مبنای شیوه استناد مجله مبدأ است یا مجله مقصد؟

حتماً دیده اید در پایان مقالاتی که در برخی از مجلات منتشر می شوند، جایی که متن تمام شده و ارجاعات مقاله هم آمده اند، این عبارت خودنمایی می کند “به این مقاله این گونه استناد کنید”. آیا تا به امروز اندیشیده اید که چرا باید به این مقاله این گونه استناد کرد و آن گونه استناد نکرد !؟ اصلاً چرا برخی از مجلات اصرار دارند در مورد شیوه استناد به مقالاتشان هم تعیین تکلیف کنند !؟

اساساً، استناد گذشته از مفهومش – که موضوع بحث ما نیست – در ساختار ظاهری تابع سلیقه فردی یا جمعی است. حتی اگر دومی هم باشد – منظورم جمعی است – باز هم من و شمای نویسنده در حقیقت با یک سلیقه فردی مواجهیم. فردی را شما اینجا بخوانید شخصی؛ یعنی وابسته به و منبعث از یک شخص. شخصی که می تواند شخصیتی حقیقی باشد یا حقوقی؛ مثل خود شما یا مجله الکترونیکی عطف.

در هر حال، اگر چشم را بر ساز و کار تدارک دیدن مجموعه قواعد ناظر بر نحوه خاصی از چینش اطلاعات کتابشناختی در کنار یکدیگر ببندیم، در نهایت یک شیوه نامه استنادی[۱] را چیزی فراتر از سلیقه مورد پذیرش سایرین نمی توان دانست. سلیقه ای که البته مشخص نیست اعتبارش را از مصدرش می گیرد یا از میزان رواجش. آیا کسی می تواند به این پرسش پاسخ قطعی بدهد که فی المثل شیوه نامه ونکور[۲] به خاطر وابستگی سازمانی به کمیته بین المللی ویراستاران مجلات پزشکی[۳] معتبر است یا به دلیل رواجش در حوزه پزشکی؟ به عنوان نمونه ای دیگر، آیا شهرت شیوه نامه انجمن روانشناسی آمریکا[۴] مرهون وجود این انجمن است یا کاربرد گسترده اش در حوزه های علوم رفتاری، اجتماعی و انسانی؟ اگر اینها اعتبارشان را از مصدرشان گرفته اند، چرا شیوه نامه ترابیان[۵] نیز به شهرت رسیده است؟ آیا ترابیان یک دانشمند در کلاس اینشتاین یا یک فیلسوف علم در کلاس پوپر است؟ و اگر پاسخ، کثرت استفاده است، از چه زمانی و بر اساس کدام استدلال منطقی کثرت مراجعه به یک پدیده شرف حضورش را سبب می شود؟ شاید پاسخ شما این باشد که در هر حوزه ای معمولاً اولین ها شانس بهترین شدن را نیز دارند ! اگر اینطور است پس چرا شیوه نامه های ترابیان و شیکاگو – در مقام شیوه نامه های استنادی عمومی – هر دو تقریباً به یک اندازه از شهرت بین المللی و رواج همگانی برخوردار شده اند؟ می توان در این باب بحثی مستوفی کرد. اما هدف من این نیست. غرضم آن است که خاطر مبارک شما را متوجه این حقیقت ناب کنم که تبعیت از یک شیوه نامه استنادی فی نفسه نه ارزشمند است و فضیلت آفرین و نه الزام آور است و تعیین کننده تکلیف.

باز می گردم به پرسش اساسی نخستین. چرا باید به این مقاله این گونه استناد کرد و آن گونه استناد نکرد !؟ به این پرسش می توان به دو شیوه پاسخ داد. اینجا هر دو را طرح و سپس ادله ام در ابطالشان را اقامه می کنم تا نشان دهم که ما راه را گم کرده ایم !

پاسخ مفروض نخست این است که نشریه تلاش می کند نویسندگانش در معرفی آثارشان – که در همان نشریه درج کرده اند – از یک الگوی واحد استفاده کنند، تا به این ترتیب اُسلوب نشریه و متعاقب آن خود نشریه در اذهان ماندگارتر شود. اگر پای چنین نیتی در میان است، باید گفت این تلاش بی فایده است. زیرا اگر نویسنده ای قصد معرفی انتشارات خود را داشته باشد، بسته به اینکه این کار را با چه هدفی انجام می دهد، ناگزیر از گزینش و کاربست قالبی خاص است. این بدان معناست که ساختار یک رزومه شغلی و ساختار یک رزومه تحصیلی تفاوت های محسوسی دارند. نکته این است که ساختار می تواند محتوا و نحوه تدوین آن را نیز متأثر کند. پس هیچ یک از مجلات در مقامی نیستند که برای نویسنده تعیین تکلیف کنند که وقتی می خواهی اثرت را و به تبع آن ما را معرفی کنی، اینگونه رفتار کن !

پاسخ محتمل دوم اما قدری فلسفی تر ! و در عین حال بی بنیه تر است؛ و آن هم این است که ما فرض بگیریم نشریه ترجیح می دهد نویسندگان دیگری که در تألیف متن خود از مقالاتش استفاده کرده اند و احیاناً قصد استناد به آنها را نیز دارند، از یک رویه ثابت تبعیت کنند یا به تعبیر دیگر به مقالاتش این گونه استناد کنند. ابهام فلسفی ! ماجرا این است که معلوم نیست نویسندگان ناهمسان بر اساس کدام حجت شرعی و عقلی باید به شیوه ای همسان استناد کنند؟ مگر قرار نیست مقالاتِ در دست نگارش در نهایت منتشر شوند؟ و مگر قرار نیست به این منظور در اختیار یک نشریه قرار داده شوند؟ اگر اینطور است، چه معنایی می دهد که نشریه A برای مقاله ای که قرار است به نشریه B ارسال شود، حتی پیش از حادث شدن امر نسخه بپیچد که فلان کن و بهمان نکن؟ اگر قرار است مقاله به منظور انتشار در نهایت در اختیار مجله B قرار بگیرد، این مجله B است که اختیار دارد نحوه استناد به و چینش اطلاعات کتابشناختی دیگر آثار را در مقاله مفروض مشخص کند. آیا به نظر شما غیر از این است عُقَلا !؟