مهارت‌ در مصاحبه‌های پژوهشی: نکته‌ها و اشاره‌ها

درآمد

«مصاحبه» (Interview) گفتگویی هدفمند – و معمولاً از قبل طراحی شده – درباره موضوعی مشخص است که حداقل دو نفر در آن شرکت دارند. فردی که پرسش‌های مصاحبه را تدوین و مطرح می‌کند «مصاحبه‌گر» (Interviewer) و فردی که قرار است به پرسشها پاسخ ‌دهد «مصاحبه‌شونده» (Interviewee) است. مصاحبه یکی از ابزارهای معمول و متداول در بسیاری از پژوهش‌های علوم انسانی و اجتماعی است که برای بررسی نگرش‌ها، نظرها، باورها و تجربه‌های واقعی جامعه مورد مطالعه استفاده می‌شود.

درباره انواع مصاحبه و چگونگی تقسیم‌بندی آن‌ها در کتاب‌های روش تحقیق مطالب مفید و متنوعی منتشر شده که این یادداشت قصد تکرار آن‌ها را ندارد و فقط به معرفی اجمالی مهارت‌های عملی مورد نیاز مصاحبه‌گر در این زمینه می‌پردازد. البته برای معرفی برخی از مفاهیم رایج در این زمینه به چند مورد اشاره‌می‌شود. مثلاً دلاور (۱۳۸۹، ص. ۱۲۰-۱۱۲) – همچون بسیاری دیگر از نویسندگان کتاب‌های روش تحقیق – بر اساس ساختار پرسش‌های پیش‌بینی شده در هر مصاحبه آن‌ها را به سه دسته اصلی: ساختار‌یافته (Structured Interviews)، نیمه‌ساختاریافته (Semi-Structured) و اکتشافی (Exploratory) تقسیم می‌کند.  در مصاحبه‌های ساختاریافته تمام پرسش‌هایی مصاحبه از قبل تدوین شده و محقق همان پرسش‌ها را – و گاه به همان ترتیب – از گروه مورد مطالعه خواهد پرسید. اما در نیمه‌ساختاریافته فقط خطوط اصلی گفتگو برای محقق مشخص است ولی بسته به روند طبیعی مصاحبه می‌تواند پرسش‌های تازه‌ای مطرح کند. این روش معمولترین شکل مصاحبه است و تجربه نشان داده از مصاحبه‌های کاملاً ساختاریافته مفیدتر است. سرانجام در مصاحبه اکتشافی فقط کلیت موضوع برای محقق مشخص است و پرسش‌های مصاحبه در خلال گفتگو و بر اساس روند طبیعی آن شکل می‌گیرند.

بسته به تعداد افرادی که در جلسه مصاحبه حضور دارند می‌توان مصاحبه‌ها را به دو دسته فردی و گروهی تقسیم کرد. مصاحبه‌های گروهی فرصتی برای صرفه‌جویی در وقت و هزینه است، اما هدایت بحث اصلی و رسیدن به نتیجه‌گیری دقیق در آن کمی دشوار خواهد بود. همچنین بر اساس ابزار ارتباطی مورد استفاده در مصاحبه سه نوع از مصاحبه‌های حضوری، تلفنی و اینترنتی وجود دارند. مصاحبه حضوری محصول گفتگویی مستقیم یا چهره به چهره (Face to Face) است. در حالی که مصاحبه تلفنی از طریق تلفن و مصاحبه اینترنتی با کمک ابزارهای الکترونیکی-  نظیر چت یا ایمیل – انجام می‌شوند. هر یک از این روش‌ها مزایا و معایب خود را دارند. مثلاً در مصاحبه مستقیم محقق می‌تواند با آزادی و فراغت بیشتری به طرح پرسش‌ها و گفتگو با گروه مورد مطالعه بپردازد و از مهارت‌های غیرکلامی خود نیز برای برقراری تعاملی سازنده با مصاحبه‌شونده استفاده کند. اما از سوی دیگر هماهنگی برای این نوع مصاحبه‌ها معمولاً دشوار است. بویژه اگر محقق از نظر جغرافیایی با جامعه مورد مطالعه فاصله زیادی داشته باشد، انجام آن نیز هزینه‌بر خواهد بود. مصاحبه تلفنی و اینترنتی ارزانتر است اما نمی‌تواند جایگزین گفتگوی مستقیم شود. با این حال و با توجه به شرایط تحقیق ممکن است تنها گزینه باشد.

در سایر کتاب‌های روش تحقیق نیز تقسیم‌بندی‌ها و توضیحات مفصلی درباره انواع مصاحبه و کاربردهای آن در تحقیق آمده است که علاقه‌مندان می‌توانند به آنها مراجعه کنند (مثل محمدپور،‌: ۱۳۸۹). اما همانطور که پیشتر گفته شد آنچه در این یادداشت مطرح می شود فهرستی از مهارت‌های ضروری است که محقق باید برای اجرای موفق مصاحبه از آنها برخوردار باشد. بر این اساس، اگر در پژوهش یا پایان‌نامه خود قصد استفاده از مصاحبه دارید، شاید توصیه‌های این یادداشت برایتان مفید باشد.

مهارت‌های مورد نیاز برای این منظور در سه مرحله معرفی می‌شوند. مهارت‌های دسته نخست مربوط به پیش از زمان مصاحبه است، گروه دوم شامل مهارت‌های لازم در خلال مصاحبه است که موفقیت هر مصاحبه بسیار به آن وابسته خواهد بود. سرانجام برخی از مهارت‌ها مربوط به پس از انجام مصاحبه است که در اثربخشی تحلیل داده‌ها اهمیت ویژه‌ای دارند. ضمناً از آنجا که آنچه در این یادداشت مطرح می‌شود از جنس مهارت است، کسب آنها به تمرین و ممارست نیاز دارد. بنابراین، برای کسب این مهارت‌ها – بویژه مهارت‌های گروه دوم – می توانید قبل از پژوهش اصلی با دوستان و همکاران خود مصاحبه‌های آزمایشی انجام دهید و به تمرین این مهارت‌ها بپردازید.

مهارت‌های ضروری پیش از مصاحبه

این مهارت‌ها خود شامل چند دسته است که عبارتند از مهارت‌های گزینش داوطلبان مصاحبه (نمونه پژوهش)، رعایت اخلاق پژوهش، ترغیب و تشویق جامعه مورد مطالعه به مشارکت در مصاحبه.

–        گزینش نمونه مورد مطالعه: گزینش افراد مناسب در نمونه پژوهش از جمله مهارت‌های اساسی در پژوهش است. این گزینش به پرسش‌ها و هدف‌های پژوهش بستگی دارد. مثلاً در رویکرد کیفی ۱۶ روش نمونه‌گیری وجود دارد که محقق باید متناسب با پرسش‌ها و هدف پژوهش مناسب‌ترین روش را انتخاب کند. هرچند معرفی جزئیات این ۱۶ روش خارج از حوصله این یادداشت مختصر است، ‌فقط برای تبیین رابطه بین پرسش و هدف پژوهش با چگونگی انتخاب داوطلبان مصاحبه به ارائه یک مثال اکتفا می‌کنم. فرض کنید محققی درصدد مطالعه تجربه‌های زنان شاغل از همزمانی نقش آنان در خانه و محل کار است، موضوعی که در رشته‌های مختلف نظیر جامعه‌شناسی و علوم‌تربیتی بسیار به آن پرداخته شده است. بدیهی است که نخستین گام در این زمینه انتخاب نمونه‌ای از زنان شاغل است که خود به چند دسته تقسیم می‌شوند. مثلاً بر اساس متغیر تاهل گروه مورد مطالعه به سه دسته مجرد، متاهل و مطلقه تقسیم می‌شوند. بر اساس نوع نقشی که در خانه دارند،‌برای گروهی که صاحب فرزند هستند علاوه بر نقش همسری باید نقش مادری را نیز در نظر گرفت. نقش آنان در محیط کار نیز به شکل‌های مختلف قابل طبقه‌بندی است. مثلاً در زنان معلم گروهی که وظایف مدیریتی دارند با آنان که فقط به کار آموزشی می‌پردازند در دو گروه قرار می‌گیرند. به این ترتیب هر یک از افراد گروه مورد مطالعه ویژگی‌هایی دارند که آنان را در دسته‌های مختلف قرار می‌دهد. در این مرحله وظیفه محقق شناسایی تمام این مولفه‌ها و انتخاب مناسبترین افراد برای شرکت در مصاحبه است. مثلاً اگر مطالعهء ما مربوط به نقش همزمان زنان در خانه و محیط کار در معلمان دبستان است،‌آنگاه معلمانی متاهلی که صاحب فرزند یا فرزندانی با سن بیش از ۵ سال هستند و تجربه کارشان بیش از ۱۰ سال است می‌توانند اطلاعات مفیدی در اختیار محقق قرار دهند. زیرا از ۱۰ سالی که شاغل بوده‌اند حداقل ۵ سال آن همراه با تجربه همزمان نقش مادری در خانه و معلمی در مدرسه بوده است و بی‌تردید آنان حرف‌ها و خاطره‌های بیشتری از معلمان تازه‌کار خواهند داشت. البته لازم به یادآوری است که همواره این نوع پرسشها و هدف تحقیق است که نمونه مورد بررسی را مشخص خواهد کرد. مثلاً در همین مثال ممکن است به هر دلیل محقق درصدد مقایسه تجربه معلمان باتجربه و تازه‌کار درباره همزمانی نقش‌ها در خانه و مدرسه باشد. در این صورت مصاحبه با معلمان تازه‌کار نیز ضروری است تا امکان این مقایسه فراهم شود.

–        رعایت اخلاق پژوهش: از جمله مهارت‌ها و اطلاعات ضروری برای تمام پژوهشگران در همه رشته‌ها آشنایی با اخلاق پژوهش و توجه به اصول آن در خلال پژوهش است. قبل از شروع مصاحبه پژوهشگر باید به چند توجه کند. نخست آنکه شرکت افراد در مصاحبه باید کاملاً داوطلبانه و آزادانه باشد و هیچکس نباید – به هر دلیل – به شرکت در مصاحبه‌ای مجبور شود. مثلاً کارکنان سازمانی که موضوع پژوهش به آن سازمان مربوط می‌شود، نباید تصور کنند شرکت در مصاحبه جزء وظایف کاری آنان است یا خواست مدیر سازمان در این زمینه نقشی پیدا یا پنهان دارد. دوم آنکه اصل محرمانگی اطلاعات شخصی شرکت‌کنندگان در مصاحبه باید در سراسر تحقیق رعایت شود. به این معنا که نام آنان مخفی بماند و در هیچ یک از انتشارات منتج از آن پژوهش نباید به نام آنان اشاره شود. علاوه بر این باید به مصاحبه شونده اطمینان دهیم که او در پاسخ به پرسش‌ها کاملاً آزاد است و چنانچه به هر دلیل تمایل نداشت به پرسشی پاسخ دهد محقق حتی دلیل امتناع از پاسخ را از او نخواهد پرسید. به این ترتیب باید به مصاحبه شونده اطمینان دهیم نام او و نظراتش نزد محقق محفوظ خواهد ماند. ضمن آنکه محقق باید به مصاحبه‌شوندگان اطمینان دهد شرکت در این مصاحبه هیچ خطری برای آنان نخواهد داشت و نظرات و دیدگاه‌های آنان هر چه باشد نزد محقق محفوظ خواهد ماند و در اختیار شخص دیگری قرار نخواهد گرفت. یافته‌های پژوهش نیز به گونه‌ای منتشر خواهد شد که گوینده هر یک از نظرها و دیدگاه‌ها از نظر خوانندگان مخفی خواهد ماند. علاوه بر این باید به مصاحبه‌شوندگان اطلاع دهیم که چنانچه پس از مصاحبه به هر دلیل از شرکت در آن مصاحبه پشیمان شدند فقط کافی است این موضوع را به محقق اطلاع دهند تا بخش‌ها یا حتی تمام داده‌های گردآوری شده از آن مصاحبه مشخص از مجموعه داده‌های گردآمده حذف شود. بنابراین آنان مجازند بخش یا بخشهایی از گفته‌های خود را پس از مصاحبه تغییر دهند یا به طور کامل از فرایند گردآوری داده‌ها کناره‌گیری کنند. در مجموع افراد برگزیده در نمونه مورد مطالعه باید داوطلبانه در مصاحبه شرکت کنند و در پاسخ به پرسش‌ها یا امتناع از پاسخ به هر پرسش کاملاً آزاد باشند و حتی پس از مصاحبه نیز می‌توانند تغییراتی در نظراتشان اعمال کنند. البته بدیهی است که تغییر در نظرات آنان تا قبل از پایان پژوهش و انتشار نتایج آن میسر است و لازم است این نکته نیز به آنان یادآوری شود. هدف از تحقیق نیز باید برای جامعه مورد مطالعه تبیین شود و آنان به درستی بدانند که قرار است در چه مطالعه‌ای شرکت کنند، هدف این مطالعه چیست، و مخاطب آن چه کسانی خواهند بود. ضمناً آنان باید در پرسیدن هر نکته‌ای که برایشان ابهام ایجاد می‌کند آزاد باشند و محقق موظف است با سعه صدر و شکیبایی به این پرسش‌ها پاسخ دهد.

–        ترغیب و تشویق جامعه مورد مطالعه به مشارکت در مصاحبه: هرچند در بند قبلی گفته شد که گروه مورد مطالعه در مشارکت در تحقیق کاملاً آزاد هستند، اما پژوهشگر مجاز است تمهیداتی برای تشویق آنان به مشارکت در تحقیق بیاندیشد. البته نباید در این تشویق هیچ اثری از تطمیع یا تهدید باشد. به این معنا که تشویق آنان به شرکت در مصاحبه باید فقط مبتنی بر ارائه تصویری واقعی و درست از تحقیق باشد. مثلاً محقق می‌تواند اهمیت تحقیق خود را برای آنان تبیین کند و اهمیت مشارکت آنان را در رسیدن به نتایج مطلوب یادآور شود. همچنین محقق می‌تواند متعهد شود که پس از پایان تحقیق گزیده‌ای از نتایج سودمند برای جامعه مورد مطالعه را برایشان ارسال خواهد کرد. به عنوان نمونه در مثالی که درباره مسائل و مشکلات ناشی از همزمانی نقش زنان در خانه و محیط کار بود، محقق می‌تواند گزیده‌ای از یافته‌های مطالعه خود را که می تواند از این مشکلات بکاهد در اختیار جامعه مورد مطالعه قرار دهد.

مهارت‌های ضروری در خلال مصاحبه

دسته دوم از مهارت‌ها در خلال مصاحبه مورد نیاز پژوهشگر است که مهمترین آنان عبارتند از: مهارت در طرح پرسش‌ها باز و بدون سوگیری، طرح پرسش‌های بسیط، طرح پرسش‌های تکمیلی، شفاف‌سازی، شنیدن فعال، بازگویی، تبیین، جمع‌بندی و نتیجه‌گیری و سرانجام مهارت‌های ارتباط غیرکلامی.

–        طرح پرسش‌های باز: نخستین مهارت ضروری در خلال مصاحبه پژوهشی تشویق مصاحبه‌شونده به سخن گفتن است و کلید آن در پرسش‌های باز (Open Questions) یا (Open-ended Questions) نهفته است. پرسش باز پرسشی است که پاسخ آن یک یا چند گزینه مشخص نیست. بلکه پاسخگو می‌تواند نظرها و دیدگاه‌های متعددی درباره آن مطرح کند. مثلاً اگر از فردی بپرسید آیا از شغل خود راضی است؟ پاسخ او در شکلی کوتاه ممکن است بله یا خیر باشد یا اگر پاسخگو بخواهد دقت بیشتری در پاسخ به خرج دهد ممکن است به گزینه‌هایی نظیر نسبتاً، تا حدودی، بستگی دارد، یا موارد مشابه اشاره کند. اما اگر همین پرسش اینگونه مطرح شود که «شما رضایت در شغل را چگونه تعریف می‌کنید؟» یا «چه عواملی بر رضایت شغلی شما تاثیر می‌گذارد؟»، آنگاه فرد پاسخگو می‌تواند در این مورد نظرها و دیدگاه‌های مختلفی ارائه کند و حرف بیشتری برای گفتن داشته باشد.

–        طرح پرسش‌های بسیط: از میان همه معانی واژه «بسیط» در زبان فارسی، منظور از آن در اینجا: ساده، ناب، غیرقابل تجزیه، طبیعی، بی‌آلایش، و صمیمی است. به این ترتیب پرسش بسیط در مقابل پرسش‌های مرکب، چندوجهی، مبهم، پیچیده، نامتعارف و مغرضانه قرار می‌گیرد. بر این اساس، پرسش بسیط فقط درباره یک مسئله و موضوع مشخص است. پیچیده و چندوجهی نیست و شنونده در فهم آن با کمترین مشکل مواجه است. مثلاً اگر از مصاحبه‌شونده بپرسیم: «در یک روز معمولی کارتان را – از زمانی که به محل کار وارد می‌شوید تا زمانی که آن را ترک می‌کنید – برایم توصیف کنید؟» آنگاه شونده می‌داند که قرار است درباره چه چیزی صحبت کند.

–        طرح پرسش‌های تکمیلی: پرسش تکمیلی یا پیرو (Follow-up Questions) پرسشی است که بر اساس پاسخ یا پاسخ‌های گوینده به پرسش‌های قبل مطرح می‌شود. مثلاً اگر از مصاحبه شونده بپرسیم رضایت شغلی خود را چگونه تعریف می‌کند و او در پاسخ قبل از هرچیز به دستمزد و درآمد به عنوان متغیر اصلی اشاره کرد. آنگاه محقق می‌تواند چندین پرسش پیرو در این زمینه طرح کند. مثلاً «منظورتان از دستمزد خوب چقدر درآمد در ماه است؟»، «آیا حاضرید برای کسب این درآمد تغییری در اولویت‌های زندگی خود ایجاد کنید؟»، «آیا حاضرید برای افزایش درآمد شغل فعلی خود را تغییر دهید؟» و دهها پرسش دیگر. البته باید به این نکته تاکید کنم که پرسش‌های پیرو باید در راستای هدف تحقیق باشد و مسیر مصاحبه را از آنچه برای پاسخگویی به پرسش‌های اصلی پژوهش لازم است دور نکند.

–        مهارت در شفاف‌سازی: پرسش‌های مصاحبه باید دقیق و روش باشد. شفاف سازی (Clarification) به معنای طرح پرسش‌های بدون ابهام و دقیق است به نحوی که شنونده به راحتی منظور گوینده را درک کند و برای فهم آن دچار تردید و سردرگمی نشود.  مثلاً اگر در پرسش مربوط به روایت یک روز کاری معمولی – که پیشتر به آن اشاره شد – مصاحبه‌شونده نیاز به توضیح بیشتری داشته باشد،‌می‌توان به او گفت کافی است تصور کند می‌خواهد درباره شغلش و وظایفی که در محل کار بر عهده دارد برای یک دوست دوران کودکی – که مدتهاست او را ندیده و از شغلش هیچ اطلاعی ندارد – روایتی ساده و صمیمی تعریف کند. بی آنکه نگران باشد توصیفش از این شغل مورد آزمون و ارزیابی قرار گیرد. بنابراین،‌مصاحبه‌گر موفق محققی است که مرتب از گروه مورد مطالعه می‌خواهد بی‌آنکه نگران ساختار و رسمیت مصاحبه باشند فقط تجربه‌های واقعی خود را از موضوع مورد بررسی برای او روایت کنند.

–        مهارت در شنیدن فعال: محقق باید شنونده‌ای فعال باشد. شنیدن فعال (Active Listening) به این معناست که مصاحبه‌کننده با دقت به سخنان گوینده – که در اینجا فرد مصاحبه‌شونده است – توجه کند. موفقیت در این توجه مستلزم آن است که محقق ذهن خود را از هرگونه پیش‌داوری خالی کند و به عنوان شنونده‌ای بی‌طرف به گفته‌های مصاحبه شونده گوش دهد.

–        مهارت در بازگویی: در خلال گفتگو محقق باید علاقه‌مندی خود را به آنچه مصاحبه‌شونده می‌گوید نشان دهد. یکی از روش‌ها در این زمینه استفاده از تکنیک بازگویی (Paraphrasing) است. به این معنا که محقق می‌تواند بخش‌هایی از آنچه در خلال مصاحبه گفته شده است با بیان خود دوباره مطرح کند و از مصاحبه‌شونده بخواهد درستی یا نادرستی آن را تایید کند.

–        مهارت در تببین: معمولاً بخش یا بخش‌هایی از نظرات مطرح شده در خلال مصاحبه نیاز به تبیین (Explanation) و توضیح بیشتر دارد که محقق می‌تواند در این زمینه نقش موثری ایفا کند و با همکاری فرد مصاحبه‌شونده اگر ابهامی در بخشی از مطالب وجود دارد مرتفع سازد. مثلاً ممکن است محقق از واژه‌های تخصصی در پرسش‌های خود استفاده کند و مصاحبه‌شونده با این واژه‌ها آشنا نباشد. در این صورت محقق موظف است به زبانی ساده مفاهیم نامانوس را برای او توضیح دهد. زیرا محقق نباید انتظار داشته باشد که جامعه مورد مطالعه با اصطلاحات و مفاهیم رشته تخصصی او آشنا باشند. حتی ممکن است برخی مفاهیم که برای او ساده و بدیهی تلقی می‌شود برای شنونده ناآشنا و غریبه باشد. بنابراین، باید در تشریح این مفاهیم بسیار صبور و شکیبا باشد و هیچ پرسشی را بدیهی و غیرضروری تلقی نکند.

–        مهارت در جمع‌بندی و نتیجه‌گیری: محقق باید در پایان مصاحبه جمع‌بندی خود را از مباحث مطرح شده ارائه کند و نظر مصاحبه‌شونده را در این زمینه جویا شود. ضمن آنکه پرسش کلیدی در پایان مصاحبه باید این باشد که: «آیا مطلب دیگری پیرامون این موضوع وجود دارد که مایلید درباره آن صحبت کنید؟» زیرا همواره ممکن است نکته‌ای از قلم افتاده باشد و محقق باید آمادگی شنیدن نظرات جامعه مورد مطالعه را داشته باشد.

–        مهارت‌های ارتباط غیرکلامی: در ارتباطات پیچیده انسانی واژگان تنها ابزار انتقال مفاهیم نیستند. بلکه عوامل و مولفه‌های پیدا و پنهان فراوانی در این زمینه نقش ایفا می‌کنند. تماس چشمی (Eye Contact)،  تایید با تکان دادن سر (Nodding)، اظهار شگفتی با تغییر چهره یا ابراز همدردی و درک متقابلی که در چهره منعکس می‌شود همگی بر موفقیت مصاحبه موثرند. به سخنی دیگر محقق باید به خاطر داشته باشد که مصاحبه فرایندی مکانیکی نیست که او فقط موظف به طرح چند پرسش مشخص باشد و فقط پاسخ‌های جامعه مورد مطالعه را گردآوری کند. بلکه این مصاحبه گفتگویی ساده و صمیمی است و موفقیت در آن نیازمند مهارت‌های ارتباطی است.

مهارت‌های ضروری پس از پایان مصاحبه

دسته سوم از مهارت‌های پس از پایان مصاحبه مورد نیاز پژوهشگر است که مهمترین آنان عبارتند از: پیاده‌سازی متن مصاحبه، تحلیل محتوای مصاحبه و ارتباط دوباره با جامعه مورد مطالعه.

–        پیاده‌سازی متن مصاحبه: پس از مصاحبه محقق باید به پیاده‌سازی (Transcribing) مصاحبه بپردازد. معمولاً پیاده‌سازی وظیفه‌ای دشوار و گاه بسیار خسته‌کننده است. زیرا محقق ناگزیر است دوباره به جریان ضبط شده مصاحبه گوش فرادهد و آنچه در خلال آن گفتگو مطرح شده است را بازنویسی کند. معمولاً‌در مراحل نخستین تحقیق باید تمام مصاحبه‌ها پیاده‌سازی شود. اما در مراحل میانی و پایانی تحقیق که بخشی از یافته‌های تحقیق به دست آمده است،‌بخش‌هایی از هر مصاحبه مورد نیاز محقق است که پیاده‌سازی همان بخش‌ها به عنوان گزیده‌ای از کل گفتگوی به عمل آمده کفایت می‌کند.

–        تحلیل محتوای مصاحبه: دشوارترین و طولانی‌ترین مرحله فرایند گردآوری و تحلیل داده‌ها تحلیل محتوای (Content Analysis) مصاحبه‌ها است. در تحلیل محتوای کیفی محقق موظف است با مرور متن کامل مصاحبه‌ها به تک‌تک جمله‌ها و بندهای هر مصاحبه با دقت بنگرد و به شناسایی نزدیک‌ترین مفاهیمی که بیانگر محتوای هر یک از آنهاست بپردازد. فرایندی که در رویکرد کیفی تحقیق به طور عام و در نظریه‌پردازی داده‌بنیاد (Grounded Theory) با عنوان «کدگذاری» معروف است و معمولاً در سه مرحله کدگذاری باز، محوری و انتخابی صورت می‌گیرد. تبیین این سه مرحله خارج از بحث یادداشت حاضر است و علاقه‌مندان می‌توانند به کتاب‌ها و مقاله‌های روش تحقیق کیفی نظیر استراس و کوربین (۱۳۹۰)، اووه (۱۳۸۷)، منصوریان (۱۳۸۶، ۱۳۸۸، ۱۳۹۰) مراجعه کنند.

–        ارتباط دوباره با جامعه مورد مطالعه: در بسیاری از موارد محقق ناگزیر است پس از مصاحبه با گروه مورد مطالعه دوباره با آنان گفتگو کند. مثلاً ممکن است پرسش‌های تازه‌ای در مصاحبه‌های پایانی مطرح شود که محقق علاقه‌مند باشد نظر نخستین مصاحبه‌شوندگان را درباره آنها بداند. علاوه بر این در روشی که با عنوان بررسی اعضاء (Member Checking) معروف است محقق تحلیل خود از مصاحبه‌ها را در اختیار نمونه مورد مطالعه قرار می‌دهد و نظر آنان را درباره میزان درستی تحلیل خود جویا می‌شود. بنابراین، پیشنهاد می‌شود که در پایان هر مصاحبه از افراد شرکت‌کننده در مصاحبه بخواهیم تمایل خود را برای مشارکت دوباره در این تحقیق اعلام کنند تا در صورت نیاز محقق بتواند دوباره با آنان گفتگو کند.

سخن پایانی

مصاحبه ابزاری سودمند و کارآمد برای گردآوری داده‌های کیفی و عمیق است و اگر به خوبی انجام شود اطلاعات ارزشمند و مفیدی در اختیار محققان حوزه‌های مختلف علوم انسانی و اجتماعی قرار می‌دهد. اما اثربخشی و سودمندی هر مصاحبه به چگونگی انجام آن وابسته است. بنابراین اگر قصد دارید در تحقیق خود از مصاحبه استفاده کنید لازم است ابتدا به تمرین مهارت‌هایی بپردازید که به برخی از آنها در این یادداشت اشاره شد. سپس با دوستان خود مصاحبه‌ای آزمایشی انجام دهید و نظر آنان را درباره انسجام فرایند مصاحبه و میزان دقت و شفافیت پرسش‌ها جویا شوید. این مصاحبه‌های آزمایشی پیش از شروع مصاحبه‌های اصلی تحقیق تمرین مناسبی برای اجرای عملی مهارت‌های مصاحبه است.

منابعی برای مطالعه بیشتر

استراس، آنسلم و کوربین، جولیت. (۱۳۹۰). مبانی پژوهش کیفی: فنون و مراحل تولید نظریه زمینه‌ای. ترجمه ابراهیم افشار. تهران: نشر نی.

دلاور، علی (۱۳۹۰). روش تحقیق در روان‌شناسی و علوم تربیتی. ویراست چهارم، تهران: نشر ویرایش.

فلیک، اووه. (۱۳۸۷). در آمدی بر تحقیق کیفی. ترجمه هادی جلیلی. تهران: نشر نی.

محمدپور، احمد (۱۳۸۹). ضدروش: منطق و طرح در روش‌شناسی کیفی. جلد ۱، تهران: جامعه‌شناسان.

منصوریان، یزدان (۱۳۹۰) پرسش‌های پرتکرار پیرامون پژوهش کیفی. نشریه الکترونیکی عطف، سال دوم، شماره ۵، پیاپی ۱۱.

منصوریان، یزدان (۱۳۸۸). امیدها و تردیدهای پژوهشگران به رویکرد کیفی در فرایند پژوهش، کتاب ماه کلیات،  شماره ۱۴۷، دوره ۱۳، ش. ۳، ص. ۶۵-۶۰.

منصوریان، یزدان (۱۳۸۶) «نظریه مبنایی و کاربرد آن در تحقیق». فصلنامه پژوهش‌های تربیتی، سال ۱۹، شماره ۹. ۴۳-۱۵.