چگونه از کتابداری دفاع کنیم؟

مقدّمه

    در رشته­ی کتابداری و اطلاع­رسانی، مسائلی همچون چرایی و چیستی، بر این رشته سایه­ی سنگینی انداخته است. به طوری که دانشجویان وقتی که دیگران از آن­ها درباره­ی هویّت رشته­شان سؤال می­کنند، نمی­توانند پاسخ­گو باشند. این امر به مسائل زیادی بر می­گردد، امّا قصد این یادداشت، ارائه­ی دلایل برای این­که چرا دانشجویان کتابداری و اطلاع­رسانی از هویّت رشته­شان مطّلع نیستند و نمی­توانند در برابر دیگران از رشته­شان بگویند و/یا دفاع کنند، نیست. بلکه، در این یادداشت، سعی می­شود که به دانشجویان کتابداری و اطلاع­رسانی کمک شود تا از رشته­­ای که در آن دانش­اندوزی می­کنند، بتوانند در برابر دیگران دفاع کنند. به محض این­که دانشجویان کتابداری و اطلاع­رسانی، دو، سه مورد از موارد زیر را به دیگران بگویند، آن­ها نخواهند توانست آن­ها را زیر سؤال برده یا مسخره کنند. لازم به ذکر هستم که نباید به خاطر مسخره شدن یا نادیده گرفتن شدن، از دیگران شکوه و گله­ای داشته باشیم چرا که این امر تنها مختصّ رشته­ی کتابداری و اطلاع­رسانی نیست و برای بسیاری از رشته­ها به ویژه رشته­های علوم انسانی بارها اتّفاق افتاده است. با این حال، نگارنده­ در این یادداشت، دلایلی را برای ابراز هویّت دانشجویان کتابداری و اطلاع­رسانی در برابر دیگران بیان کرده است:

1. کتابداری رشته­ای است که کتابداران با همدیگر از طریق گروه بحث الکترونیکی، وبلاگ­ها، وب­سایت­ها، شبکه­های اجتماعی مثل فیس بوک (Facebook) در ارتباط­ هستند. کدام رشته­ی علمی دانشگاهی است که مثل رشته­ کتابداری، گروه بحث الکترونیکی داشته باشد که بیش از ۳ هزار نفر در آن عضو باشند. کدام رشته علمی است که اعضای آن مثل رشته کتابداری، با یکدیگر به شکل مجازی در ارتباط باشند و شعار آن­ها “یکی برای همه و همه برای یکی باشد”.
2. کتابداری رشته­ای است که بیش از سایر رشته­ها با علوم سروکار دارد. هر فردی که به کتابخانه مراجعه کرده است، بدون استثنا از دانش کتابداری بهره برده است. آیا جز این است که کتابداران با دانشی که آموخته­اند، کتاب­ها و نشریات ادواری و به تعبیر بهتر، منابع اطلاعاتی را فراهم­آوری، مجموعه­سازی، سازمان­دهی، ذخیره و در زمان مناسب به کاربر مناسب می­رسانند. آیا کاربران این کارها را انجام می­دهند؟ خیر. پس اگر دیگران به راحتی و به آسانی شکل آماده شده و نهایی منابع اطلاعاتی را مورد استفاده قرار می­دهند در سایه­ی تلاش­های شبانه­روزی کتابداران و اطلاع­رسانان است.
3. کتابداران سعی می­کنند سواد اطلاعاتی کاربران را ارتقا دهند؛ یعنی تلاش آن­ها در این راستا است که با برگزاری  کارگاه­های آموزشی، و آموزش مهارت­های اطلاع­یابی، افراد جامعه را به یادگیرندگان مادام­العمر تبدیل کنند. این امر   به­ویژه در شرایطی که محیط اطلاعاتی به دلیل افزایش حجم اطلاعات و وجود انواع نظام­های اطلاعاتی پیچیده­تر شده و افراد در فقر اطلاعاتی به سر می­برند و دچار اضطراب اطلاعاتی و سردرگمی اطلاعاتی شده­اند، از اهمّیّت ویژه­ای برخوردار است.
4. کتابداری رشته­ای است که امکان ارتباط همه­ی نسل­ها، فرهنگ­ها و انسان­ها را با هم فراهم می­کند و این برای کتابداری ارزش تلقی می­شود. شما در یک لحظه، کتابخانه را در ذهن­تان مجسم کنید، هر کتابی که در قفسه­های کتابخانه قرار دارد، برای خود پدیدآوری دارد، هر یک از این پدیدآورندگان دست­های خود را به سوی مراجعه­کنندگان دراز می­کنند و می­گویند: «مرا مورد استفاده قرار دهید». پدیدآوری که سال­ها مُرده است، امّا اثر فکری او در کتابخانه قرار دارد و این کتابداران هستند که محیطی را فراهم می­کنند تا افراد معاصر از دانش پدیدآوری که زمانی زنده بوده است، استفاده نمایند. بنابراین، نسل حاضر با نسل­های گذشته از طریق منابع کتابخانه­ای ارتباط برقرار می­کند و کتابداران، واسطِ بین منابع کتابخانه­ای و خوانندگان هستند.
5. در طول تاریخ، کتابداران از افراد اندیشمند و از سطوح بالای جامعه بوده­­اند. بزرگانی همچون ابن سینا سال­ها در کتابخانه­ی امیر نوح بن منصور سامانی – پادشاه بخارا – به مطالعه و پژوهش و تألیف مشغول بوده و از این­که کتابدار بوده به خود می­بالیده است. پادشاهی همچون آشور بانیپال، پادشاه- کتابدار بوده است. در دوره­ی معاصر نیز، پروین اعتصامی – شاعر شهیر کشورمان –  کتابدار کتابخانه دانشسرای عالی تهران بوده است. کالیماخوس که فردی دانشمند در عهد باستان به شمار می­آید، کتابدار بوده است. خواجه نصیرالدین طوسی نیز کتابخانه مراغه را احداث کرده و در آن مشغول پژوهش و مطالعه بوده است. بنابراین، چگونه می­توان تاریخ کتابداری را نادیده گرفت. چه بسیار انسان­هایی بوده­اند که از این­که به کار کتابت و کتابداری می­پرداختند، بر خود می­بالیدند. شعرها و سخنان کوتاه فراوانی از بزرگان و امامان درباره­ی کتاب و کتابخوانی و کتابداری به جا مانده است که همه­ی این­ها ارج و منزلت کتابداری را می­رساند.
6. کتابداران با افراد دانشمند و نیازمندان دانش سروکار دارند و شخصیت علمی و دانش- مدار کسب می­کنند. کتابداران جزء انسان­هایی محسوب می­شوند که به دلیل برخورداری از فرهنگ بالا در جامعه، دارای محبوبیت هستند. آن­ها در حرفه­ای به خدمت گماشته شده­اند که آزارشان به هیچ احدی نمی­رسد. آن­ها در محیط­های کتابخانه­ای و مجازی، با  کم­ترین حقوق و بدون هیچ چشمداشتی به افراد جامعه خدمت می­کنند. آن­ها در ارتباط با مسئولان فرهنگی، خود نیز دارای شخصیت فرهنگی محسوب می­شوند.
7. کتابداری در خدمت پژوهش و توسعه­ی علم است. روزی در کتابخانه مرکزی دانشگاه شهید چمران تصویری را مشاهده کردم که در آن چند نفر بودند که به کره­ی ماه سفر کرده بودند و از بین این چند نفر معدود، یک نفر، نقش کتابدار را داشت و در حقیقت او، نقش پشتیبانی از آموزش و پژوهش را در فضا بر عهده داشت. بنابراین، کتابداران پشتیبان پژوهش و توسعه­ی علم هستند.
8. کتابداران با انجام مطالعات کتاب­سنجی، استنادسنجی، علم­سنجی، وب­سنجی، دانش­سنجی موفق شده­اند که نویسندگان تأثیرگذار، مجلات تأثیرگذار، ضریب علمی مجله، و مجلات هسته رشته­های علمی را شناسایی کنند. کتابداران   توانسته­اند با ارزیابی وب­سایت­ها در طرّاحی وب­سایت­ها به طرّاحان وب­سایت­ها نیز یاری رسانند.
9. کتابداران به اخلاق حرفه­ای نیز پایبند هستند. کتابداری یکی از رشته­هایی است که افراد حاضر در آن، همواره در کلاس­های آموزشی، سمینارها، و همایش­ها به اخلاق حرفه­ای توصیه می­شوند. کتابداران چنان از اصول اخلاقی برخوردار هستند که حتّی اگر دشمن آن­ها نیز به کتابخانه مراجعه کند، از کم­ترین کمکی در حق او دریغ نمی­کنند.
10. کتابداری رشته­ای است که میان قشرها و افراد جامعه تبعیض قائل نمی­شود. کدام حرفه است که همه را به یک چشم بنگرد؟ کتابخانه­ای که به روی همگان باز است. کتابخانه­ای که همه­ی افراد جامعه با قومیت­ها، زبان­ها، و فرهنگ­های مختلف می­توانند از گنجینه­ی دانشی که در آن قرار دارد، استفاده کنند.
11. رشته کتابداری، رشته­ای است که همه­ی تلاش­های آن در رفع نیازهای کاربر و برآورده ساختن رضایت خاطر او صورت می­گیرد. این کتابداران هستند که کاربران بالقوّه و بالفعل کتابخانه را شناسایی می­کنند و نیازهای اطلاعاتی آن­ها را تشخیص و در رفع این نیازها اقدام می­کنند.

برای مطالعه بیش­تر

1. فتّاحی، رحمت­الله. ارزش­ها و جذابیت­های کتابداری و اطلاع­رسانی. تهران: کتابدار، ۱۳۸۸.
2. فدایی، غلامرضا. مقدّمه­ای بر هویّت کتابداری و اطلاع­رسانی. تهران: نهاد کتابخانه­های عمومی کشور، ۱۳۸۹.

جمع­بندی

    در مجموع، در این یادداشت سعی شد برای دانشجویان کتابداری و اطلاع­رسانی، دلایلی در رابطه با این­که وقتی دیگران از  آن­ها سؤال می­کنند: «چه رشته­ای می­خوانید» یا «رشته کتابداری و اطلاع­رسانی چیست؟» ارائه شود تا آنان بتوانند در مقابل دیگران از رشته­شان دفاع کنند. بتوانند به رشته یا حرفه­ای که در آن هستند افتخار کنند. بتوانند به دیگران بفهمانند که رشته کتابداری و اطلاع­رسانی، رشته­ای است که شعار آن این است: «یکی برای همه و همه برای یکی». آیا شما هم می­توانید سایر دلایلی که «چرا رشته کتابداری و اطلاع­رسانی می­خوانید؟» یا «رشته کتابداری و اطلاع­رسانی چیست؟»، را به این فهرست بیافزائید؟ در این صورت، لطفاً نظر خود را ذیل همین یادداشت در بخش نظرات مرقوم بفرمایید. منتظر خواندن دیدگاه­های ارزشمند شما هستم.