بود با تعجب پرسید: فرمایش؟ گربه گفت: عرض خاصی ندارم تصدقت. مزاحم شما هم نمی شوم. راستش من کوچکترین عضو خاندان شیر و پلنگ هستم. اما از ظلم و ستم پسر عموهایم به ستوه آمده ام و دیگر به جنگل باز نخواهم گشت. از طرفی از آوارگی هم خسته شده ام می خواهم مثل تو یکجا نشین شوم. قول می دهم مزاحمتی برای وجود عزیزتان ایجاد نکنم. اما اگر زمانی کمکی از من ساخته بود حتماً به من خبر بدهید. در حین این گفتگو موشی از سوراخی بیرون پرید. گربه بی درنگ جست و موش را به دندان گرفت. چون پلنگی شکار کوهانا! بعد همچو شیری نشست بر زانو و موشکان دیگر آن حوالی را یک به یک گرفت و بر زمین زد که همگی شدند با خاک یکسانا! آدمیزاد که شاهد این موش کشی جسورانه بود خیلی خوشحال شد. گربه را به خانه دعوت کرد و نشستند چای خوردند و دوست شدند. از آن روز «گربه وحشی» شد «گربه خانگی»! برای همیشه غرش را کنار گذاشت و به یک میو میوی ساده قانع شد. اکنون قرنها از آن روزگار می گذرد. مورخین می گویند دوازده هزار سال. اما گربه می گوید خیلی بیش از اینهاست. چون همنشینی با آدمیزاد کار دشواری است و زمان در کنار او به کند می گذرد. به همین دلیل است که ملال مشکل همیشگی آدمهاست.
خلاصه هر چه بود پیش بینی سلطان جنگل درست از آب درآمد. آدمیزاد همه جا را تصاحب کرد. هزاران شهر و میلیونها خانه ساخت و جایی برای بقیه باقی نگذاشت. اهل فامیل هم آواره شدند. شیر پیر سالهاست که در دشتهای افریقا از چنگ شکارچیان می گریزد، ببر بنگال در شبه قاره هند نسلش در خطر انقراض است و مدتهاست پلنگ برفی در دامنه های هیمالیا ناپدید شده و کسی خبری از او ندارد. حتی دیوید اتنبرو۱ هم از او بی خبر است.
اما به مدد این ابتکار تاریخی در این اوضاع اسفبار گربه همه جا هست و کسی نگران انقراض نسل او نیست. این همان دستاورد بزرگ این پروژه تاریخست. ثمره رنجی که گربه بر دوش کشید. امروز که من این متن را می نویسم گربه خانگی کنار شومینه روی مبل لم داده و تلویزیون تماشا می کند. گاهی با نی کمی شیر تازه گاو می نوشد که در مایکروفر گرم شده و نگاه عاقل اندر سفیهی به آدمیزاد می اندازند که مرتب کانال عوض می کند. آدم سرگشته ای که خودش هم نمی داند دنبال چیست و خبرها هر یک بدتر از دیگری: جنگلها سوخته، درختان بریده، شاخه ها شکسته، مراتع چریده، آهوان از دشتها رمیده، خاکها فرسوده، رودها آلوده، تالابها خشکیده، دشتها تفتیده، کویرها گداخته، انسانها خموده و هوا پر شده از دوده! و این همه مصیبت نتیجه مستقیم دخالت نابخردانه آدمیزاد در طبیعت است.
شب که آدم خسته از زندگی اندوهبار خود می رود که بخوابد، گربه خودش را کش و قوسی می دهد و برای گردش شبانه آماده می شود. گربه های شهر جلسه شبانه دارند و درباره مسائل مهم جهان گربه ها مشورت می کنند. در یکی از جلسه های اخیر می گفتند موشهایی در شهرهای بزرگ پیدا شده که از گربه بزرگترند و تهدید جدیدی محسوب می شوند. هیئت تحقیق و تفحص به این نتیجه رسیده که این اتفاق در نتیجه خوردن مرگِ موش تقلبی و تاریخ مصرف گذشته رخ داده است. گویا مرگ موش تقلبی نه تنها موش را نمی کشند بلکه مثل قرص مولتی ویتامین عمل می کنند! این هم دسته گل دیگری است که آدمیزاد به آب داده است. فعلاً کمیته مرکزی در حال بررسی موضوع است. بی خانمانی گربه های خیابانی نیز دستور ثابت جلسه هاست. بعضی از آدمهای نادان به آنها می گویند گربه های ولگرد! که جای بسی تاسف دارد. غافل از اینکه هیچ حیوانی ولگرد نیست. اگر انسان به محیط زیست سایر جانوران تجاوز نکند همه خانه و کاشانه خودشان را دارند.
بعد از جلسه شبانه گربه سلانه سلانه راهی خانه می شود. در راه فکرش مثل همیشه پیش پلنگ است. پسر عموی خوشتیپ و ورزشکاری که باعث افتخار خاندان بزرگ گربه سانان بوده و هست. با آن لباس فاخرش، با آن مهارت عجیبی که در شکار دارد، با آن قدمهای خرامان و بی صدا، با آن افسانه عشق و عاشقی که روزگاری با ماه داشته و هیچ کس را در زمین لایق خود ندانسته و دل به عشق ماه سپرده است. خیال پلنگ لحظه ای از گربه جدا نمی شود. گربه وقتی از درخت بالا می رود می خواهد به صلابت و چابکی او باشد؛ وقتی در کمین گنجشکی نشسته ژست پلنگ می گیرد هنگام شکار آهو؛ وقتی بر لبه بام راه می رود از تکنیکهای صخره نوردی پلنگ استفاده می کند. پلنگ نه فقط یک پسرعموی خوشتیپ بلکه الگوی رفتار و منش اوست. گربه شیفته پلنگ است. شخصیت آرمانی او که تمام ظرفیت های وجودی گربه سانان را به اوج رسانده است. پلنگی که هم شجاعت شیر را دارد، هم وقار ببر را و هم چابکی یوزپلنگ را. با این حال، پلنگ مهارتهایی دارد که هیچ یک از اعضا فامیل ندارند. مثلاً می تواند شکاری را با دو برابر هیکل خودش به بالای درخت ببرد یا مهارت شگفتی که در پنهان شدن دارد هنری یگانه و خاص خودش است. هر چند اینها همه در مقابل آزادگی پلنگ هیچ است. پلنگ تا پای جان برای آزادی می جنگد. پلنگ هرگز تن به اسارت نمی دهد. آدمیزاد پوستش را می کند و با آن پالتو درست می کند اما هرگز نمی تواند به روح بلند او دست یابد. به همه این دلایل گربه می خواهد مثل پسر عمویش پلنگ باشد. سربلند، آزاد و رها و به دور از هیاهوی شهر. اما افسوس که جبر روزگار راهش را به شهر کشاند و همنشین جانور دوپا شد. او که از جنگل به شهر مهاجرت کرد. کوچک شد. تحقیر شد. اهلی شد. به لقمه نانی راضی شد. اما خودش خوب می داند که در دلش خردک شرری هست هنوز. شرری از شور آزادی.
شبها که همه خوابند، گربه سرخوش از باده تنهایی خویش در کوچه های خاموش شهر می چرخد. از شراب آزادی می نوشد و سحرگاه مست و ملنگ به خانه باز می گردد. اما گاهی در راه بازگشت با دیدن طلوع دوباره خورشید ناگهان یاد و خاطره دشت و جنگل برایش زنده می شود و فیلش یاد هندوستان می کند. به سرش می زند که دیگر بس است. وظیفه تاریخی اش را انجام داده و نسل گربه دیگر در خطر انقراض نیست. حالا باید چند روزی هم مثل بقیه فامیل زندگی کند. با خود می گوید باید از این ورطه رخت خویش را بیرون کشید و به هواداری آن سر خرامان سر به کوه و بیابان گذاشت. روز آزادی فرا رسیده و باید قید همه چیز را زد و رفت. باید به جمع گربه های گمشده پیوست. بگذار آدمیزاد فکر کند گربه دیگری هم گم شد. چه باک! بگذار دلش خوش باشد و مدتی در کوچه ها به دنبالم بگردد. بعد هم طبق معمول همه چیز را فراموش می کند و به زندگی پر ملال خویش باز می گردد. غافل از اینکه همه خوب می دانند که گربه گم نمی شود. اگر کیلومترها از خانه دور شود پیدا کردن راه بازگشت برایش مثل آب خوردن است. گربه گم نمی شود، از دست ما خودش را گم و گور می کند. از ما می گریزد. از این همه تباهی و بیدادی که به راه انداخته ایم به تنگ آمده و چون بیش از هر حیوان دیگری با آدمیزاد زیسته از زاویه های تاریک روح او خبر دارد. از آزمندی بی حد و حسابش، از ریاکاری رندانه اش، از زهد فریبکارانه اش، از حسادت حقیرانه اش، از خودخواهی رقت انگیزش و از بی خردی هولناکش.
بله این گونه است که هر بار خبر گم شدن گربه ای را می شنوم اطمینان دارم پلنگ کوچک دیگری هوس آزادی به سرش زده و قلندرانه راهش را کشیده و بی خبر رفته است. همانطور که بی خبر و در سکوت آمده بود، آرام و خاموش می رود. قدم در راه بی برگشت و بی فرجام می گذارد. می رود به سوی آزادی. به هر آن کجا که باشد به جز این سرا سرایش. گویی از صحبت ما نیک به تنگ آمده بود؛ بار بربست و به گردش نرسیدیم و برفت!