از شاخدارمارک تا دانمارک: تأملی در علل و عوامل محیطی تعیین‌کننده گرایشهای پژوهشی

قاره گرسنه

تصویری که از قاره افریقا در ذهن ما ایرانیان نقش بسته بیشتر به سال های پس از انقلاب مربوط می شود؛ دوره ای که سر دادن شعارهای استکبار ستیز  نگاه اتباع دولت ایران را متوجه نقاطی از جهان کرد که در آنها بنا بر قول مشهور، سیاست امپریالیستی دولت امریکا موجبات فقر همه جانبه ای را فراهم ساخته بود که عینی ترین مظهرش را می توانستیم در دنده های نمایان کودکان گرسنه ببینیم. کودکانی که گویی تازیانه فشار گرسنگی را با چشمانی از حدقه بیرون زده به دوربین سیما می کوبیدند تا کوره راه راهسازی جهاد سازندگی در کشورهایی همچون اتیوپی را در نگاه بینندگان هموار سازند.

تحقیقات کتابداری و اطلاع رسانی افریقا عموماً حول همان محورهایی می چرخند که درد ما نیز هستند. اما نمی دانم چرا ما کتابداران ایرانی ذیل شعار کشاورزی محور توسعه است مدام از وجهه اجتماعی خرابمان می نالیم و یک شاهی هم صرف اطلاع رسانی کشاورزی یا صاف و صوف کردن این صورت تکیده و اخمو نمی کنیم.؟

افریقایی ها مردمانی معرفی می شدند که با وجود برخورداری از معادن طلا بیشترین آمار مرگ و میر کودکان و پایین ترین نرخ متوسط طول عمر را دارا بودند. آلِمنا (۱۹۹۶) اما نشان داده است که همین قوم همیشه استثمار شده، ظاهراً کتابداری و اطلاع رسانی را از مدعیان دیگر! بهتر درک کرده اند (جدول یک). یافته های آلِمنا حاکی از این حقیقت عبرت انگیز است که ساکنان قاره سیاه اگرچه همچون ما مفتون، مرعوب و شاید مغلوب فناوری اطلاعات شده و بیشترین حجم تحقیقات خود را در این زمینه انجام داده اند، اما یادشان نرفته که اجتماعی جامانده در دوره کمون را باید با کتابخانه های روستایی به دوره کشاورزی و پس از پیچ فئودالیته به عصر صنعتی رساند. البته در این مسیر باید وجهه اجتماعی مناسبی برای کتابداران ساخت تا نزد روستاوندان مدرن! مقبولیت یابند؛ نکته ای که در میان ایرانیان نفت فروشِ همیشه سیر، معدود افرادی همچون نوش آفرین انصاری دریافته بودندش (انصاری، بی تا).

تحقیقات کتابداری و اطلاع رسانی افریقا عموماً حول همان محورهایی می چرخند که درد ما نیز هستند. اما نمی دانم چرا ما کتابداران ایرانی ذیل شعار کشاورزی محور توسعه است مدام از وجهه اجتماعی خرابمان می نالیم و یک شاهی هم صرف اطلاع رسانی کشاورزی یا صاف و صوف کردن این صورت تکیده و اخمو نمی کنیم؟ اوچولا و اوچولا (۲۰۰۷) تصویری جذاب تر را عرضه می کنند. مردمان افریقای جنوبی که چند سالی است برچسب بدنامی آپارتاید را از خود کنده و مدارا و مدیریت را آموخته اند در انتهای تاریکی با خیالی آسوده و فارغ از دعواهای رایج در جاده ابریشم با مدلی بریتانیایی به سوی رفاه می تازند. یک نظام اطلاع رسانی را پیش و بیش از هر چیز باید به درستی مدیریت کرد. آنگاه است که اطلاعات موجود را می توان بازیابی کرده و اشاعه داد. دقیقاً همین سه حوزه شاکله تحقیقات رشته در افریقای جنوبی را تشکیل می دهد.

قاره زرد

پژوهش های کتابداری و اطلاع رسانی در ایران، پاکستان و هند (تیموری خانی و اکبری داریان، ۱۳۸۸؛ خان و سمدانی، ۱۹۹۷؛ ماداسامی و آلوارامال، ۲۰۰۹؛ ماهاپاترا و ساهو، ۲۰۰۴؛ نصیر و محمود، ۲۰۰۹) وضعیتی نسبتاً مشابه دارند. با اندکی مسامحه، آموزش، کتابخانه های دانشگاهی، فناوری اطلاعات و سازماندهی اطلاعات را می توان عمده ترین زمینه های فعالیت محققان دانست. در ایران به طور مشخص و در خلال سال های اخیر گرایش به سازماندهی و بازیابی اطلاعات الکترونیکی افزایش چشمگیری یافته است. این در حالی است که به باور صاحب نظران در کنار این موارد ایران از فقدان خدمات اطلاعاتی در کتابخانه های عمومی و آموزشگاهی به شدت رنج می برد. این نقیصه حکم یک سکه را دارد که یک روی آن سوار امواج نو شدن تعداد قابل توجهی از کتابداران جوان است. روی دیگر این سکه که البته مهمتر است فقدان زمینه اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی لازم برای سوق دادن عموم مردم به سمت مطالعه و مراکز اطلاع رسانی است. دشواری هدایت مردمانی کم سواد و غالباً فراری از مطالعه که گرفتار تورم روزافزون نیز شده اند بر همگان روشن است. تحت چنین شرایطی نمی توان انتظار داشت که محقق جوان و غالباً کم طاقت به زمینه های پژوهش ای روی بیاورد که اساسی اما مستلزم صرف دوره قابل توجهی از عمر و همراه با اصطکاک روانی است. آنچه می توان ترویج علم نامیدش به یک معنا همگامی با فقرا است. مرادم از فقر در اینجا فقر فکری و فرهنگی است.

این در حالی است که به باور صاحب نظران در کنار این موارد ایران از فقدان خدمات اطلاعاتی در کتابخانه های عمومی و آموزشگاهی به شدت رنج می برد. این نقیصه حکم یک سکه را دارد که یک روی آن سوار امواج نو شدن تعداد قابل توجهی از کتابداران جوان است. روی دیگر این سکه که البته مهمتر است فقدان زمینه اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی لازم برای سوق دادن عموم مردم به سمت مطالعه و مراکز اطلاع رسانی است. دشواری هدایت مردمانی کم سواد و غالباً فراری از مطالعه که گرفتار تورم روزافزون نیز شده اند بر همگان روشن است.

کم نیستند ایرانیانی که سیرند و دستشان به دهانشان که چه عرض کنم به ته حلقومشان هم می رسد. اما همین گروه نمی خوانند و نمی دانند راه خوانندگان از کدام سو است و مقصدشان کجاست. البته حرجی بر آنها نیست؛ چون معیشتشان در گرو دانایی نیست، چون اگر نخوانند چیزی از عایداتشان کم نمی شود، چون اینجا شاخدارمارک است.

قاره تمیز

اروپاییان صد سالی است که هر روز تمیزتر شده اند. ارتقاء استانداردهای زندگی در اروپا مؤید این نکته است که سفیدهای مغرور به پاکیزگی عادت کرده اند؛ چه در محیط فیزیکی و چه در محیط فکری زندگی شان. فارغ از مناسبت محیط فیزیکی که عموماً ناظر بر شاخص های بهداشتی است تداوم پاکیزگی به عنوان یک فرایند در محیط فکری یا جهانی که در آن زندگی می کنیم مستلزم پالایش همیشگی است؛ و این خود نیازمند مطالعه مداوم. گرایش به مطالعه در میان اروپاییان به طرز چشمگیری افزایش یافته است. زیرا از یک سو لذت مترتب بر خواندن را درک کرده اند و از سوی دیگر سیاست های کلان دولت های رفاه مردم را ناگزیر از دانستن در عصر اطلاعات کرده است. بر این اساس، مراجعه روزمره به رسانه های چاپی و الکترونیکی و دریافت جدیدترین اخبار و اطلاعات بخشی عمده از زندگی این گروه از زمینیان را تشکیل داده است. در این بستر اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی است که قاطبه مردم صاحب کتابخانه شخصی می شوند و تنها اینجاست که ساماندهی و مدیریت بهینه کتابخانه های شخصی به مهمترین دغدغه پژوهشگران کتابداری و اطلاع رسانی تبدیل می شود (کایبرگ، ۱۹۹۶). از تهران تا کپنهاگ را می توان با طی مسافتی بالغ بر ۳۶۰۰ کیلومتر طی کرد. اما به نظر شما از شاخدارمارک تا دانمارک چقدر راه است؟

جدول یک. اولویت بندی گرایش های تحقیقاتی کتابداری و اطلاع رسانی در چند کشور

منابع

• Alemna, A. A. (1996). The periodical literature of library and information in Africa: 1990-1995. International Information & Library Review, ۲۸ (۲): ۹۳-۱۰۳.
• Kajberg, L. (1996). A content analysis of library & information science serial literature published in Denmark, 1957-1086. Library & Information Science Research, ۱۸: ۲۵-۵۲.
• Khan, M., and Samdani, R. A. (1997). Library resources and publishing: 50 years analysis. Pakistan Library Bulletin, 28 (۴): ۲۹-۳۹.
• Madasamy, R. and Alwarammal, R. (2009). Doctoral degrees in library and information science in India during 2003 2008: A study. Annals of Library and Information Studies, ۵۶ (۴): ۲۶۲-۲۶۶.
• Mahapatra, R. K. and Sahoo, J. (2004). Doctoral Dissertations in Library and Information Science in India 1997 2003: A Study. Annals of Library and Information Studies, ۵۱ (۱): ۵۸-۶۳.
• Naseer, M. M. and Mahmood, K. (2009). LIS Research in Pakistan: An Analysis of Pakistan Library and Information Science Journal 1998-2007. Library Philosophy and Practice. Available at: http://www.webpages.uidaho.edu/~mbolin/naseer-mahmood.htm
• Ocholla, D. N. and Ocholla, L. (2007). Research in library and information science in South Africa: An analysis of journal research output from 1993-2006. Paper presented at the World Library and Information Congress: 73rd IFLA General Conference and Council, ۱۹-۲۳.
• انصاری، ن (بی تا). کتاب و کتابداری: مجموعه مقالات. تهران: توس.
• تیموری خانی، الف و اکبری داریان، س. (۱۳۸۸). بررسی و تحلیل محتوای مقاله های ارائه شده در گردهمایی های کتابداری و اطلاع رسانی در ایران. در مجموعه مقالات همایش پژوهش در کتابداری و اطلاع رسانی: رویکردها، رویه ها و کاربردها. به کوشش نصرت ریاحی نیا. تهران: کتابدار، صص. ۱۱۹-۱۳۳.