ماهیت و افق کاری رشته علم اطلاعات و دانش شناسی و رموز موفقیت در آن

قبولی در رشته علم اطلاعات و دانش شناسی (یا کتابداری و اطلاع رسانی سابق) ـ برای بیشتر افراد ـ مانند آن دسته از حوادث زندگی است که وقتی اتفاق می افتد حس غم را در فرد ایجاد می کند ولی با گذر زمان، این حس به حسِ «چه خوب شد که این رشته قبول شدم!» تبدیل می شود. البته به شرط آنکه این فرد کسی باشد که به معنا داشتن حوادث در زندگی یعنی «حکمت» اعتقاد داشته باشد و همواره در حوادث زندگی خود «در جستجوی معنا» باشد.

***************

سیر و سلوک عرفانی لازمه فهم ناشناخته هایی از نوع «علم اطلاعات و دانش شناسی»

به دلیل ناشناخته بودن این رشته ـ و در عین حال کاربردی بودن آموزه های آن در سایر علوم و صنایع ـ معمولا  موفقیت در این رشته از آنِ کسی است که به «حکمت» اعتقاد داشته باشد و بتواند بین آموخته های خود در این رشته و آرمانهای فردی و حرفه ای خود ارتباطی بیابد. از این رهگذر به بصیرت لازم درباره چیستی و چرایی رشته در بافت علائق و خواسته های خود دست می یابد. چرا که به دلیل ویژگی میان رشته ای بودن رشته علم اطلاعات و دانش شناسی تقریبا برای هر فرد با هر علاقه ای شانس پیدا کردن حوزه ای جذاب برای آموختن و کار در این رشته وجود دارد. تنها در صورت باز و پذیرا بودن است که دانشجو در فرایند تحصیل در رشته «آهان»ی ناگفتنی و در مسیر شغلی آینده خود «آهان»های ناگفتنی بیشتری را تجربه می کند. اما چرا ماهیت این رشته چنین ناشناس است و شناخت آن نیاز به چنین سیر و سلوک عرفان منشانه ای دارد؟

ناشناخته بودن رشته به دلیل نبود تقریبا هیچ پیشینه دانشی درباره آن در دبیرستان و مدرسه است. برخلاف سایر رشته های دانشگاهی، رشته علم اطلاعات و دانش شناسی تنها رشته ای است که تمام دروس آن برای دانشجو تازگی دارند. نه از فیزیک خبری هست، نه شیمی، نه جامعه شناسی، نه زیست، نه ریاضی. در عین حال هر چه دانشجو بیشتر درباره رشته می آموزد در می یابد که رشته علم اطلاعات و دانش شناسی تنها رشته ای است که با همه رشته ها و علوم ربط دارد. این تازگی، دانشجویان را با ناشناخته هایی مواجه می سازد که به دلیل ابهام، می تواند سفر یادگیری را هیجان انگیزتر نماید.

بینش سازی: اولین منبع تغذیه خلاقیت  و معنایابی در رویدادها

با این حال ورود به ناشناخته ها همواره با تجربه ابهام، هیجان و درد همراه است. شناخت رشته علم اطلاعات و دانش شناسی به این دلیل نیاز به سیر و سلوک عرفانی دارد که معمولا در پیش از ورود به رشته و ابتدای تحصیل در دانشجو درباره چیستی و چرایی رشته بینش لازم ایجاد نمی شود. افق حرفه ای رشته و مسیرهای متنوع شغلی که دانشجو پس از فراغت از تحصیل می تواند وارد آنها شود برای دانشجو نامشخص باقی می مانند. اغلب درک دانشجو از مسیر آینده شغلی اش در حد کلیشه ای باقی می ماند: کار در کتابخانه یا مراکز اطلاع رسانی به عنوان کتابدار میز امانت یا مرجع یا حداکثر مدیر کتابخانه. از اینروست که می بینیم که دانشجویان این رشته حتی در مقاطع ارشد و دکتری همچنان نمی توانند درباره چیستی و چرایی رشته سخن بگویند، بی افق درس می خوانند و بی افق تر پژوهش می کنند!

بینش سازی یا تشریح چیستی و چرایی رشته های تحصیلی، بنیادی ترین عنصر تغذیه کننده خلاقیت در دانشجوست که متاسفانه از عناصر فراموش شده در آموزشهای دانشگاهی است. با بینش سازی و آشناسازی دانشجویان با فلسفه و افق کاری رشته های تحصیلی، شانس خلاقانه دیدن و عمل کردن در دانشجو ایجاد می شود و تا حد زیادی توانایی معنایابی و ربط دهی آموخته ها با پیش دانسته ها و آرمانهای حرفه ای دانشجو تغذیه می شود. این ربط دهی همان یادگیری است. یادگیری زمانی رخ می دهد که دانشجو بتواند میان پیش دانسته ها و دریافتهای خود ارتباطی برقرار نماید. این نوشته بخشا تلاشی است برای ایجاد چنین بینشی در تازه واردان به این رشته و  برای آنهایی که سالهاست در این رشته مشغول به تحصیل و کار هستند ولی همچنان درکی شفاف از چیستی و افق کاری این رشته ندارند.

چیستی رشته علم اطلاعات و دانش شناسی و افق کاری آن

موضوع اصلی علم اطلاعات و دانش شناسی؛ اطلاعات، کاربر و کاربری های اطلاعات است. رسالت این رشته ایجاد توانمندیهایی در دانش آموختگان این رشته است تا بتوانند اطلاعات را ـ در هر شکل و بر هر محملی ـ به کاربران آن برسانند و امکان استفاده موثر از اطلاعات را برای اهداف مختلف شخصی، حرفه ای، و تحصیلی افراد و سازمانها در بافت علوم و صنایع مختلف فراهم آورند. برای ایجاد امکان دسترسی به اطلاعات معمولا متخصص علم اطلاعات سه کار عمده انجام می دهد که عبارتند از: مجموعه سازی و فراهم آوری اطلاعات موردنیاز کاربر، سازماندهی اطلاعات برای ایجاد امکان بازیابی و دسترسی آسان و سریع به اطلاعات، و اشاعه و ارائه اطلاعات به کاربر برای رفع نیازهای اطلاعاتی وی. بسته به نوع اطلاعات و هدفهای کاربری اطلاعات، شیوه های متنوعی برای مجموعه سازی، سازماندهی و اشاعه اطلاعات استفاده می شود. با تحصیل در رشته علم اطلاعات و دانش شناسی دانشجویان این رشته دانش و مهارتهای موردنیاز برای انجام موثر فعالیتهای مربوط به هر یک از این حوزه ها را فرا می گیرند.

در مقطع کارشناسی که مرحله دریافت اطلاعات یا information receiving است دانشجو دانش پایه نظری و عملی موردنیاز در هر یک از حوزه های یاد شده را فرا می گیرد. این دانش معمولا از طریق تشریح ابعاد مختلف موضوع در قالب سخنرانی توسط استاد، تشویق دانشجویان به مطالعه منابع مرتبط و مشارکت در بحث کلاسی و ارائه سمینار، و کار عملی در مراکز اطلاعات در دانشجو ایجاد می شود.

در مقطع کارشناسی ارشد که مرحله گردآوری اطلاعات یا information gathering است دانشجو گردآوری علمی و ساخت یافته اطلاعات در هر یک از سه حوزه یاد شده در بافتهای مختلف (مانند کتابخانه ها، مراکز اطلاع رسانی، آرشیوها، مراکز اطلاعاتی دیجیتال) را می آموزد. توانمندی گردآوری اطلاعات معمولا از انجام پروژه های درسی و پایان نامه در دانشجو ایجاد می شود.

در مقطع دکتری که مرحله تولید اطلاعات یا  information producing است دانشجو با انجام پژوهش، دانش نظری و عملی نو تولید می کند. اصولا این دانش باید به بسط دانش نظری و عملی حوزه های یاد شده بیانجامد و برای مسائل مختلف حرفه اطلاعات و دانش شناسی راه حل کاربردی ارائه دهد. این توانمندی معمولا از طریق مطالعه ای ساخت یافته صورت می پذیرد که توسط اساتید راهنما و مشاور مرتبط هدایت می شود.

به دلیل تنوع و تغییر در محمل، مضمون و کاربردهای اطلاعات و تنوع در سلیقه و نیاز کاربران اطلاعات، تنوع بسیار زیادی در مسیرهای شغلی رشته علم اطلاعات و دانش شناسی وجود دارد و تنوع بیشتری نیز در راه است. به عنوان مثال اطلاعات می تواند به شکل دیجیتال در محیط وب ۲ باشد و کاربران آن محققان حوزه های فنی و مهندسی باشند. این یعنی امکان فعالیت به عنوان حرفه مند علم اطلاعات در محیط وب ۲ در حوزه تخصصی فنی و مهندسی.

به عبارتی تنوع در اطلاعات، کاربران اطلاعات و کاربری های اطلاعات ویژگی منحصر به فرد رشته علم اطلاعات و دانش شناسی است. این  ویژگی شانس زیادی برای یافتن و پرداختن به علائق دانشجویان در این رشته فراهم آورده است. به عنوان مثال در صورت علاقه مند بودن به هنر و نقاشی دانشجویان می توانند در مراکز اطلاع رسانی حوزه هنر مشغول فعالیت شوند یا درباره رفتار اطلاعاتی هنرمندان پژوهش کنند.

با کمی اندیشیدن و دوباره اندیشیدن درباره تنوع سه بعدی موجود در رشته علم اطلاعات و دانش شناسی و دوباره اندیشیدن درباره علائق و آرمانهای حرفه ای خود، به احتمال زیاد مسیری خلاقانه و بابِ سلیقه خود برای ادامه زندگی تحصیلی و حرفه ای خود در این رشته می یابیم. این یعنی امکان یافتن مسیری دلخواه برای تحصیل و کار در حوزه ای که دوست داریم. البته به شرط داشتن ذهنیت لازم که لازمه اصلی تحقق چنین هدفی است.

ذهنیت موردنیاز برای موفقیت در زندگی تحصیلی و حرفه ای

فارغ از اینکه در چه رشته ای درس می خوانیم، عموما پس از فراغت از تحصیل می توان در سه حوزه ـ به صورت خصوصی (کارآفرینی یا کار در سازمانهای خصوصی) یا استخدام در سازمانهای دولتی شغلی پیشه کرد و به عنوان حرفه مند آن حوزه مشغول به کار شد. این سه حوزه عبارتند از: اجرایی، پژوهشی، آموزشی.

اجرایی: در صورت انتخاب کار اجرایی به عنوان مسیر شغلی، می توان به عنوان کارشناس یا مدیر در مراکز و سازمانهای مرتبط با رشته خود مشغول به فعالیت شد. به عنوان مثال در رشته علم اطلاعات این مراکز دربرگیرنده این موارد هستند: مراکز اطلاعات، آرشیوها، کتابخانه ها، محیطهای مجازی اطلاعات مانند وب ۱، وب ۲، و مراکز اطلاعات دیجیتال. در صورت علاقه به کارآفرینی  می توان در حوزه تخصصی موردعلاقه خود شرکت خصوصی ایجاد نماید و به عنوان کارآفرین مشغول فعالیت شد. برای کار در سطح اجرایی معمولا داشتن مدرک کارشناسی و تجربه کاری خوب کفایت می کند.

پژوهشی: در صورت انتخاب پژوهش به عنوان مسیر شغلی، می توان به عنوان پژوهشگر یا مشاور علمی ـ پژوهشی در سازمانهای مختلف خصوصی و دولتی ـ که با حوزه موضوعی موردعلاقه وی همخوانی دارند ـ مشغول به فعالیت شد. برای پژوهشگر شدن معمولا تحصیل در مقطع کارشناسی ارشد، توانمندیهای موردنیاز برای پژوهش و انجام کار پژوهشی  را در فرد ایجاد می کند. داشتن مدرک دکترای تخصصی و فوق کتری نیز برای کار به عنوان پژوهشگر یک مزیت محسوب می شود، چرا که در سطح دکتری دانشجو شانس ارتقای مهارتهای پژوهشی خود و دانش افزایی در حوزه ای تخصصی را به دست می آورد.

آموزشی: در صورت انتخاب آموزش به عنوان مسیر شغلی، می توان به عنوان معلم، مربی یا استاد به آموزش آموخته های خود در رشته موردنظر بپردازد. به عنوان مثال در رشته علم اطلاعات فرد می تواند به عنوان استاد دروس مرجع و مجموعه سازی یا دروس سازماندهی اطلاعات مشغول به فعالیت شود، در بیرون از دانشگاه کارگاههای آموزشی تخصصی ارائه دهد، یا در قالب برنامه های فوق برنامه در مدارس و سازمانهای دولتی به طراحی و ارائه دوره های آموزشی همت گمارد. در صورت علاقه مند بودن فرد به آموزش در سطح دانشگاهی در ایران ـ و بسیاری از کشورهای جهان ـ لازم است تا مدرک دکتری در حوزه موردنظر در دست داشته باشد.

خلاقانه عمل کردن و رزومه سازی

برای تجربه خلاقیت باید حوزه موردعلاقه خود را انتخاب نمود و بهترینهای خود را عرضه کرد. برای تولید بهترینهای خود باید هر روز بر توانمندیهای خود بیافزاییم. یعنی منابع یادگیری مرتبط برای تبدیل شدن به یک حرفه مند در حوزه انتخابی خود را گردآوری کنیم و از آنها برای توسعه توانمندیهای موردنیاز خود به نحو احسن استفاده نماییم.

با مشخص نمودن مسیر شغلی موردعلاقه خود ـ براساس سه مسیر یاد شده ـ دانشجو می تواند از همان ابتدای تحصیل با افقی روشن تر به توسعه دانش و مهارتهای موردنیاز خود بپردازد و از بیراهه رفتن پرهیز کند. برای آینده تحصیلی و حرفه ای خود برنامه ریزی کند و با فراگیری توانمندیهای موردنیاز بتواند در زمان پیش بینی شده در مکانی باشد که برای آن برنامه ریزی کرده است. یعنی رزومه ای برای خود بسازد که با علائق و آرمانهای حرفه ای وی همخوانی دارد. چرا که رزومه ساختنی است نه نوشتنی. رزومه خوب روزمه ای است که نمایانگر دانش، مهارت و تجربه های فرد در زمینه است که وی در راستای هدف حرفه ای خود کسب نموده است. اینها همان توانمندیها و تجاربی هستند که فرد می تواند با استناد به آنها مناسب بودن خود برای حرفه موردنظر را اثبات نماید و با بی مانند شدن در حوزه کاریش نه تنها حس ناامنی شغلی نداشته باشد بلکه همیشه در حال انتخاب از میان پیشنهادهای بی شماری باشد که به وی برای کار در سازمانهای مختلف عرضه می شود. البته این مستلزم این ذهنیت است که: «یادگیری گرفتنی است و نه دادنی».

یادگیری گرفتنی است نه دادنی

این یعنی برای یاد گرفتن باید به فراتر از کلاس و درس گام نهاد. شنیده ایم که می گویند «توانا بود هر که دانا بود»؟ این زمانی محقق است که فرد با ذهنیت «یادگیری گرفتنی است نه دادنی» به دنبال دانایی باشد نه منتظر استاد، درس و دانشگاه باشد که چیزی را بیاموزانند. با این ذهنیت درمی یابیم که توانایی از آنِ کسی است که دانایی را در خود ایجاد کرده باشد و خود و فقط خود را مسئول چنین رسالتی بداند. دانشجو باید با این ذهنیت وارد آموزش عالی شود که به احتمال زیاد میان عناوین و سرفصلهای درس و محتوایی که ارائه می شود، همخوانی وجود ندارد. بنابراین یا باید نقش قربانی را بازی کند و برای بقیه عمر خود با مقصر دانستن دیگران دلیل ناموفق بودن و بیکاری خود را توجیه کند؛ یا خود دست به کار شود و برای پرهیز از ایجاد شکاف دانشی در خود یا پر کردن شکافهای دانشی که احتمالا از دبیرستان و مدرسه با خود به همراه آورده است، در خارج از کلاس و درس به فراگیری آموختنی های موردنیاز خود بپردازد. این می تواند از طریق شرکت در کلاس و درس دانشکده یا دانشگاهی دیگر، یا از طریق شرکت در دوره های آموزشی فوق برنامه یا برقراری ارتباط با متخصصان و فرصتهای یادگیری بیرون از دانشگاه صورت پذیرد. البته این زمانی دست یافتنی است که دانشجو ذهنیتِ «دانشگاه یعنی سرزمین فرصتها» را داشته باشد.

دانشگاه یعنی سرزمین فرصتها

سرزمینی بدون هیچ مرز جغرافیایی که فرصتهای برقراری ارتباط با متخصصان و اندیشمندان را در سطح ملی و بین المللی فراهم می آورد و امکان استفاده از منابع مختلف اطلاعات و یادگیری را برای دانشجویان مهیا می سازد. دانشجو باید با یافتن بهترینهای حوزه خود ـ اعم از منابع اطلاعات انسانی و مادی (منابع کتابی و غیرکتابی) ـ در و بیرون دانشگاه سفر آموختن خود را آغاز کند و با انتقال این عادت خوب به ابعاد مختلف زندگی خود یادگیری تمام عمر را تجربه کند. یعنی هر روز چیزی به دانسته های خود بیافزاید و در مسیر بهترین شدن در حوزه خود گام بردارد.

مسئولیت پذیری: پرهیز از زندگی بینابینی

رمز اصلی رشد و شادی، داشتن حس مسئولیت پذیری است. پذیرش تمام و کمال مسئولیت تمام تصمیمهایی که در زندگی می گیریم. یعنی اگر در مقطعی از زندگی احساس کردیم جایی که باید باشیم نیستم، بپذیریم که اشتباه از خودِ ما بوده است نه دیگران. اینگونه زیستن انسان را از «زندگی بینابینی» یا in-between زیستی می رهاند. یعنی وضعیتی که در عین اینکه فردی از بودن در آن ناراحت است، حاضر نیست برای خارج شدن از آن نیز هیچ هزینه ای بپردازد. چرا؟ چون ذهنیت زندگی یعنی «بده ـ بستان» را ندارد.

زندگی یعنی «بده ـ بستان»

تنها با این ذهنیت است که انسان می تواند مسئولیت پذیری را عملا تجربه کند و از ثمره آن که رشد و شادی است بهره مند شود. این عادت نازیبای گله مند بودن دائمی و دیگری را مقصر دانستن را ریشه کن می کند و در در فرد حس رهایی ایجاد می کند. این همان حسی است که در نهایت به حس رشد و رضایت از خویشتن ختم می شود.

تجربه این حس های خوب تنها زمانی محقق است که براساس مطالعه و اطلاعات تصمیمی بگیریم، هزینه مادی و معنوی تحقق تصمیم خود را بدانیم و حاضر باشیم با کمال میل این هزینه را بدون هیچ غرولندی بپردازیم. به عنوان فردی که تصمیم به ادامه تحصیل در دانشگاه ـ و آن هم در رشته علم اطلاعات و دانش شناسی ـ گرفته ایم انتظار می رود که مبتنی بر اطلاعات ـ و نه دنباله روی از تبلیغات رسانه ها و توصیه دوستان و بستگان ـ تصمیم بگیریم و مسئولیت انتخاب خود را تمام و کمال برعهده بگیریم. بیشتر به حسی که درباره خود داریم توجه کنیم تا اینکه دیگران درباره ما چه حس و فکری دارند. مسئولیت ادامه تحصیل در رشته انتخابی خود را بپذیریم یا آن را ترک کنیم چرا که زندگی بینابینیِ تحصیلی یعنی هدر دادن وقت و انرژی. ماندن یا خارج شدن از هر وضعیتی هزینه خاص خود را دارد. با پرداخت هزینه ای که می تواند ۱-۲ سال عمر باشد می توانیم دوباره آزمون دهیم و در رشته یا حوزه موردعلاقه مان است ادامه تحصیل دهیم یا با انتخاب مسیری متفاوت مانند گذراندن دوره های تخصصی کوتاه مدت در حوزه موردعلاقه خود دانش و مهارتی کسب کنیم و مسیر خود را از آن نقطه ادامه دهیم. تنها در این صورت است که می توانیم زندگی موردعلاقه خود را ـ هر چند دشوار ـ بسازیم و از بودن در آن لذت ببریم و خلاقانه زیستن را تجربه کنیم.

یکی مثل بقیه بودن یا خاص شدن؟

و در پایان بد نیست که بدانیم که مهم نیست در چه جایگاهی هستیم، همواره دو انتخاب داریم: یکی مثل بقیه باشیم حتی در پرطرفدارترین رشته ها مانند پزشکی، مهندسی، حقوق، … یا خاص باشیم در حوزه ای که ممکن است هیچ طرفداری نداشته باشد. یک سنگتراشِ خاص بودن بهتر از کسی است که مدرک فوق تخصص قلب از بهترین دانشگاه را دارد ولی در حوزه کاری خود نام و یادی ندارد.

با این ذهنیت، به علائق خود در بافت مسیرهای سه گانه شغلی ـ که پیش تر به آنها اشاره شد ـ بیاندیشیم و برای بهترین شدن در حوزه موردنظر خود ـ که ممکن است جذاب ترین گزینه از منظر دیگران نباشد اما خود به آن علاقه مندیم ـ برنامه ریزی کنیم و با بینش کسب دانایی برای خودتواناسازی در آن حوزه متبحر شویم. هر بیشتر تبحر داشته باشیم از کار خود بیشتر لذت می بریم و حس مفید بودن را بهتر تجربه می کنیم. البته با برخورداری دو ذهنیت دیگر: یادگیری گرفتنی است نه دادنی و دانشگاه سرزمینِ فرصتهایی است برای این یادگیری. و اگر که پذیرفته ایم که در رشته علم اطلاعات و دانش شناسی ادامه تحصیل دهیم که شانس بهره وری از این سرزمین برایمان چندین برابر است. به دنیای علم اطلاعات و دانش شناسی خوش آمدید!

به دنیای علم اطلاعات و دانش شناسی خوش آمدید!

به عنوان دانشجوی علم اطلاعات و دانش شناسی ـ و حرفه مند آینده این حوزه ـ  با شناخت منابع و ابزارهای مختلف دسترسی به اطلاعات می توانیم بیش از دانشجوی دیگر رشته ها مبتنی بر اطلاعات تصمیم بگیریم و موفق تر عمل کنیم.

امید که این نوشته توانسته باشد تا حدی اطلاعات پایه برای تصمیم گیری درباره ماندن یا رفتن ـ و کیفیت آن ـ را برای دانشجویان جدید و قدیمی این رشته فراهم کرده باشد تا بتوانند تصمیمی بگیرند و مسئولیت آن را تمام و کمال بپذیرند و از فرصتهای استثنایی زندگی تحصیلی خود بهره مند شوند. امید که بتوانیم با ذهنیتی درست و مبتنی بر اطلاعات از مسیر تحصیل در دانشگاه، خودشکوفایی و خلاقیت را تجربه کنیم.

* این نوشته ویرایش بسط یافته سخنرانی دکتر مریم نظری در «سومین جشنواره ملی دانشجویی  برترین های سال علم اطلاعات و دانش شناسی» است.

برای مطالعه بیشتر

ابرامی، هوشنگ. ۱۳۸۳. شناختی از دانش شناسی. تهران: کتابدار.

منصوریان، یزدان. ۱۳۹۲. به علم اطلاعات و دانش‌شناسی خوش آمدید!. سخن هفته شماره ۱۴۹. ۱.