مروری بر تعامل انسان و اطلاعات

چکیده

تعامل انسان و اطلاعات عنوانی جدید است که با ظهور اینترنت وارد حوزه بحث و مطالعه شده است و به کمک این مفهوم بین جنبه های انسانی و جنبه های فنی اطلاعات ارتباط برقرا شده است. آنچه تحت این عنوان بررسی می شود دربردارنده روش های برخورد انسان­ها با مفهوم گسترده و جهانی اینترنت است که شامل زیرساخت های متنوع و گسترده ای می شود و مفاهیم زیادی تحت آن معنا می گردد، از جمله ارتباطات و اطلاعات که دو مفهوم به هم وابسته بوده و وابستگی زیادی بین این دو مفهوم و انسان ها وجود دارد زیرا نه تنها در گذشته، بلکه امروزه نیز انسان­ها برای برقراری ارتباط با دیگران، کسب دانش و گستردن آن نیاز شدیدی به اطلاعات و تبادل آن از طریق مجراهای ارتباطی دارند . مفهوم دیگری که در این مقاله بررسی شده، تعریف نظام بازیابی اطلاعات است که انسان ها به کمک عناصر این نظام­ها، آسان تر و سریع تر به اطلاعات مورد نیاز خود دست می­یابند. شبکه های اجتماعی نیز مفهوم جدیدی هستند که در پرتو اینترنت، تعریف شده اند و تعامل انسان­ها با اطلاعات، به کمک شبکه های اجتماعی بسیار آسان شده است، زیرا در این شبکه­ها، افراد ضمن مشاهده و دریافت اطلاعات مورد نیاز خود، می­توانند مطالب متنوع خود را به اشتراک بگذارند تا دیگران نیز بتوانند از آن بهره مند شوند.

مقدمه

تعامل انسان و اطلاعات که گاه «تعامل اطلاعاتی»] ۱[ نیز گفته می‌شود، عنوانی نسبتا تازه است و به حوزه‌ای اطلاق می‌شود که به بررسی هرگونه تعامل میان انسان و اطلاعات و منابع اطلاعاتی می‌پردازد.
تعامل انسان و اطلاعات را می‎توان پلی میان جنبه‌های انسانی اطلاعات شامل زیرساخت‌های اطلاعاتی شخصی، اطلاع‌جویی، تعامل با اطلاعات، تشخیص و جایگزینی اطلاعات و معنابخشی و جنبه‌های فنی اطلاعات شامل بازنمون، انتقال، ذخیره و نگهداری تلقی کرد و در آن اهداف زیر دنبال می‌شود:

• بررسی شیوه‌های تعامل انسان با ماشین­هایی که از طریق آن­ها به اطلاعات دسترسی پیدا می‌کند.
•  بررسی رفتار اطلاع‌یابی کاربران سیستم­های اطلاعاتی مختلف و دلایل رفتارها از دیدگاه فنی و روانشناسانه.
•  بررسی اثرگذاری سیستم­های اطلاعاتی و ساختار فنی آنها در رضایت کاربران این سیستم­ها از روشهای گوناگون
•  بررسی جنبه‌های مدیریتی ابزارهای اطلاعاتی و روابط انسان و اطلاعات و حرکت از ابزارها به سطح هویت­های اطلاعاتی.
•  حرکت از مدیریت اطلاعات به مدیریت هویت به‌عنوان زیرساختی برای تهیه و مدیریت پروفایلهای کاربران
•  اعمال » فیلترینگ، ایجاد اسپم­ها] ۲ [و مدیریت اطلاعات شخصی افراد در سیستمهای مختلف مانند پرونده‌های الکترونیک سلامت

 بررسی ارتباط بین ایده‌های انسانی و قوانین حاکم بر فرایندهای کاری نظام­های اطلاعاتی(پژوهشکده علوم اطلاعات).
طی چند دهه‌ی گذشته که بررسی رفتارهای اطلاعاتی کاربران مورد توجه محققان قرار گرفت، مطالعات متعددی در زمینه نیازهای اطلاعاتی، رفتار اطلاع‌جویی، جستجو، استفاده از اطلاعات و موارد مشابه انجام شد. در اغلب این تحقیقات معمولاً فقط یکی از این مولفه‌ها محور اصلی تحقیق را به خود اختصاص می‌داد. مثلاً در یک تحقیق فقط نیازهای اطلاعاتی اعضا هیئت علمی دانشگاه‌ها مبنای اصلی تحقیق بود و در مطالعه‌ای دیگر رفتارهای اطلاع‌جویی آنان. چرا که در گذشته این تعامل در مسیری خطی و ایستا مورد بررسی قرار می‌گرفت.
امروزه محققان به این نتیجه رسیده‌اند که تعامل انسان با اطلاعات بیش از آنکه خطی و ایستا باشد، فرایندی پیچیده، غیر خطی، چند وجهی و پویا است. به همین دلیل بجای آنکه گام‌های مختلف در آن را به صورت منفصل از هم در نظر گیرند، در زیر چتری با عنوان «تعامل انسان و اطلاعات» در نظر می‌گیرند و هر یک از این گام‌ها را به عنوان یک «کنش اطلاعاتی»] ۳[ تلقی می‌کنند و مطالعه هر یک از وجوه این تعامل قبل از هر چیز نیازمند شناخت بافتی است که در آن چنین تعاملی رخ می دهد( منصوریان 1390).

تعریف اطلاعات

درباره «اطلاعات» نیز همچون سایر پدیده­های بنیانی ، تاکنون تعریف دقیقی ارائه نشده است به همین دلیل در حوزه­های مختلف دانش ازجمله ریاضیات، روان شناسی، اقتصاد و… تعاریف و خصیصه­های متفاوتی برای آن برشمرده اند.اما به طورکلی می توان گفت: هرگاه عنصر یا داده ای به واسطه روش های پژوهشی یا حواس پنج گانه انسان و حتی تجربه مورد پردازش و تفسیر قرارگیرد تبدیل به اطلاعات می­شود و می­تواند به عنوان دانش مورد استفاده قرار گیرد.
«اطلاعات» به منزله گنجینه دستاوردهای فکری انسان­ها ـ همچون کلیدی است برای رشد دانش و فناوری، تصمیم‌گیری و مدیریت، تحقیق و توسعه، ‌تولید و اشتغال، ‌آموزش و پرورش، برنامه‌ریزی و قانون‌گذاری و…؛ و سرانجام ساختن جهانی نو که در آن حداکثر بهره‌وری در استفاده از نیروی‌های بالقوه مادی و معنوی لحاظ شده باشد. بدیهی است، در اختیار داشتن اطلاعات جامع و موثّق علمی، فنی، ‌تجاری و اداری در زمان مناسب، می‌تواند ضمن امکان افزایش خلاقیت و فناوری، مانع از اتلاف منابع و دوباره کاریهای غیر ضروری و ناخواسته و بالاتر از همه، تصمیم‌گیری­های بی ثمر گشته، به عنوان بازوی دست مدیران و سیاستگذاران محسوب گردد( ناصح و جهانگیر ۱۳۸۵).

تعریف ارتباط

ارتباط یعنی تبادل اطلاعات بین افراد (یا عناصر کارکردی). بنابراین مبنای ارتباط، انتقال اطلاعات است و این اطلاعات، از مجموعه ای از علامت­ها تشکیل می­شود (آزاد ۱۳۸۶، ۲۱۱) به عبارت دیگر، ارتباط مکانیسمی است که روابط انسان براساس و به وسیله آن به وجود می­آید و همه مظاهر فکری و وسایل انتقال و حفظ آن­ها در مکان و زمان بر پایه آن توسعه می ­یابد. فرآیند ارتباط ممکن است میان انسان و انسان، انسان و ماشین یا ماشین و ماشین باشد. در شکل ارتباط میان انسان و ماشین، از ماشین به عنوان وسیله استفاده می­شود و ماشین­ها نیز در سیر پیشرفت خود به درجه بالایی از تعامل با انسان می­رسند(آزاد ۱۳۸۶، ۲۰۲).

ضرورت «ارتباط»و «اطلاع»در تعامل انسان

«ارتباط» و «اطلاع» از نظر تاریخی دو پدیده همسانندکه انسان از طریق آن ها به واقعیت هایی پی می برد. شناخت انسان از خود و طبیعت و محیط پیرامون آن، بدون مبادله اطلاعات و ارتباطات ممکن نیست. در واقع، انسان در پرتو مبادله اطلاعات و ارتباطات است که می تواند بیندیشد، بیافریند و به واقعیت­های تازه دست یابد و بدین ترتیب نقشی تعیین کننده در پیشرفت و بالندگی جامعه داشته باشد(اشرفی ریزی و کاظم پور ۱۳۸۶، ۵۸) به همان نسبت که انسان برای شناخت محیط پیرامونش به اطلاعات و ار تباطات نیازمنداست، برای اشتراک اطلاعات کسب شده خود نیز، نیازمند برقراری ارتباط است که به عبارت دیگر همان تعامل انسان­هاست که امروزه این تعامل، بیشتر در اینترنت برقرار می شود در حالی که در گذشته این اصل فقط از طریق ارتباط رو در رو (ویا نقل قول میان نسلی) و یا کتاب امکان پذبربود.

نظام بازیابی اطلاعات

در نظام­های بازیابی اطلاعات، ایجاد شرایط مناسب برای تعامل کارآمد بین کاربران و نظام، اهمیت زیادی دارد.کاربران با یادگیری آسان عناصری که در روابط در اختیار آنان قرار دارد، می‌توانند از پایگاه اطلاعاتی با مهارت بیشتری استفاده کنند. بنابراین، موفقیت نظام­های اطلاعاتی، به فراهم آوردن تسهیلات مناسب در حین انجام کار بستگی دارد، که کاربران را قادر سازد به طور مؤثر با نظام، تعامل برقرار کنند. برای تعامل با نظام، کاربر باید درونداد خاصی را به نظام وارد و تغییرات را در محیط رابط درک کند. تعامل­های رایج شامل درونداد عبارت جستجو و درک دیداری و مفهومی از برونداد می‌شود. این مهم، مستلزم به کارگیری حافظه کوتاه مدت (که ساختار و تحلیل مراحل تعاملی را مورد توجه دارد) می‌باشد.

نقش اینترنت در ارتباطات انسان ها

اینترنت شکل جدیدی از ارتباطات را ایجاد کرده ترکیبی از فعالیت­های متنی و دنیای مجازی است که به طور کلی ارتباطات انسانی را قادر می سازد. فضای مجازی به طور اساسی روابط انسان­ها را تغییر داده است. در اثر این امر رفتارجمعی ما نیز تغییریافته و کیفیت ارتباطات انسان به طور عادی وفیزیکی کاهش یافته است اما در عین حال برای افرادی از جامعه مفیدواقع شده است؛ از جمله افراد خجالتی ،کم حرف و یا کسانی که تمایلی به درگیرشدن چهره به چهره به طور فیزیکی ندارند( ویکی نسک/ ویکی پدیا).
اینترنت بین رایانه­ها پیوند برقرار می­کند. رایانه­ها اطلاعات را ذخیره و پردازش می­کنند و سامانه­هایی که اینترنت را پشتیبانی می­کنند، بر مبنای همین واقعیت ساخته می­شوند.یکی از ویژگی های اینترنت که آن را به سامانه ارتباطی بی نظیر تبدیل کرده، این است که، در فرآیندی مانند ارسال پست الکترونیکی،] ۴[ ضرورتی ندارد که فرستنده و گیرنده پست الکترونیکی به طور همزمان به سامانه ای ارتباطی متصل باشند(آزاد ۱۳۸۶، ۱۸۶). با این وجود برخی معتقدند که اینترنت به طور اساسی روابط انسانی را تغییر داده است و از طرف دیگر برخی معتقدندکه اینگونه نیست. از یک طرف این اعتقاد می تواند صحیح بوده و از طرف دیگر بی معنی باشد؛ همه این­ها بستگی به برداشت انسان­ها از اینترنت و نحوه استفاده از آن در ارتباطات دارد که هم می تواند مفید و کارآمد و هم  فاقد ضرورت و مضر واقع شود.

شبکه های اجتماعی

جهان مرکب از شبکه هاست و نه گروه­ها، و یکی از روش­های تعامل انسان و اطلاعات شبکه های اجتماعی هستند. شبکه های اجتماعی سایت هایی هستند که اطلاعات و داده‌ها را از اعضا جمع آوری کرده و آن را به عنوان پرونده یا پوشه کاربر ذخیره می‌کنند. این اطلاعات می­تواند در بین اعضای سایت به اشتراک گذاشته شود. شبکه­های اجتماعی به افراد اجازه می دهد تا پرونده‌هایی را شامل علایق شخصی، سرگرمی‌ها و تصاویر مورد علاقه خود ایجاد کنند. هر قسمت از این اطلاعات به علایق مشابه دیگر کاربران لینک شده و بدین وسیله گروه‌هایی با علایق مشترک شکل می‌گیرد.بدین ترتیب فاصله بین اطلاعات از این طریق برداشته شده و افراد به راحتی می­توانند اطلاعات خود را مبادله کنند. ویژگی­های شبکه های اجتماعی عبارتند از:

• معمولا غیر همزمان است و ارتباط را بین افراد مختلف، در نواحی متفاوت و در زمان­های مختلف برقرار می­کند
• سریع است و با سرعت، حجم بالایی از مبادلات را انجام می­دهد
• تعاملات ظریف ، عاطفی و پیچیده را پشتیبانی میکند
• دارای هنجارها ، روش­ها و اخلاق­های خاص خود است
• توانایی پشتیبانی از ارتباطات ارسال را دارد، مثلا وقتی پیغامی از یک دوست گرفته می­شود و به دوست دیگری ارسال می­شود
• از دسترسی آسان برای ارسال ایمیل پشتیبانی میکند
• ارسال پیام به تعداد زیادی از افراد را امکان پذیرکرده است(زارعی ۱۳۹۱، ویکی نسک/ ویکی پدیا)

نتیجه گیری

باتوجه به مطالب فوق می توان نتیجه گرفت تعامل انسان و اطلاعات عنوانی جدید است و به سبب این تعامل بین جنبه های انسانی اطلاعات و جنبه های فنی آن ارتباط برقرار شده است. همچنین از آنجا که انسان نیازمند شناخت خود و محیط پیرامونش است، «اطلاع» و «ارتباط» در تعامل انسان ضروری است.
انسان­ها به کمک نظام­های بازیابی اطلاعاتی، سریع تر می­توانند به اطلاعات مورد نیازشان دست یابند و به کمک شبکه­های اجتماعی، می­توانند در عین دریافت اطلاعات مورد نیاز خود، اطلاعات خود را در دسترس دیگران قرار دهند، بنابراین اینترنت و به دنبال آن، تعامل انسان و اطلاعات، سبب آسان تر شدن گسترش و دسترسی به اطلاعات شده است. البته ناگفته نماند از نظر برخی از صاحب­نظران، گسترش اینترنت معایبی نیز دارد که توسط برخی از آن­ها مورد بررسی قرار گرفته است.

منابع

_آثار فرهنگی اجتماعی و روانی فناوری اطلاعات روی انسان/ پیامدهای اینترنت بر تعاملات انسانی. ویکی نسک/ ویکی پدیا. (دسترسی در ۱/۱۲/۱۳۹۱)
http://fa.wikibooks.org/w/index.php?search=%D8%AA%D8%B9%D8%A7%D9%85%D9%84%D8%A7%D8%AA+%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%A7%D9%86%DB%8C&title=%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87%3A%D8%AC%D8%B3%D8%AA%D8%AC%D9%88

_ آزاد، اسدالله. ۱۳۸۶. اطلاعات و ارتباطات- تهران: کتابدار.

_ اشرفی ریزی، حسن، و زهرا کاظم پور. ۱۳۸۶. جغرافیای سیاسی اطلاعات(فاصله های بی فاصله)- تهران:چاپار.

_ تعامل انسان و اطلاعات. پژوهشکده علوم اطلاعات. (دسترسی در ۳/۱۲/۱۳۹۱)
  http://irandoc.ac.ir/info-science/info-interaction.html

_زارعی، پریسا.۱۳۹۱. تغییر ارتباط بین تکنولوژی اطلاعات و جامعه. (دسترسی در ۳/۱۲/۱۳۹۱)
http://fa.wikibooks.org/w/index.php?search=%D8%A7%D8%B1%D8%AA%D8%A8%D8%A7%D8%B7%D8%A7%D8%AA&title=%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87%3A%D8%AC%D8%B3%D8%AA%D8%AC%D9%88

_ منصوریان، یزدان. ۱۳۹۰. تحلیل بافت در تعامل انسان و اطلاعات. مجله عطف. (دسترسی در ۱/۱۲/۱۳۹۱)
http://www2.atfmag.info/1390/05/16/interaction-2/

_ ناصح، محمد امین، و غلامحسین جهانگیر. ۱۳۸۵. تعامل فن آوری اطلاعات با توسعه انسان محور. فصلنامه کتابداری و اطلاع رسانی (۲)۳۴ ج۲. (دسترسی در ۱/۱۲/۱۳۹۱)
http://www.aqlibrary.ir/index.php?module=TWArticles&file=index&func=view_pubarticles&did=100&pid=10

[۱] Information Interaction

[۲] Spam

[۳] Information Practice

[۴] Email