مقدمه
در چندین مطلب و کتاب در مورد زندگی اساتید و پیشکسوتان دیده‌ام که همه به ارزش و اهمیت کار و فعالیت داوطلبانه اشاره کرده‌اند (از آن جمله: میرهادی و ضرابی، ۱۳۸۳؛ قنبری، ۱۳۸۶). آنها ذکر می‌کنند که در خانواده، مدرسه، کالج، دانشگاه و نهادهای اجتماعی دیگر، این موضوع مهم را به ما یاد داده و آن را امری ارزشمند معرفی کرده‌اند. به طوری که ما از زمانی که قدرت تمیز و تشخیص و بعدها که قدرت تصمیم یافته‌ایم، همواره بخش ویژه و مهمی در ذهنمان به فعالیت‌های داوطلبانه اختصاص یافته است. حتی این امر چنان کشش و جذابیتی برایمان داشته، که گاه بر سر آن به رقابت پرداخته‌ایم، گاه رجز خوانده‌ایم که من قادرم این کار داوطلبانه خیلی سخت را در این زمان معین به انجام برسانم و گاهی پیش آمده که چند روز و شب را استراحت نکرده‌ایم و از هر کار دیگری دست شسته‌ایم تا به فعالیت داوطلبانه بپردازیم.
الان اما، دولت‌ها تلاش زیادی می‌کنند تا کار داوطلبانه را رونق دهند و طوری نظام‌مند این موضوع را در قالب NGOها (یا سازمان‌های مردم‌نهاد) به سامان برسانند. اما هرچه بیشتر می‌کوشند، کمتر توفیق می‌یابند. آن سابقه و این وضعیت حاضر، چنین پرسشی را پیش می‌آورد: دلیل چیست که چنین امر مهمی که از ضروریات جوامع بشری است، وجود ندارد یا آنقدر کمرنگ است که انگار نیست، و تلاشها برای رواج و رونق آن به ثمر نمی‌نشیند؟
برای عدم اقبال به فعالیت‌های خودجوش و داوطلبانه در دوره حاضر، عوامل مختلفی می‌توان ذکر کرد که حوزه کتابداری و اطلاع‌رسانی نیز به نوعی در سال‌ها و دهه‌های گذشته با آن روبه‌رو بوده است. عوامل مرتبط با موضوع عدم داوطلبی در فعالیت‌های اجتماعی را می‌توان به دو دسته: “عوامل عمومی” و “عوامل اختصاصی” تقسیم کرد. عوامل عمومی این مقوله، آن دسته از عوامل هستند که مشکل کل جامعه بشری در سطح کلان جهانی و یا در دایره‌ای محدودتر، در سطح ملی به شمار می‌آیند و به صنف و رشته و گروه خاصی مربوط نمی‌شوند و همه درگیر آن هستند. یعنی، در همه جای دنیا و در همه علوم و حوزه‌ها با این معضل مواجه هستند و اگر چه ممکن است کم یا زیاد باشد، اما به هر حال برای همه وجود دارد. عوامل اختصاصی، آن دسته عواملی هستند که در کنار عوامل جهانی، صرفا در جغرافیای کشور ما قابل توجه و بررسی هستند. در ادامه مشخصات هر یک از این دسته عوامل برشمرده می شوند:
عوامل عمومی
واقعیت این است که صنعت، رایانه، فناوری و سرعت، که از خصیصه‌های اصلی دوره حاضر هستند، همه و همه انسان را به گونه‌ای به انزوا و فردگرایی هل داده‌اند. یعنی بشر امروز، طی یک فرایند تغییر ژنوم اجتماعی، آموخته و کم‌کم ملکه ذهن‌اش شده که باید اسب خود را براند و تا جایی که می‌شود، در فردیت فردی خویش فرو رود. و همین است که باعث می‌شود اغلب، انسان امروزی نه احساس نیازی به فعالیت‌های داوطلبانه داشته باشد و نه دلیلی و توجیهی برای آن پیدا کند. یعنی اینکه در کل جهان امروزی، انسانها چندان حساسیتی به امور دیگران نداشته و همه انسانها، با خلاص کردن خود از زیر بار مسئولیت، کارها را تا جایی که می‌توانند واگذار می‌کنند به سیستم‌هایی که قرار است جوامع را بچرخانند. [۱]
عوامل اختصاصی
این عوامل، آنهایی هستند که جدای از عوامل عمومی که گریبانگیر همه ملت‌ها و کشورها هستند، اختصاصا در کشور ما قابل بررسی و مداقه‌اند. سابقه تاریخی، اتفاقات تند و خشن اجتماعی و سیاسی، ویژگی‌های مذهبی، اخلاقی و اجتماعی ایرانیان و اتفاقات سیاسی، اجتماعی و اقتصادی و فرهنگی دهه‌های اخیر، همه و همه عواملی بوده‌اند که نه تنها فعالیت‌های داوطلبانه و خودجوش را رونق نبخشیده‌اند، که هر روز فاصله اجتماع با آن را بیشتر کرده‌اند. از مهمترین مولفه‌های اثرگذار بر فعالیت‌های داوطلبانه، احساس تعلق اجتماعی است. یعنی اینکه فرد تا چه حد خود را وابسته به اجتماع و جامعه پیرامونی خود میپندارد. تغییر و تحولات تند و سریع سیاسی و دولتی که در طول زمان بارها در کشور ما رخ داده، معمولا فرصتی برای بر‌قراری ارتباط و تعلق اجتماعی باقی نگذاشته است. به خصوص زمانی که تغییر و تحولات صرفا به صورت جابجایی قدرت و موقعیت نیست، بلکه تحولات اساسی و ریشه‌ای در برنامه‌ها، زیر‌ساختها و مبانی سیاسی و اجتماعی را صورت می‌دهد.
به هر حال، عوامل عام و خاص کلان اجتماعی موثر بر فعالیت‌های داوطلبانه، هر چه هستند موضوع بحث ما نیستند. غرض از این مقدمه، ذکر برخی نکات مهم و اثرگذار بر این موضوع بود و در ادامه می‌خواهیم به وضعیت داوطلبانگی در حوزه خودمان، یعنی کتابداری و اطلاع‌رسانی بپردازیم. نکته‌ای که باید در ابتدا گوشزد کنم این است که حوزه کتابداری و اطلاع‌رسانی، از جمله حوزه‌‌هایی است که تعامل و ارتباط اجتماعی درون و برون رشته‌ای آن گسترده است. به خصوص ارتباطات درون‌رشته‌ای آن وضعیت نسبتا خوبی دارد. تجربه دانشجویی در این رشته، نشست‌ها، همایش‌ها، عکس‌العمل‌های حرفه‌ای و علمی این حوزه، نشان می‌دهد که چنین ارتباط‌هایی به نسبت خوبی وجود دارد. اما علی‌رغم این ارتباطات، وضعیت فعالیت‌های داوطلبانه، آن‌گونه که باید باشد نیست. یعنی با این پتانسیل نیروی متخصص در این رشته و ارتباط‌های خوبی که وجود دارد، انتظار می‌رود وضعیت به نسبت بهتر باشد، اما نیست. این نبودن را بنده به اعتبار نزدیک به ده سال کار نزدیک با انجمن کتابداری و اطلاع‌رسانی ایران و سایر فعالیت‌های اجتماعی این رشته عرض می‌کنم. در تحلیل این کمبود در جامعه کتابداری کشور، نکاتی چند قابل ذکر است که به برخی از آنها به اجمال پرداخته خواهد شد:[۲]
خودنمایی
رشته کتابداری و اطلاع‌رسانی، در زمره رشته‌های اخلاق‌مدار است. یعنی در آن بر اخلاقیات و تعهدات حرفه‌ای کتابداری تاکید بسیار شده و مدام بر تعالی روحی و اخلاق کتابدار تاکید می‌شود. مدام در همه درس‌ها تکرار می‌شود که کتابدار باید سجایای اخلاقی فراوان داشته باشد تا بتواند در‌بست در خدمت کاربر باشد و نیازهای او را بر‌آورده سازد. وقتی کسی را اخلاق مدار می‌دانیم و می‌پرورانیم، لا‌جرم باید بدی‌های اخلاقی را از خود دور کند. یکی از مظاهر بد‌اخلاقی در جامعه‌ی ما خودنمایی است که در مقابل آن فروتنی بسیار تشویق شده و محترم شمرده می‌شود. حال آنکه برای فعالیت داوطلبانه، فرد باید قدری خود‌ستایی و خودنمایی داشته باشد؛ زیرا از یک سو لازم است آنقدر خودش را قبول داشته باشد که بیاید و اعلام کند که می‌تواند فلان کمک را بکند و از سوی دیگر آنقدر انگیزه‌ی خودنمایی (به معنای مثبت آن) داشته باشد که زحمت‌های انجام یک کار بی‌مزد و منت را به جان بخرد.
رشته کتابداری و اطلاع‌رسانی، در زمره رشته‌های اخلاق‌مدار است. یعنی در آن بر اخلاقیات و تعهدات حرفه‌ای کتابداری تاکید بسیار شده و مدام بر تعالی روحی و اخلاق کتابدار تاکید می‌شود. مدام در همه درس‌ها تکرار می‌شود که کتابدار باید سجایای اخلاقی فراوان داشته باشد تا بتواند در‌بست در خدمت کاربر باشد و نیازهای او را بر‌آورده سازد. وقتی کسی را اخلاق مدار می‌دانیم و می‌پرورانیم، لا‌جرم باید بدی‌های اخلاقی را از خود دور کند.
جاه‌طلبی:
از عوامل دیگر موثر بر عدم استقبال از فعالیت‌های داوطلبانه، جاه‌طلبی کتابداران است. باز هم باید در اینجا بار مثبت و معنای مثبت جاه‌طلبی را در نظر بگیریم. زیرا، جاه‌طلبی افراطی جزء اخلاقیات بد به شمار می‌آید. اما اندکی جاه‌طلبی، به معنای انگیزه و موتور حرکت است و باید مقدار معینی از آن در وجود افراد موجود باشد تا اقدامی بکنند و از جایی که هستند چند قدمی بیشتر بر‌دارند. یکی از عوامل موثر بر جاه‌طلبی افراد، مسائل مالی و در‌آمدی است. زیرا فرد احساس می‌کند برای مثال اگر در یک بنگاه اقتصادی فعالیت می‌کند، در صورتی که فعالیت‌های اقتصادی خود را جاه‌طلبانه‌تر در نظر بگیرد، می‌تواند صاحب در‌آمد و وضعیت مالی بهتر‌ی شود، و قدری از این جاه‌طلبی هم در فعالیت داوطلبانه فرد بروز می‌کند. در حالی که در دنیای کتابداری و اطلاع‌رسانی، معمولا کار در کتابخانه‌ها شکل می‌گیرد که تقریبا همه آنها غیر‌انتفاعی و دولتی و عام‌المنفعه هستند. بنابراین جاه‌طلبی برای انجام کاری گسترده و فراخ‌تر کردن مرز‌های کتابخانه و توسعه در‌آمد و انگیزه‌های مالی نیز خود به خود منتفی می‌شود.
پرستیژ اجتماعی:
این موضوع پرستیژ اجتماعی در حوزه کتابداری و اطلاع‌رسانی، کار‌کردی دو‌گانه دارد. یعنی هم عاملی برای فعالیت‌های داوطلبانه به شمار می‌آید و هم عاملی برای عدم تمایل به فعالیت‌های داوطلبانه. وجوه مختلف مرتبط با پرستیژ اجتماعی رشته را این‌گونه می‌توان تحلیل کرد که متاسفانه چیزی که از رشته کتابداری و اطلاع‌رسانی در اذهان قاطبه‌ی اهالی آن شکل گرفته، دیدی غیر‌مثبت به رشته است. از نام رشته، در‌آمد، قضاوت جامعه، جایگاه اجتماعی، وضعیت در‌آمدی گرفته تا نظر‌گاه مسئولین، جایگاه اداری، بر‌خوردهای سیاسی و … با این رشته عموما یک تصویر نا‌کار‌آمدی و ضعف را در اصحاب این حوزه به خصوص جوانان و دانشجویان به وجود آورده است. وقتی فارغ‌التحصیل این رشته خود را با فارغ‌التحصیل یک رشته مهندسی که از نظر مدرک و سابقه و… یکسان هستند مقایسه می‌کند و می‌بیند حقوق او کمتر از فرد مشابه است و وقتی هم اعتراض می‌کند، خیلی راحت تهدید به حذف شغل و کتابخانه و مسئولیت و… می‌شود، حق هم دارد چنین تصوری را در خود شکل دهد.
واکنش‌های افراد در بر‌خورد با چنین موقعیت‌هایی متفاوت است. یک گروه برای فرار از فشار فضای سنگین چنین نگاهی، به سوی فعالیت‌های داوطلبانه و اقدامات عملی روی می‌آورند و تلاش می‌کنند با جمع یاران و همراهان یکدل و داوطلب دیگر، چاره‌ای برای این درد بیابند. آنها با روحیه مثبت‌اندیشانه به این طرز تلقی و نگرش اجتماعی، تلاش می‌کنند با اقدامات عملی، مرهمی برای درد‌های خود بیابند و به نوعی هم در زیر نقاب فعالیت مثبت، خود را از زیر بار نگاه منفی اجتماعی رها کنند و هم اینکه اگر توانستند راهکارهایی هم برای رفع و درمان آن بیابند.
گروه دوم با روحیه منفی‌نگرانه به موضوع نگاه می‌کنند و دیگر همه چیز را تمام شده می‌پندارند و خود را در اختیار سرنوشت می‌گذارند و اجازه می‌دهند سیلاب بد‌بینی اجتماعی آنها را با خود ببرد و آنها اگر احیانا توانستند حتی خود را از تعلق و وابستگی به جامعه کتابداری نیز تطهیر می‌نمایند. اینها چاره را در کنار گود ایستادن و بازی دیگران را تماشا کردن و هراز چند گاهی، غر زدن می‌بینند.
وقتی فارغ‌التحصیل این رشته خود را با فارغ‌التحصیل یک رشته مهندسی که از نظر مدرک و سابقه و… یکسان هستند مقایسه می‌کند و می‌بیند حقوق او کمتر از فرد مشابه است و وقتی هم اعتراض می‌کند، خیلی راحت تهدید به حذف شغل و کتابخانه و مسئولیت و… می‌شود
آزادی خواهی:
تعالیم کتابداری و ذات این رشته اساسا دمکراتیک و آزادی‌طلبانه است (حری،۱۳۸۹). زیرا اولین موضوعی که با آن در دروس خود آشنا می‌شوند سانسور و اثرات مخرب آن است و دائم خود را تلاشگر در راه آزادی دسترسی به اطلاعات می‌یابند. در حالی که معمولا، در قالب کشورها، آزادی مطلق دسترسی به اطلاعات و عدم سانسور، چندان به ذائقه دولت‌ها خوش نمی‌آید. تعارض بین نظرات دولت‌ها و کتابداران در این زمینه، معمولا زمینه‌های عدم همراهی کتابدارن با دولت‌ها و سیاست‌های آنها و در نتیجه عدم تعلق اجتماعی را در پی دارد و چنانکه در ابتدای بحث عرض شد، عدم تعلق و همراهی اجتماعی در جوامع، مهمترین آفت فعالیت‌های داوطلبانه به شمار می‌آید.
حاصل سخن
آنچه در این نوشته اندک آمد، اشاره‌ای به برخی عوامل موثر بر عدم رونق فعالیت‌های داوطلبانه به صورت عام و کمبود افراد داوطلب در حوزه کتابداری و اطلاع‌رسانی به صورت خاص بود. چنانکه ذکر آن رفت، دلایل و عوامل زیاد هستند و در اینجا به برخی از مهمترین عوامل عمومی و اختصاصی اشاره شد. اگر بخواهیم جمع‌بندی کرده و به یک دسته عوامل امتیاز بیشتری بدهیم، می‌توان ادعا کرد که عوامل عمومی، عموما از قدرت و قوت بیشتری در این زمینه بر‌خوردار هستند. زیرا، اولین و مهمترین چیزی که باعث می‌شود بشر به فعالیت داوطلبانه روی آورد، همان تعلق به یک جامعه است. زیرا در این صورت است که فرد خود را با بقیه عوامل اجتماعی سهیم و شریک می‌داند و سرنوشت خود را با سرنوشت جامعه هم‌پیوند تلقی کرده و برای بهبود آن می‌کوشد. در غیر این صورت به هیچ چیز جامعه وقعی نمی‌نهد چه بسا در تخریب و ضدیت با آن نیز از جهد و کوششی فرو‌گذار نکند.
فهرست منابع
حری، عباس (۱۳۸۹). “کتابداری ذاتا دمکراتیک است”. عطف. شماره پنجم، آذر و دی ۱۳۸۹. قابل دسترس در: http://www2.atfmag.info/1389/11/06/interview-horri/ [تاریخ مشاهده ۱/۱۲/۱۳۸۹].
قنبری، امید (۱۳۸۶). “زن‍دگ‍ی‌ن‍ام‍ه و خدمات علمی و فرهنگی استاد ن‍وش‌آف‍ری‍ن ان‍ص‍اری”. ت‍ه‍ران: انجمن آث‍ار و م‍ف‍اخ‍ر فرهنگی.
میرهادی، ت‍وران؛ ضرابی، سیمین (۱۳۸۳). “م‍ادر و خ‍اطرات پ‍ن‍ج‍اه سال زندگی در ایران”. ت‍ه‍ران: ن‍ش‍ر ق‍طره.
[۱] . البته این موضوع مطلق نیست و بسته به هر کشور متفاوت است. در برخی از کشورها وضعیت فعالیت‌های غیردولتی و مردم نهاد بسیار گسترده و خوب است اما کلیت جامعه جهانی به سوی بی‌تفاوتی اجتماعی پیش می‌رود.
[۲] . ناگفته نماند که دلایل عمومی برشمرده در خصوص نقصان فعالیت‌های داوطلبانه به طور کلی در حوزه کتابداری هم صادق بوده و این نکات که در پی می‌آید علاوه بر عوامل کلی، عواملی ویژه جامعه کتابداری و اطلاع‌رسانی ایران است.
