ویژگیهای کتابخانه های دیجیتال

چکیده

کتابخانه ها محل ذخیره ی دانش ها هستند. به تعبیر دیگر می توان آنها را مرکز فرهنگ خرد نامید. کتابخانه های دیجیتالی مجموعه ای از منابع الکترونیکی و امکانات فنی مرتبط با آنها برای تولید اطلاعات، جستجو و کاربرد آن هستند. کتابخانه های دیجیتالی به طور ایده آل نگرشی به کل منابع کتابخانه دارند و شکل و قالب آن اطلاعات را در نظر نمی گیرند؛ در کتابخانه چندین کاربر می توانند در زمان واحد از یک منبع خاص استفاده کنند. بزرگترین مزیت کتاب های دیجیتالی نسبت به کتاب های چابی، حجم و قابلیت حمل آنهاست و نیاز به فضای کم دارد. همچنین امکان بازیابی و ذخیره اطلاعات و سهولت استفاده از آن در همه جای دنیا می باشد. هدف کتابخانه های دیجیتالی به طور کلی گردآوری، ذخیره، سازماندهی و اشاعه اطلاعات و دانش در قالبهای دیجیتالی می باشد. در این مقاله به بررسی چالشها، مزایا، ویژگی ها و اهداف کتابخانه دیجیتال پرداخته شده است.

مقدمه

کتابخانه ها محل ذخیره ی دانش است. به تعبیر دیگر می توان آن را مرکز فرهنگ و خرد نامید. در زمان رنسانس با اختراع چاپ، کتابخانه ها جانی دوباره گرفتند و زمان انقلاب صنعتی که اختراعات جدید، فرآیند چاپ را ماشینی کرد کتابخانه ها نیز به اوج شکوفایی خود رسیدند. برنامه ریزی برای یک کتابخانه دیجیتالی در صورتی با، موفقیت مواجه می شود که مشتریان را به مثابه مراجعان در نظر گیرد و به موضوعاتی همچون وفاداری به کتابخانه، حفظ مشتری و توسعه بازار مناسب، توجه داشته باشد این موسسات که در ابتدا فقط برای نگهداری و ذخیره مدارک ابداع شده بودند تبدیل به مراکز جهت تبادل اطلاعات گردیدند. اکنون در آستانه ی دوران کتابخانه دیجیتالی هستیم با وقوع انقلاب اطلاعات، کتابخانه دیجیتالی به فناوری قدرتمندی برای رشد و ترقی دست یافته اند. روشهای جدیدی نیز برای ذخیره ، سازماندهی و دسترسی به اطلاعات پیش روی آنها گذاشته شده است. اگر اطلاعات و پول رایج در نظر بگیریم کتابخانه های دیجیتالی به منزله بانک هایی برای سرمایه گذاری هستند کتابخانه های دیجیتالی مجموعه ای از منابع الکترونیکی و امکانات فنی و مرتبط با آنهاست(غفاری و علی پور۱۳۸۷ به نقل از صفایی). و کتابخانه های دیجیتالی، کتابخانه های الکترونیکی ای هستند که در آنها شمار زیادی از کاربران که از نظر جغرافیایی پراکنده هستند می توانند به محتوای منابع بزرگ و گوناگون مواد الکترونیکی متن شبکه ای شده، تصاویر، نقشه ها، صداها، ویدئوها، کاتولوگ های عرضه کننده کالا، مجموعه داده های علمی، تجاری و دولتی دسترسی داشته باشند(یرکی و جرجنسین،[۱]۱۹۹۶واسولو ،۱۳۸۹).

در این مقاله به بررسی تعاریف کتابخانه های دیجیتال، مزایا و چالشها و ویژگی کتابخانه ی دیجیتال و اهداف این کتابخانه ها پرداخته می شود.

تعاریف

بورگمن[۲](۲۰۰۰) فصل کاملی را به تعریف کتابخانه دیجیتالی اختصاص داده است و در پایان دو محور از تعاریف را بیان می کند:

الف-از دیدگاه تحقیق: کتابخانه های دیجیتالی مجموعه هایی هستند که برای جامعه بهره گیری گردآوری شده اند.

ب-از دیدگاه حرفه کتابداری: کتابخانه های دیجیتالی، موسسات با تشکیلاتی هستند که خدمات اطلاعاتی در قالب رقومی فراهم می آورند.(دیگان و تانر[۳]۱۳۸۲، ص۳۶ به نقل از زارعی و دیگران)

شوارتز[۴](۲۰۰۱) به نقل از بورگمن،[۵] ۱۹۹۹؛ ص۲۹) تعریف کتابخانه دیجیتالی را اینگونه ارائه داده است:

کتابخانه های دیجیتالی مجموعه ای از منابع الکترونیکی و امکانات فنی مرتبط با آنها برای تولید اطلاعات، جستجوی و کاربرد آن هستند. از این لحاظ این کتابخانه به نمونه های گسترش یافته و تقویت  شده نظام های ذخیره و بازیابی اطلاعات می باشند که تغییر داده های دیجیتالی در محلهای مختلف(متن، تصویر، صوت و تصاویر متحرک یا ثابت)را امکان پذیر می سازند. کتابخانه های دیجیتالی در شبکه های توزیع یافته قرار می گیرند.

محتوای کتابخانه های دیجیتالی شامل موارد زیر است:

-داده  : به اعداد، حروف و علائم که جهت درک و فهم مشترک از انسان‌ها یا رایانه سرچشمه می‌گیرند داده می‌گویند. داده‌ها معمولاً از سوی انسان‌ها بصورت حروف ,اعداد ,علائم و در رایانه به صورت نمادهایی (همان رمزهای صفر و یک) قراردادی ارائه می‌شوند. اصطلاح داده یک عبارت نسبی است یعنی اگر موجب درک و فهم لازم و کامل دراین مرحله شده‌است به عنوان آگاهی یا اطلاعات از آن نام می‌برند و چنانچه موجب درک و فهم کامل نگردد به عنوان همان داده به شمار می‌آیند و چون هدف نهایی آگاهی و اطلاعات است باید از سوی دست‌اندرکاران (انسان یا رایانه) دستکاری یا پردازش شوند. منظور از دستکاری یا پردازش داده‌ها انجام عملیاتی از قبیل جمع، تفریق، ضرب، تقسیم , مقایسه وغیره‌است(ویکی پدیا،۱۳۸۶).

اَبَرداده: ساده‌ترین تعریفی که در متون از ابرداده ارائه شده “داده هایی درباره منابع اطلاعاتی” است و اصطلاحآ به اطلاعات توصیفی سازماندار برای کمک به شناسایی، توصیف، مکان‌یابی، و مدیریت منابع موجود در شبکه وب اطلاق می‌شود.( حاجی زین العابدینی،۱۳۸۰).

-ابر داده ای که جنبه های مختلف داده را توضیح می دهد(مانند مطالب ارائه شده، پدیدآور، مالک، حق باز تولید)

-ابر داده ای که با سایر داده ها یا داده ها پیوند دارد.

این داده ها یا ابر داده ها می توانند داخل کتابخانه های دیجیتالی یا خارج از آن باشند.(نبوی، ۱۳۸۴، ص:۲۵).

هدف از ایجاد کتابخانه دیجیتالی

کتابخانه های دیجیتالی با در دسترس قرار دادن منابع برای مردم و نگهداری و حفاظت از مجموعه جهانی دانش و خلاقیت برای نسل آینده اعلام شده،ایجاد امکانات دسترسی در حد وسیع به دامنه گسترده مدارک فرهنگی ،تاریخی و همکاری در آموزش و یادگیری مادام العمر از جمله اهداف آرمانی طرح ایجاد کتابخانه های دیجیتالی می باشد.

به طور خلاصه هدف از ایجاد کتابخانه ی دیجیتالی شامل موارد زیر است:

۱-گردآوری، ذخیره، سازماندهی و اشاعه اطلاعات و دانش در قالب های دیجیتالی.

۲-کمک به صرفه جویی در هزینه و زمان استفاده کنندگان از منابع کتابخانه ای.

۳-دسترس پذیر ساختن منابع کمیاب و نایاب.

۴-حفاظت از منابع آسیب پذیر.

۵-کمک به برنامه های آموزش از راه دور و آموزش مادام العمر. (نبوی، ۱۳۸۴،ص:۳۰-۳۱).

ویژگی های کتابخانه دیجیتالی

کلولند[۶](۱۹۹۸) با این تصور که کتابخانه های دیجیتالی کتابخانه هایی در صدر سایر کتابخانه ها هستند، برخی ویژگی ها را برای آنها برمی شمرد:

۱-کتابخانه های دیجیتالی شکل دیجیتالی شده کتابخانه های سنتی و شامل مجموعه های دیجیتالی و محملهای ثابت مجموعه های سنتی هستند. بنابراین این کتابخانه ها هر نوع منابع الکترونیکی و کاغذی را دربرمی گیرند؛

۲-کتابخانه های دیجیتالی آن دسته از منابع دیجیتالی که خارج از حوزه مدیریتی و محور فیزیکی آن کتابخانه ها هستند را نیز دربرمی گیرند؛

۳-کتابخانه های دیجیتالی تمام فرآیند و خدماتی که اساس و پایه هر کتابخانه ای است را شامل می شوند. گرچه این فرآیندهای سنتی اساس کتابخانه های دیجیتالی را تشکیل می دهند لیکن برای سازگاری با محملهای جدید دیجیتالی باید مورد تجدید نظر قرار گرفته و توسعه داده شوند؛

۴-کتابخانه های دیجیتالی به طور ایده آل نگرشی به کل منابع کتابخانه دارند و شکل و قالب آن اطلاعات را در نظر نمی گیرند؛

۵-کتابخانه های دیجیتالی به جوامع یا حوزه های خاصی از استفاده کنندگان خدمت می کنند.(مانند آنچه که اکنون کتابخانه های سنتی انجام می دهند) با این تفاوت که این جوامع ممکن است در شبکه اینترنت پراکنده باشند.

۶-کتابخانه های دیجیتالی برای ادامه حیات خود نیاز به همکاری کتابداران و مهندسان علوم رایانه دارند؛( نبوی، ۱۳۸۴، ص۳۱).

و شناخت ویژگی های کتابخانه های دیجیتالی کمک می کند تا سوء تعبیر ها کنار رود و از به کارگیری تعابیر مجازی و الکترونیکی به جای دیجیتالی جلوگیری شود و بر مبنای آن تصمیماتی نزدیک تر به واقع گرفت و از پراکندگی در ارائه طرح های ایجاد کتابخانه ها رایانه ای ممانعت نمود. او پنهام و اسمیتسون[۷] مواردی را درباره ویژگی های کتابخانه های دیجیتالی ذکر کرده اند که از قرار ذیل است:

-کتابخانه های دیجیتالی شامل منابع دیجیتال که در خارج از مرزهای فیزیکی قرار داده می باشد.

-این نوع کتابخانه ها در واقع چهره دیجیتال و الکترونیکی کتابخانه های سنتی هستند. در این کتابخانه ها چندین کاربر می توانند در زمان واحد از یک منبع خاص استفاده کنند؛ به گروه خاصی خدمات دهی دارند.( آقایی.۱۳۸۸).

مزایای کتابخانه های دیجیتالی

کتابخانه دیجیتالی دارای امتیازات متعددی است، نیاز به فضای کم، امکان بازیابی و ذخیره اطلاعات، سهولت استفاده در همه جای دنیا از جمله آن است. شاید بزرگترین مزیت کتاب های دیجیتالی نسبت به کتاب های چاپی، حجم و قابلیت حمل آنهاست. حجم و وزن کتاب ها مانع از این هستند که شما همواره چندین کتاب را به همراه داشته باشید تا در مواقع لزوم از آنها استفاده کنید. اما با ساخت حافظه های کوچک و پرظرفیت، این امکان برای شما فراهم است که تعداد بسیار زیادی از کتاب های الکترونیکی را همیشه با خود حمل کنید. این که بتوانید متن تمام کتاب های کتابخانه ملی و حتی بیشتر از آن را در حافظه کوچکی که به حلقه جاسوئیچی شما متصل است، همواره به همراه داشته باشید به هیچ عنوان اغراق آمیز نیست.

در منزل نیز لازم نیست حجم زیادی از فضای خانه را به کتابخانه شخصی اختصاص دهید و کل کتاب ها با چندین نسخه پشتیبان، می توانند در فضای اندکی از میز کار شما قرار گیرد(به نقل از آقایی.۱۳۸۸).

به نظر ویتن و بین بریج[۸](۲۰۰۳)، کتابخانه دیجیتالی سه مزیت عمده نسبت به همتای سنتی خود، کتابخانه دارد:

۱-دسترسی از راه دور به منابع آن به سادگی امکان پذیر است،

۲-از امکانات بسیار قوی و وسیع جستجو و مرور بهره می گیرد،

۳-اساس و پایه ای برای خدمات دارای ارزش افزوده محسوب می شود.(نبوی، ۱۳۸۴).

به طور کلی از مزایای یک کتابخانه دیجیتالی می توان مطالب زیر را نام برد:

-هیچ وابستگی فیزیکی وجود ندارد: کاربر این کتابخانه برای دسترسی به مطالب خود نیاز به حضور در کتابخانه ندارد و از هرجا می توان به اطلاعات این کتابخانه دسترسی داشت.

-دسترسی چندگانه به یک سند: یک سند در یک زمان می تواند مورد استفاده ی چندین نفر قرار گیرد.

-فضا: در کتابخانه های دیجیتالی نیازی به حجم بالای فضا برای نگهداری اطلاعات وجود ندارد.

-سازماندهی منابع اطلاعاتی؛

-توصیف منابع اطلاعاتی اعم از متن، تصاویر، فایلهای صوتی و نظایر آنها؛

-تحلیل محتوا و نمایه سازی؛

-دسترسی آسان به محتوای مواد دیجیتال

-امکان دسترسی به محتوای مواد سایر کتابخانه ها یا مراکز دیجیتالی

-مدیریت دقیق تر بر حجم گسترده ای از اطلاعات در کتابخانه های دیجیتالی.

-کاهش زمان نشر، در نتیجه کاهش زمان اشاعه اطلاعات.(به نقل از آقای.۱۳۸۸).

چالش های پیش روی کتابخانه های دیجیتالی:

کتابخانه های دیجیتالی همانند سایر مراکز از فناوری های نوین استفاده می کنند که به علت ماهیت این فناوری ها دارای محدودیت هایی هستند و همواره سعی در مرتفع ساختن این محدودیت ها دارند. از جمله این محدودیت های موجود در این زمینه می توان به مواردی اشاره کرد:

۱-عدم وضوح قوانین مربوط به حق مولف:

امروزه قوانین حق مولف هنوز در مورد منابع دیجیتالی دارای محدوده روشنی نیستند. از آنجایی که منابع قابل ارائه در کتابخانه های دیجیتالی قابل بازیابی در سراسر جهان هستند، لذا قوانین مربوطه نیز باید بین المللی بوده و بتوانند در تمامی کشورها به اجرا درآیند. بنابراین هنوز سیاست های دستیابی به این منابع بر اساس قوانین حق مولف، جهانی نشده اند و این امر باعث ایجاد سردرگمی هایی برای کاربران کاربران، کتابخانه ها و مراکز اطلاع رسانی، تولیدکنندگان اطلاعات و ناشران در مورد عدم آشنایی با حقوق خود شده است. از طرف دیگر این قوانین بیشتر به دلایل اقتصادی مورد استفاده قرار می گیرند و توجه چندانی به مسائل مربوط به ترویج یادگیری مدنظر نیست. به هرحال باید به این مسئله توجه کنیم که این قوانین نباید باعث محدودیت دستیابی کاربران به اطلاعات شود.

۲-عدم هماهنگی ما بین متخصصان رایانه و کتابداری و اطلاع رسانی:

حوزه ی مربوط به کتابخانه دیجیتالی به علت چندوجهی بودن نیاز به تخصص های مختلف از جمله رایانه، کتابداری و اطلاع رسانی، جامعه شناسی، حقوق، روان شناسی و غیره دارند. لذا همواره در مورد مالکیت این حوزه میان متخصصان مختلف از جمله رایانه و اطلاع رسانی اختلاف نظر وجود داشته است. این اختلاف نظرها باعث بروز ضعف هایی در پیاده سازی و استفاده از این کتابخانه ها شده است.

۳-عدم وجود زیرساخت ها:

در بسیاری از کشورها از جمله ایران سیستم ارتباطی استانداردی برای ارتباطات دیجیتالی وجود ندارد. زیرا نظام های ارتباطی موجود برای اهداف دیگری تهیه شده اند و نیازهای مربوط به انتقال داده های مورد استفاده در کتابخانه های دیجیتالی مورد توجه نبوده است. لذا توانایی پاسخگویی به نیازهای فناوری های نوین اطلاعاتی را ندارد. فناوری های نوین اطلاعاتی نیازمند زیرساختار مربوط به خود است که قبل از اجرا باید فراهم شود و تا زمانی که این زمینه مهیا نشده، نمی توانیم انتظار استفاده بهینه ای از آن داشته باشیم.

۴-نبود روابط عاطفی میان کاربر و کتابخانه:

فرآیند اجرایی کتابخانه های سنتی به علت ماهیت خاص خود به صورت تعامل رو در رو صورت می گرفت، در صورتی که در کتابخانه های دیجیتالی به علت استفاده از بسترهای شبکه ای حجم این تعاملات به صورت چشمگیری کاهش یافته است. لذا روابط عاطفی که در تعامل رو در رو وجود داشت در کتابخانه های دیجیتالی در حال فراموشی است.

۵-از جمله مشکلات دیگر کتابخانه های دیجیتالی هزینه نسبتا بالای ایجاد و موانع مالی آن:

ایجاد کتابخانه های دیجیتالی در مراحل نخستین نیاز به هزینه های نسبتا بالایی دارد که همواره به عنوان یکی از موانع ایجاد چنین کتابخانه هایی است. ولی باید به این مسئله نیز توجه داشته باشیم که هزینه های بعدی این کتابخانه ها مانند هزینه نگهداری آنها در مقایسه با سایر کتابخانه ها بسیار پایین است. در مجموع اگر مقایسه ای میان هزینه های کتابخانه های دیجیتالی با کتابخانه سنتی داشته باشیم متوجه می شویم که هزینه کتابخانه های دیجیتالی به مراتب کمتر از کتابخانه های سنتی است. موانع مالی در هر سازمانی می تواند باعث بروز مشکلاتی شود. اکثر پایگاه های اطلاعاتی رایگان نیستند و سازمان باید توانایی پرداخت هزینه های یاد شده را داشته باشد.

۶-لزوم داشتن مهارت جستجو و بازیابی اطلاعات:

علاوه بر دسترسی به اینترنت، داشتن مهارت جستجو و بازیابی اطلاعات توسط کاربران و کتابداران اینگونه از کتابخانه ها، امری است که نباید از آن غافل شد. بسیاری از مراجعین فاقد مهارت های لازم برای جستجو اطلاعات مورد نظر خود هستند که در اینجا نقش کتابداران کتابخانه های مجازی برجسته می شود که در آن، با هدایت و مشاوره اطلاعاتی خود به مراجعین در به دست آوردن و استفاده از منابع اطلاعاتی مدنظر، یاری گر باشند.

۷-حفاظت از منابع اطلاعاتی موجود:

چالش های اساسی در این بخش عبارتند: جلوگیری از آسیب های احتمالی، امنیت اطلاعات و جلوگیری از ورودی های غیرمجاز. با توجه به داشتن بار مالی اشتراک پایگاه های اطلاعاتی و در صورتی که مراکز اطلاع رسانی خود نیز اقدام به دریافت وجه در قبال اطلاعات ارائه شده به مراجعین نماید، و چه از نقطه نظر اینکه هکرها و نفوذ گران به شبکه ی اینترنت نتوانند به کتابخانه های دیجیتالی آسیب وارد نمایند، مسئله امنیت و حفاظت از منابع اطلاعاتی در کتابخانه های دیجیتالی دارای اهمیت است.(غفاری و علی پور، ۱۳۸۷).

نتیجه گیری:

*در این مقاله نتیجه می گیریم که کتابخانه های دیجیتالی به خاطر راحتی استفاده رو به گسترش هستند.

اطلاعات دیجیتالی ماهیتی منحصر به فرد دارند که با توجه به در نظر گرفتن همه شرایط موجود سازمان و کتابخانه خود نسبت به آن باید تصمیم گیری کرد. کتابخانه های دیجیتالی با در دسترس قرار دادن منابع برای مردم و نگهداری و حفاظت از مجموعه جهانی دانش و خلاقیت برای نسل آینده اعلام شده،ایجاد امکانات دسترسی در حد وسیع به دامنه گسترده مدارک فرهنگی ،تاریخی و همکاری در آموزش و یادگیری مادام العمر از جمله اهداف آرمانی طرح ایجاد کتابخانه های دیجیتالی می باشد.

به طور خلاصه هدف ازایجاد کتابخانه های دیجیتالی به طور کلی گردآوری و ذخیره، بازیابی و سازماندهی اطلاعات می باشد. امکان استفاده آن نسبت به کتابخانه های دیگر راحت تر می باشد و هر موقع از شبانه روز که نیاز داشته باشیم می توانیم از آن استفاده نمائیم. از مزیت های دیگر کتابخانه ی دیجیتالی اشغال فضا و حجم کم نسبت به سایر کتابخانه های دیگر می باشد.

فهرست منابع و مآخذ

الف: منابع فارسی

۱.آقایی، احمد. ۱۳۸۸.مزیت کتابخانه دیجیتال نسبت به کتابخانه سنتی:ماهنامه ارتباط علمی. جلد ۱۴،شماره۳.

http://ejournal.irandoc.ac.ir/search.php?slc-lang=fa &

۲.حاجی زین العابدینی ،محسن،۱۳۸۰.کارگاه آموزشی فهرست نویسی منابع اینترنتی.

http://www.bashgah.net/topics-2696.html.

http://fa.wikipedia.org/wiki

۳.زارعی، عاطفه،فیروزه دخانی و فاطمه زارعی. ۱۳۸۹.کتابخانه های عمومی در عصر دیجیتال: نگاهی به زیر ساخت.ماهنامه ارتباط علمی.دوره۰،شماره۰.

http://ejournal.irandoc.ac.ir/browse.php?may-id=108slc-lang=fa&

۴.صفایی، سمیه.۱۳۸۹.بررسی کتابخانه های دیجیتال: ماهنامه ارتباط علمی.دوره۱۵، شماره۲.

http://ejournal.irandoc.ac.ir/browse.php?may-id=55&slc-lang=fa &

۵-غفاری، سعید؛ علی پور،امید.۱۳۸۷کتابخانه های دیجیتالی: مجله تیراژه: سال اول، شماره۳.

۶-نبوی، فاطمه.۱۳۸۴. کتابخانه دیجیتالی؛ مبانی نظری، محتوا، ساختار، سازماندهی، استاندارد ها و هزینه ها (همراه به نگاهی به برخی کتابخانه های دیجیتالی خارجی و داخلی). مشهد: سازمان کتابخانه ها، موزه ها و مراکز اسناد آستان قدس رضوی.

۷-واسولو،و.اسرینی(۱۳۸۹).نقش کتابدار دیجیتالی در مدیریت سیستم اطلاعات دیجیتالی ،ترجمه مرضیه علیزاده جدیدی ،مجله الکترونیکی ارتباط علمی .دوره۱۷،شماره۱.

http://ejournal.irandoc.ac.ir/browse.php?mag_id=60&slc_lang=fa&sid=1

ب: منابع لاتین:

۱- American Memory Historical Collections for the National Digital library, 2004

Available at:http://memory. Ioc.gov/.Accessed August 29,.

۲-Borgman,christine L, 1999. Digital Libraies:Interdisciplinary  Concepts,Challenges  and  Opportunities.Zagreb:Benja,.

۳- Challengesto  Buldingan, 2004. Effective Digital  Library: Library of Congress.Available at: http:// Icweb2.Ioc.gov/ammem/dli2/html/cbedl.html.Accessed April 18,.

۴-Cleveland, Gary, 1998. Digital libraries:Definitions,Issuesand Challenges.;[2] screens]. Available at:

http://www.ifla.org/VI/5/op/udtop8/udtop8.htm.Accessed May5,2004

۵-Witten,Ian H.;Bain Bridge2003.David.How to build a digital library.Amsterdam:Morgan Haufmann pub.,