نام رشته را عوض کردید؛ با نام برنامه‌های آموزشی چه می‌کنید؟

وقتی درباره نام رشته و تغییر آن بحث می کنیم، باید حساب برخی چیزها را از هم جدا کنیم. اندوهمندانه ما گرفتار نوعی تیرگی ناخواسته شده ایم که اجازه نمی دهد درک روشنی از یک موضوع مناقشه برانگیز داشته باشیم. در میان دانشجویان، دانش آموختگان و مدرسان کتابداری و اطلاع رسانی ایران ظاهراً اکثریتی هستند که تغییر نام رشته را کلید حل یکی از بزرگترین معضلات آن در جامعه ایران می دانند. هر گاه از این عده بپرسید عنوان رشته شما به زبان انگلیسی چیست، پاسخ به احتمال زیاد عبارت Library and Information Science/s یا شکل اختصاری آن LIS خواهد بود. گاهی S را منتسب به واژه Studies هم دانسته اند. در هر صورت، همین عبارت بوده که در خلال دو دهه گذشته در متون این رشته به زبان فارسی به شکل های علم کتابداری و اطلاع رسانی، علوم کتابداری و اطلاع رسانی و مطالعات کتابداری و اطلاع رسانی ترجمه شده است. اما اگر همین گروه را از بابت درستی یا نادرستی ترجمه عنوان انگلیسی پیش گفته به زبان فارسی مورد پرسش قرار دهید، نوعی ناخرسندی، نخستین واکنش عاطفی ای خواهد بود که قبل از دریافت پاسخ اصلی با آن مواجه خواهید شد.

گِلِه این است که واژه کتابداری ترجمه درستی از واژه Library نیست. حق هم البته همین است. Library را باید دقیقاً کتابخانه ترجمه کرد. نه از این باب که از یک زمان به بعد این واژه انگلیسی مورد استفاده ایرانیان واقع شده و آنها گریزی جز برگزیدن یک معادل برایش نداشته اند؛ نه. حقیقت امر این است که ایرانیان در طول تاریخ صاحب همین پدیده فرهنگی بوده اند و برای اداره امور آن متصدی ای نیز برمی گزیده اند که کتابدار نامیده می شده است. به طور طبیعی، نخستین بار که قرار شد یک واژه نامه دوزبانه انگلیسی – فارسی در ایران منتشر شود، معادل های دو واژه Library و Librarian از گنجینه واژگان زبان فارسی برگرفته شدند. بنابراین، واژه های کتابخانه و کتابدار نه برابر نهاده هایی الزاماً دقیق، بلکه بخشی از دارایی تمدنی ما بوده اند. همین دیدگاه تمدن پرستانه زمانی که نخستین گروه آموزشی این رشته به مدد مدرسان آمریکایی در دانشگاه تهران فعالیت خود را آغاز کرد، بروز عینی تر یافت؛ و برابر نهاده های کتابداری و علم کتابداری در مقابل Librarianship و Library Science به کار گرفته شدند.

با وجود این، پسوند “داری” در کتابداری و علم کتابداری نه نگه داشت بلکه داشت را باز می تابانده است (حری، ۱۳۸۷). در اینجا مراد ما از داشت همان داشت حوزه کشاورزی است؛ یعنی پرورش. همین مفهوم را به تعبیر امروزی می توان مدیریت (حری، ۱۳۸۵) دانست. بر این اساس، کتابداری حرفه ای است که در آن تلاش می شود کتاب به عنوان نماد محمل های اطلاعاتی پرورده یا مدیریت شود؛ و بر همین قیاس، علم کتابداری علمی است که در آن اصول و موازین حرفه کتابداری تدوین شده و توسعه می یابد. گمان نمی کنم در منطقی بودن این استدلال کسی شک داشته باشد. اما هستند بسیاری از افراد که نمی دانند یا نمی خواهند بدانند که “داری” مورد بحث از چه جنسی است.

واکنش این گروه، اعتراض به واژه ای است معنادار که البته قداست نیز دارد. برخی نامردمی ها نیز به این دست واکنش ها دامن زده است. ریشخندها و تمسخرهایی که همه ما در مقام مواجهه با عوام الناس تجربه کرده ایم، اثر منفی خود را روی – به ویژه – جوانانی می گذارد که از یک سو فاقد مطالعه و دانش کافی و از سوی دیگر فاقد تجربه زندگی جمعی و شکیبایی حاصل از مراوده با نامردمان هستند. بنابراین، نخستین واکنش نابخردانه، جوان – دانشجو و دانش آموخته این رشته – را در مورد اصالت تخصصش برآشفته و نگران می کند. این تمام اتفاقی است که رخ می دهد تا سبب شود که در هر محفلی صدای اعتراض عده ای را نسبت به عنوان فارسی این رشته بشنوید.

حالا اگر قرار بود و باشد که ما معادل های دقیق تری را مورد استفاده قرار دهیم باید چه کنیم؟ بهتر بود از روز اول Library Science را علم کتابخانه یا علم مدیریت کتابخانه و Librarianship را کتابخانه داری یا مدیریت کتابخانه ترجمه می کردیم؛ تا اگر هم دعوایی سر الفاظ شکل می گیرد، دست کم نسبت به گنجینه تمدنی خود جفا نکنیم. با این حساب، می توان دیدگاه دکتر کوکبی (۱۳۸۲) را پذیرفت و عبارت Library and Information Sciences را علوم کتابخانه و اطلاعات ترجمه کرد. روشن است که این معادل هم در مقام ادا چندان راحت الحلقوم و در مقام توجیه چندان قابل هضم نیست.

اخیراً ما با مصیبت تازه ای روبرو شده ایم. در ینگه دنیا پس از سال ها مجادله لفظی و معنایی درباره حدود و قلمرو این شاخه نوپدید از دانش بشری و ایضاً مواجه شدن پی در پی با موج فناوری اطلاعات سرانجام و در سال های پایانی هزاره دوم راه حل را در دست کشیدن از Lِ Library دانستند؛ و برخی دانشکده های این رشته واژه Library را از عنوان خود حذف کردند. اما این نسخه هم افاقه نکرد. زیرا دعوا در باب علم بودن یا نبودن حوزه اطلاعات ادامه یافت. از این رو، آخرین علاجی که اندیشیده شده پذیرش واژه Information به تنهایی و فارغ از هر پیشوند و پسوندی است. به این ترتیب، امروزه با گرایشی مواجه هستیم که با آهنگی شتابان در حال تسخیر تمام دانشکده های این رشته در ایالات متحده و کانادا است. در این چارچوب، عبارت های Information School یا School of Information رواج می یابد. این عبارات را می توان به زبان فارسی دانشکده اطلاعات ترجمه کرد. هر چند همین ترجمه هم مبهم و بحث برانگیز می نماید، اما دست کم دانشجویی را که در چنین دانشکده ای تحصیل می کند از شر توجیه کتابخانه، کتابداری یا هر Lِ دیگری می رهاند.

بحث را به اینجا کشاندم تا بگویم اگرچه پیشنهاد اخیر دکتر حری یعنی علم اطلاعات با جریان روز رشته سازگاری دارد، اما بهتر است یادمان باشد که ما تنها با تغییر نام رشته مواجه نیستیم. برای تشریح مسأله بهتر است به محیط دانشکده برگردم. در خارج از ایران وقتی از کسی می پرسند What are you studying? پاسخ قابل عرضه ناظر بر برنامه آموزشی ای است که فرد در آن ثبت نام کرده و قرار است Degree یا مدرکش را بگیرد. به زبان ساده تر ما در محیط هر دانشکده با سه نام مواجه هستیم:

1. نام دانشکده (Faculty یا  School)؛
2. نام گروه آموزشی (Department)؛ و
3. نام برنامه آموزشی منتخب (Program).

چیزی که این وسط برای دانشجو محلی از اعراب ندارد اتفاقاً همان نام رشته (Discipline) است ! نامی که برای دانشکده برگزیده می شود علی القاعده باید به قدری فراگیر باشد که بتواند دست کم دو یا سه گروه آموزشی را پوشش دهد. مثلاً Information School محیطی است که می تواند گروه های Archival Studies، Information Science، Information Technology و  Communications را پوشش دهد. گروه های مفروض پیش گفته می توانند برنامه های آموزشی Archives Management، Records Management، Library Studies، Information Science، Computer Engineering، Information Technology، Communication Studies و  Telecommunication را آموزش بدهند. با این وصف، وقتی از دانشجوی این دانشکده پرسیده می شود چه می خوانی، آیا وی با مسأله نام رشته مواجه خواهد شد؟ به باور من خیر. دانشجو دقیقاً عنوان Program را بازگو می کند؛ حالا هر چه که باشد. کسی وی را به خاطر تحصیل Records Management در گروه Archival Studies تحقیر نمی کند. حالا لطفاً نمونه های واقعی ذیل را بخوانید:

• شما می توانید Library and Information Science بخوانید در Information Studies Department که زیرمجموعه College of Computing and Information است در University of Albany؛
• شما می توانید Humanities Computing بخوانید در School of Library and Information Studies که زیرمجموعه Faculty of Education است در University of Alberta؛
• شما می توانید Journalism بخوانید در School of Information Resources and Library Science که زیرمجموعه College of Social and Behavioral Sciences است در University of Arizona؛
• شما می توانید Children’s Literature بخوانید در School of Library, Archival and Information Studies که در University of British Columbia واقع شده است؛
• شما می توانید Library and Information Studies بخوانید در Graduate School of Education که در University of Buffalo واقع شده است؛
• شما می توانید Informatics بخوانید در Department of Information Studies که زیرمجموعه Graduate School of Education and Information Studies است در University of California at Los Angeles (UCLA)؛
• شما می توانید Library Science بخوانید در School of Library and Information Science که در Catholic University of America واقع شده است؛
• شما می توانید School Librarianship بخوانید در Department of Library Science که در Clarion University واقع شده است؛
• شما می توانید Knowledge Management بخوانید در School of Information Management که زیرمجموعه Faculty of Management است در Dalhousie University؛
• شما می توانید Law Librarianship بخوانید در Morgridge College of Education که در University of Denver واقع شده است؛
• شما می توانید Software Engineering بخوانید در Information School که زیرمجموعه College of Information Science and Technology است در Drexel University؛
• شما می توانید Archives Studies بخوانید در  School of Library and Information Management که در Emporia State University واقع شده است؛
• شما می توانید Bioinformatics بخوانید در  Information School که در University of Illinois واقع شده است؛
• شما می توانید Information Architecture بخوانید در School of Library and Information Science که در  Indiana University واقع شده است؛
• شما می توانید Health Informatics بخوانید در School of Library and Information Science که در University of Iowa واقع شده است؛
• شما می توانید Public Libraries بخوانید در School of Library and Information Science که در University of Kentucky واقع شده است؛
• شما می توانید Human-Computer Interaction بخوانید در College of Information Studies که در University of Maryland واقع شده است؛
• شما می توانید Library Science بخوانید School of Information Science and Learning Technologies که زیرمجموعه College of Education است در University of Missouri؛
• شما می توانید Telecommunications and Networking بخوانید در School of Information Sciences که در University of Pittsburgh واقع شده است؛
• شما می توانید Information Technology and Informatics بخوانید در Department of Library and Information Science که زیرمجموعه  School of Communication and Informationاست در Rutgers University؛
• شما می توانید Archives and Records Administration بخوانید در School of Library and Information Science که در San Jose State University واقع شده است؛
• شما می توانید Archives Management بخوانید در Graduate School of Library and Information Science که در Simmons College واقع شده است؛
• شما می توانید Health Communication بخوانید در School of Library and Information Science که در University of South Carolina واقع شده است؛
• شما می توانید Telecommunications and Network Management بخوانید در School of Information Studies که در Syracuse University واقع شده است؛ و
• شما می توانید Museum Studies بخوانید در Faculty of Information که در University of Toronto واقع شده است.

با این نمونه ها هر انسان عاقلی در می یابد که مسأله Program است نه Discipline. لابد خواهید گفت مهم بودن نام برنامه آموزشی، کم اهمیت بودن عناوین گروه و دانشکده و کلاً بی اهمیت بودن نام رشته در جوامع غربی است که معنادار می شود. اما اینجا نام رشته همچنان مسأله است. من هم موافقم. با وصفی که گذشت تنها خواستم یادآوری کنم که حتی اگر ما نام رشته را به علم اطلاعات و به تبع آن نام دانشکده کتابداری و اطلاع رسانی را به چیزی شبیه همین – برای مثال علوم اطلاعات آنچنانکه توسط علیمحمدی (۱۳۹۱) پیشنهاد شده – تغییر دهیم، باز هم دردسر گزینش معادل های مستقل برای عناوین تک تک برنامه های آموزشی قابل تدریس که در میانشان هنوز عبارات حاوی واژه Librar* به چشم می خورند، عذابمان خواهد داد. بنابراین، هر اندازه زیرکانه خود را از واژه کتابداری دور کنیم، باز هم ناگزیر از تحمل سایه سنگین ! این واژه خواهیم بود.

منابع

• حری، عباس. (۱۳۸۵). مدیریت اطلاعات و مدیریت دانش. سخنرانی در دومین مجمع عمومی انجمن کتابداری و اطلاع رسانی ایران (شاخه خوزستان).
• حری، عباس. (۱۳۸۷). سخنرانی افتتاحیه دومین همایش کتابداری و اطلاع رسانی پزشکی. دانشگاه علوم پزشکی و خدامت بهداشتی درمانی شهید بهشتی.
• علیمحمدی، داریوش. (۱۳۹۱). دانشکده علوم اطلاعات دانشگاه تهران: پیشنهاد یک عنوان. کتاب ماه کلیات (در دست داوری).
• کوکبی، مرتضی. (۱۳۸۲). اطلاع رسانی، علم اطلاع رسانی، یا علم اطلاعات؟ فصلنامه کتاب، ۱۴ (۲): ۷۰-۸۰.