تخصصگرایی و عمیق شدن در یک موضوع، از ویژگیهای کتابخانه تخصصی است. اما کتابخانهها می‌توانند بر اساس سازمان، موضوع، عملکرد، کاربران و مجموعه نیز تخصصی شوند. کتابخانه تخصصی به مفهوم امروزی آن محصول قرن نوزدهم است. جهت ارائه خدماتی معقول و کاربرپسند در کتابخانههای تخصصی و مراکز مدارک باید اهداف، کارکرد، وظایف و استانداردها در کتابخانه تخصصی و مراکز مدارک، مورد بررسی قرار گیرد. ارتباط محققان با کتابداران و صرفه‌جویی در زمان بازیابی اطلاعات و تحویل آن و موفقیت در تحقیق، از جمله شاخصهای تاثیر خدمات کتابداری و اطلاعرسانی در فرایند تحقیق و پزوهش است که از وظایف مهم کتابخانههای تخصصی به شمار میرود.
کتابخانه تخصصی و مراکز مدارک
کتابخانهها بر اساس هدف، مجموعه و مراجعهکننده انواع مختلفی دارد که یکی از آنها کتابخانه تخصصی[۲] نامیده میشود. طبق تعریف جان کاتن دانا[۳] در سال ۱۹۱۰ کتابخانه تخصصی مجموعههایی خاص از کتب، گزارشات و دیگر مواد اطلاعاتی چاپی هستند که تفاوت زیادی در ویژگی و شیوه استفاده آنها وجود دارد، هیچ تعریف مناسب و کاملی نمیتواند به طور طولانی همه آنها (مواد اطلاعاتی) را در بر بگیرد.
در سال ۱۹۴۹ رانگاناتان[۴] میگوید: تخصصگرایی و عمیق شدن در یک موضوع، ویژگی است که کتابخانهای را متمایز از دیگر کتابخانهها کرده و کتابخانه تخصصی نامیده میشود.
در سال ۱۹۵۲ شرا[۵] عقیده دارد، هر مجموعهای از مواد اطلاعاتی که برای رفع نیازهای اطلاعاتی گروه مشخص از استفاده کنندگان در کتابخانهای جمعآوری شده باشد کتابخانه تخصصی نام دارد.
تعریف دانشنامه کتابداری و اطلاعرسانی: “واحدی است از یک سازمان که هدف آن فراهم ساختن اطلاعات خاص برای پیشرفت کار سازمان یا برای گروه محدودی است وظیفه این کتابخانهها عبارتند از بررسی و ارزیابی نشریات جاری، ارزشیابی تحقیقات انجام شده و فعالیت‌های مقامات مخصوص، سازمان دادن اطلاعات چاپی و غیرچاپی مربوطه، جمع کردن نشریات و اطلاعات از داخل و خارج کتابخانه و انتشار این اطلاعات که اغلب به صورت چکیده، یادداشت و یا فهرست مندرجات نشریات و غیره است (سلطانی، ۱۳۸۱، ص. ۳۳۴).
تعاریف گوناگونی از زمان تاسیس انجمن کتابخانه تخصصی (۱۹۰۹) تا کنون برای کتابخانه تخصصی ارائه شده است، و در هر زمان به جنبهای خاص از کتابخانه تخصصی توجه شده است. زمانی موضوع خاص گردآوری شده، مبنای تعریف قرارگرفته است و زمانی دیگر نیز کتابدار متخصص یا استفاده کننده خاص و یا خدمات تخصصی ارائه شده توسط این نوع کتابخانهها، نقطه تاکید بوده است. در هر صورت تعریف کتابخانه تخصصی شامل مجموعهای خاص میشود که بر روی موضوعی خاص تمرکز دارد.
اما خاص بودن مجموعه، متخصص بودن کتابدار و تخصصی بودن کتابخانه یعنی چه؟ آیا به خاطر موقعیت فیزیکی آن است یا به خاطر فناوریهای پیشرفتهای که در اطلاعات آن ذخیره شده است؟ آیا به خاطر یافتههای تخصصی گردآوری یا ترجمه شده در کتابخانه تخصصی است؟ یا به خاطر تولید دانش؟ اگر تولید دانش است این دانش از کجا میآید؟ آیا شخصی اطلاعات را ارزیابی، تجزیه و تحلیل و منتشر میکند؟ همه اینها یک کتابخانه تخصصی را میسازند که آن کتابخانه، مولفه حیاتی سازمان رقابتی است(بندر[۶]، ۱۹۹۸).
بندر میگوید: دانش قدرت است و امروزه شرکتهای موفق با یکدیگر تشریک مساعی دارند. آنها قادر هستند برای بدست آوردن سود و مزایا در بازاریابی، اطلاعات را به موقع مورد استفاده قرار دهند. چگونه این شرکتها مطمئن میشوند که برای تصمیمگیریهای راهبردی خود همه اطلاعات مورد نیازشان را دارند؟ و چگونه آنها برای سرمایهگذاری درست اطمینان پیدا میکنند؟ آنچه مسلم میباشد این است که کارکنان خبره کتابخانه تخصصی این اطلاعات را به آنها عرضه میکنند. هنگامی که اطلاعات حساستر و حجم آن متراکمتر میشود، این کتابخانههای تخصصی هستند که هم فضا و هم منابع مورد نیاز و ضروری را برای افزایش فناوری در موفقیت پیشنهاد میدهند. کتابخانههای تخصصی در شکل، اندازه، ترکیب و نقش متفاوت هستند و بسیاری از این تفاوتها به نقش سازمان مادر برمیگردد و با عناوینی مانند”مرکز منابع اطلاعات”، “دفترخانه الکترونیکی[۷]”، “مرکز اطلاعات سازمانی[۸]”، “مرکز مبادله اطلاعات” وجود دارند (بندر[۹]، ۱۹۹۸).
اما هنگامی که اصطلاح تخصصی را به تنهایی برای کتابخانه به کار میبریم، معنای واقعی آن را به درستی نمیتوانیم بیان کنیم و تا اندازه زیادی زمینه تخصصی کتابخانه نامفهوم باقی میماند، به همین دلیل برای تعریف کتابخانه تخصصی موردی را که کتابخانه در آن زمینه تخصصی شده است را تعیین میکنیم تا بتوانیم رفع ابهام نماییم.
کتابخانهها می‌توانند بر اساس موارد زیر تخصصی شوند:
بر اساس کاربران: مانند کتابخانه تخصصی بانوان: (این کتابخانه توسط مرکز مطالعات زنان در دانشگاه علوم اجتماعی دانشگاه تهران راهاندازی شده است. کتابهای این کتابخانه فقط در حد خصوصی استفاده بانوان است که این کتابها بیشتر آموزشی هستند).
بر اساس سازمان: مانند کتابخانههای دولتی و سازمان بازرگانی: به طور مثال در کشور هند سازمان‌هایی مانند شورای پژوهشهای علمی و صنعتی، سازمان گسترش و پژوهشهای صنایع دفاعی، کمیسیون الکترونیک، و کمیسیون انرژی اتمی دارای کتابخانههای تخصصی غنی میباشند. کلیه وزارتخانه‌ها و سازمان‌های دولتی در هندوستان هر کدام کم و بیش کتابخانهای برای خود دارند که برخی نیز بزرگ هستند (پرامود، ۱۳۸۵۹).
بر اساس عملکرد: مانند کتابخانههای تحقیقاتی و پژوهشی: یکی از مهمترین کتابخانههای تخصصی در اسپانیا کتابخانه تخصصی کنسرسیوم شورای عالی پژوهش علمی، با مجموعه ۱۵۰۰۰۰۰ جلد است که در دو کتابخانه عمومی و پنجاه کتابخانه دیگر توزیع شده است و به مراکز تخصصی رشته‌های مختلف علوم، فن‌آوری، و علوم انسانی خدمت میکند (گلیوز، ۱۳۸۱). در مالزی نیز بزرگ‌ترین کتابخانههای تخصصی در مؤسسات تحقیقاتی کشور وجود دارند که شامل مؤسسه تحقیقات کائوچو، مؤسسه تحقیقات جنگلی، مؤسسه تحقیق و توسعه کشاورزی مالزی که کتابخانه تخصصی تحقیقاتی و پژوهشی هستند (ویجاسوریا، ۱۳۸۵).
بر اساس مجموعه: مانند کتابخانه نقشه، عکس و دیجیتال: با اینکه کمتر از دو دهه است که اندیشه کتابخانههای دیجیتال[۱۰] (دهه ۱۹۹۰)، مطرح شده، این پدیده به مرکز گردآوری و تولید منابع اطلاعاتی گوناگون و قرارگاهی برای ارتباط بین متخصصان، کتابداران و کاربران تبدیل شده است (ژو[۱۱]، ۲۰۰۵ نقل شده در اسفندیاری مقدم، علیرضا،۱۳۸۷). کتابخانههای دیجیتال، سازمان‌هایی هستند که با استفاده از کارکنان متخصص به انتخاب، سازماندهی (ساختاردهی)، دسترسپذیرسازی فکری (معنوی)، تفسیر، توزیع، حفاظت از یکپارچگی و تضمین نگهداشت بلندمدت آثار دیجیتال، فراهمآوری و ارائه منابع اطلاعاتی میپردازند؛ به طوری که این منابع، برای استفاده یک جامعه معیّن، یا مجموعهای از جوامع، سریع، آسان و به صرفه در دسترس واقع شوند» (ریت[۱۲]،, ۱۹۹۹; لیو[۱۳], ۲۰۰۴ نقل شده در اسفندیاری مقدم، ۱۳۸۷).
بر اساس موضوع: مانند کتابخانه حقوق، پزشکی و کشاورزی: به طور مثال شورای تحقیقات کشاورزی و شورای پژوهشهای علوم پزشکی هند از این نوع میباشند.
بنابراین هنگامی که میگوییم کتابخانه نابینایان، نقشه و یا پزشکی دیگر با مشکل یا ابهام مواجه نشده و میتوانیم مفهوم دقیق کتابخانه تخصصی را برای دیگران بیان نماییم.
یک کتابخانه دانشگاهی شامل کتابخانه مرکزی و چندین کتابخانه دانشکدهای است. از هر چند نسخه کتاب خریداری شده یک نسخه آن در کتابخانه مرکزی نگهداری میشود و نسخههای دیگر آن، به کتابخانه دانشکدهای مربوطه فرستاده میشود. و کتابخانههای دانشکدهای تنها کتابهای مربوط به رشته موجود در دانشکده را در مجموعه خود نگهداری میکند. بنابراین در یک محاسبه ساده کتابخانههای دانشکدهای را نیز میتوان جزء کتابخانههای تخصصی محسوب کرد. مراکز دیگری نیز وجود دارند که گرچه نام کتابخانه ندارند، در واقع کتابخانههایی هستند که وظایفی بسیار گستردهتر و منابعی بسیار متنوعتر از کتابخانه به معنای سنتی آن دارند مانند، مراکز اسناد و مدارک. این مراکز که مراکز اطلاعات و مدارک نیز خوانده میشوند اطلاعات تخصصی را فراهم میآورند و بواقع باید آنها را با کتابخانههای تخصصی، یکسان به حساب آورد، با این تفاوت که این مراکز تکامل یافتهتر هستند و خدمات بسیار بیشتر و پیشرفتهتری را برای جامعه بسیار بزرگتری انجام میدهند.
کتابخانه تخصصی بیشتر به پژوهش خدمت میکند تا به آموزش، و از آنجایی که این نوع کتابخانهها، برای تحقیق و کسب اطلاع و آموزش مراجعهکنندگانش اختصاص دارند و برای تفریح و تفنن کارکنان سازمان مادر ایجاد نشده است به همین دلیل آن را کتابخانه پژوهشی[۱۴] یا مرکز اطلاعات [۱۵] نیز خوانده‌اند.
تاریخچه کتابخانه تخصصی و مراکز مدارک
در هنگام بررسی تاریخچه کتابخانههای تخصصی همیشه به کتابخانه آشوربانیپال (۶۲۶-۶۶۸ پیش از میلاد) اشاره میشود. و دلیل آنرا نیز وجود ۲۰هزار لوح گلی، تنظیم لوحهها با نظم منطقی بر حسب موضوع یا نوع، وجود فهرست برای نخستین بار در تاریخ کتابخانه و کتابخانه سازماندهی شده عنوان میکنند. و نیز کتابخانه ایبله یا مرکز اسناد ایبله که در شهر سوریه کشف شده است وکهنترین مرکز اسناد در خاورمیانه میباشد. این مرکز شامل ۱۷۰۰۰ لوح گلی بوده است که این لوحهها به زبان میخی و محلی ایبلی نگارش یافته است. به عنوان نخستین کتابخانههای تخصصی جهان میتوان کتابخانه تخصصی دارویی پاریس (تأسیس ۱۵۷۰) و کتابخانه پزشکی کالج مارشال در شهر آبردین اسکاتلند (۱۵۹۳) را نام برد (مدیرامانی، ۱۳۸۵). کهنترین کتابخانه اختصاصی در ایران, کتابخانه قلعه الموت (کتابخانه سیدنا) است که پس از فتح قلعه (۴۸۳ ق.) توسط حسن صباح، رئیس فرقه اسماعیلیه, در آنجا بنا گردید. و به پیروان حسن صباح که به اسماعیلیان مشهور بودند، اختصاص داشت.
اما پیدایش کتابخانه تخصصی به مفهوم امروزی آن حاصل قرن ۱۹ میباشد، به طوریکه با پیشرفتهای صنعتی، فنی و علمی بوجود آمده از آغاز قرن ۱۹ و انگیزه پیشرفت و کامیابی اجتماعی از طریق داد و ستد تجارت و صنعت سبب شد تا علاقه افراد به انواع علوم افزایش یابد و چنین روندی باعث شد تا سازمان‌ها در زمینه تخصصی خود کتابخانهای ایجاد کند.
افتخار ایجاد کتابخانه تخصصی به جان کاتن دانا[۱۶] کتابدار کتابخانه عمومی نیویورک میرسد که در سال ۱۹۰۹ با ۲۶ نفر کتابدار از آمریکای شمالی در برتون وودز[۱۷] و نیوهمشیر[۱۸] برای مذاکره درباره نوع جدیدی از کتابخانه که در گزارش آمریکا منتشر شده بود ملاقات کرد. در نهایت آنها تصمیم گرفتند این نوع جدید از کتابخانه باید کتابخانه تخصصی نامیده شود. و در ضمن، انجمن کتابخانه تخصصی نیز شکل گرفت (صابری، ۱۳۸۵). بعدها در ۱۹۲۴، در بریتانیا نیز انجمنی مشابه آن با نام “انجمن کتابخانههای تخصصی و مراکز اطلاعرسانی” ایجاد شد. که امروزه با نام رسمی اسلیب[۱۹] شناخته میشود. در ابتدا، اکثر کتابخانههای تخصصی در حوزه صنعت و تجارت فعالیت می‌کردند، ولی بعد از جنگ جهانی دوم، در حوزه علوم و فنون نیز کتابخانههایی تأسیس شد (مدیرامانی، ۱۳۸۵).
در اواخر دهه ۴۰ شمسی همزمان با شکلگیری و افزایش سازمان‌های تخصصی در ایران، نیاز به مراکز اسناد و اطلاعات تخصصی کاملاً احساس شد. در سال ۱۳۴۷ اولین نوع این مراکز به نام مراکز اسناد و مدارک علمی ایران (ایرانداک)[۲۰] و مرکز آماده‌سازی کتاب تهران (تبراک)[۲۱] ، رسمآ افتتاح و شروع به‌کار کردند. هدف مرکز اسناد و مدارک علمی، گردآوردن و در دسترس قرار دادن اطلاعات و مدارک علمی از سراسر دنیا بود. سپس در سال ۱۳۶۴ مرکز اطلاعرسانی و خدمات علمی جهاد سازندگی[۲۲] تاسیس شد. هدف این بود که این مرکز بتواند اطلاعات علمی مورد نیاز مراکز و موسسات تحقیقاتی و آموزشی زیر پوشش خود و معاونتهای اجرایی وزارت جهادسازندگی را به روش منسجم و متمرکز گردآوری نماید. در ۱۳۷۳ مرکز اطلاعات و مدارک علمی ایران “طرح تعمیم خدمات کتابخانههای تخصصی به افراد غیرعضو” را به منظور تسهیل استفاده از منابع موجود در کتابخانههای تخصصی و دانشگاهی کشور و فراهم ساختن امکان بهره‌مندی مستقیم از تمام خدمات آنها از طریق شیوه‌های هماهنگ برای کلیه علاقه‌مندان را تهیه کرد، و برای اظهارنظر به تعدادی از کتابخانههای دانشگاهی و تخصصی فرستاد. که در مهرماه ۱۳۷۳ با اجرای آن موافقت شد. در حال حاضر ایرانداک عضو شورای پژوهشهای علمی کشور و دبیرخانه کمیسیون اطلاعرسانی آن شورا و نیز نماینده کانون ملی یونیسیست[۲۳] در ایران و نماینده ملی در تشکیلات استینفو، به‌عنوان کانون منطقه‌ای تشکیلات استینفو در منطقه آسیای میانه و افغانستان میباشد.
اهداف کتابخانه تخصصی
خدمت به سازمان مادر،کمک به ارتقا و پیشرفت علمی سازمان، روزآمد نگهداشتن و بالا بردن سطح دانش تخصصی کارکنان سازمان مادر، از مهمترین اهداف کتابخانه تخصصی میباشد. که جهت نیل به این مهم، بایستی مجموعه گردآوری شده توصیف و تحلیل شود و اقدامات مهم از قبیل فهرستنویسی، ردهبندی و نمایهسازی به شیوه مطلوب انجام پذیرد و در نهایت در زمان مناسب در اختیار پژوهشگر و استفاده کننده قرار گیرد. کتابداران باید نیازهای جاری و آتی سازمان مادر را بخوبی بفهمند. که این امر مستلزم درک عملکرد هر بخش در سازمان و ارتباط بین آنهاست. همچنین مدیریت دانش در کتابخانه انجام پذیرد. که باعث ارتقا و تعالی کتابخانه تخصصی و سازمان مادر میشود همچنین تجهیز کتابداران به مهارتهای تجاری. کتابداران باید نه تنها به مدیریت اطلاعات بیرونی بلکه به اطلاعات تولید شده در درون سازمان که خود ممکن است ۸۰ تا ۹۰ درصد اطلاعات مورد استفاده در سازمان را شکل دهد نیز بپردازند. مدیریت دانش خودباوری را در کتابداران افزایش میدهد. و جایگاه بالایی برای کتابداران به عنوان رکن اساسی در چرخه تجاری سازمان‌ها و کمک به حفظ بقای آنها در فضاهای رقابتی به وجود می‌آورد (امامی، ۱۳۸۶). بنابراین با تجهیز کتابداران به این ویژگیها, کتابخانه تخصصی را در رسیدن به اهداف والای خود کمک کرده و در نتیجه باعث پیشرفت سازمان مادر میشود. کارشناسان متخصص و پژوهشگران مایلند که بخشی از فعالیت‌های مطالعاتی و پژوهشی آنان را کتابداران انجام دهند، که این امر باعث تسهیل و روانسازی فرایند پژوهش میشود. کتابخانههای تخصصی پژوهش را تقویت میکنند. از آنجا که کتابخانه منابع اطلاعاتی و دانش را در دسترس کاربران قرار میدهد، مکان بسیار مناسبی برای پژوهشگران، مراجعهکنندگان اهل علم و تحقیق به شمار میرود.
کتابخانههایی مانند کتابخانههای تخصصی علاوه بر داشتن اهداف و وظایف خاص، دارای اهداف عام و عمومی نیز هستند. به عنوان مثال کتابخانه تخصصی در کنار ارائه خدمات اشاعه گزینشی اطلاعات، به امر پژوهش که یکی از ضروریات جوامع دانش‌مدار است نیز توجه ویژه‌ای دارد. یعنی کتابخانههای تخصصی در توسعه جامعه دانش‌مدار (جامعه‌ای که تمام ساختارهای اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی آن به طرز قابل توجهی تحت تأثیر دانش قرار گرفته و بوسیله آن دگرگون شده است (استیپانوف[۲۴]، ۲۰۰۵ نقل شده در نوروزی، ۱۳۸۶) نقش ایفا میکنند.
اسلیب[۲۵] انجمن کتابخانههای اختصاصی و مراکز اطلاعاتی انگلستان است, که در سال ۱۹۲۶ در لندن تاسیس شد. هدف این انجمن تسهیل در هماهنگی و استفاده صحیح از منابع اطلاعاتی در تمامی زمینههای صنعتی، تجاری، هنری و علوم است (سلطانی، ۱۳۸۱، ص.۱۵).
استانداردهای کتابخانه تخصصی
در فرهنگنامه اکسفورد استاندارد به “سطحی از کیفیت خاص اشیاء، فعالیت‌ها، یا مقیاس پایه گفته میشود, که باید رعایت شود یا مبنای داوری قرار گیرد”. و استانداردسازی[۲۶] یعنی مطابق استاندارد کردن و با معیار معینی سنجیدن. استانداردها توسط کتابداران متخصص تدوین میشوند تا کار دستیابی به هدفهای تعیین شده از سوی آنان را میسر سازند. استانداردهای کتابخانهای را میتوان به عنوان الگوی مطلوب، راهکارهای نمونه، ملاک ارزشیابی، انگیزه‌ای برای توسعه و پیشرفت آتی، و نیز به عنوان ابزارهای ضروری برای کمک به تصمیمگیری و عمل، نه تنها برای کتابداران، بلکه برای عموم افراد غیرکتابداری که به طور غیرمستقیم، با مقول برنامهریزی و مدیریت کتابخانهها و خدمات کتابخانهای سر و کار دارند، توصیف کرد”( تعاونی، ۱۳۸۱، ص.۲). در ایران استانداردهای کتابخانه تخصصی در سال ۱۳۸۰ بر اساس امکانات و تجهیزات و شرایط کتابخانههای تخصصی موجود در ایران و بر مبنای استانداردهای بین المللی تهیه شده است.
استاندارد به عنوان راهنمایی برای تاسیس کتابخانهای جدید و یا برای کتابخانهای که وجود داشته، لازم میباشد و نیز به عنوان راهنمایی برای بودجه، منابع و حمایتهای انسانی در کتابخانه نیاز است تا اطمینان حاصل شود که کتابخانهها قادر به انجام مسئولیتهای خود در قبال کاربران هستند (بنیاقبال، ۱۳۸۵، ص.۱۴۸). با به کار بردن استانداردها در کتابخانه تخصصی میتوانیم با رفع کمبودهای موجود, با دیدی منطقی و موشکافانه به کتابخانهای ایدهال بیندیشیم و برای ایجاد و دستیابی به آن تلاش کنیم.
هدف از بکارگیری استانداردها، سنجش و ارزیابی خدمات کتابخانه، تسهیل در دستیابی به اهداف تعیین شده، حصول ابزارهای ضروری برای برنامهریزی و مدیریت کتابخانه، کاهش هزینه‌ها، جلوگیری از اتلاف نیروی انسانی و در نهایت ارتقای خدمات کتابخانهای به کاربران است (قاسمی، ۱۳۸۵). استانداردها باعث تعیین و تعریف یک رشته شرایط و ضوابطی میشوند، که در پیشرفت و ارتقای سطح کمی و کیفی خدمات کتابخانههای تخصصی و مراکز مدارک تخصصی تاثیر دارند. وجود استاندارد هزینه‌ها را کاهش میدهد، و هماهنگی با آن می‌تواند از دوباره‌کاری‌ها بکاهد.
تاکنون سه نوع استاندارد تدوین و ترویج شده است:
- استانداردهایی که خدمات کتابخانهها با آنها مقایسه میشود. استانداردهای متفاوتی که انجمن کتابداران امریکا و سایر مؤسسات حرفه‌ای جهان منتشر کرده‌اند از این نوع هستند. دو نمونه از این نوع استانداردها عبارتند از: “استانداردهای ایفلا برای کتابخانههای دانشگاهی”[۲۷] و “رهنمودهایی برای آموزش و استفاده کتابداران، اطلاع‌رسانان، و آرشیوداران”[۲۸] .
- استانداردهایی که تا حد امکان لازم است به‌طور مداوم در انجام فعالیت‌های خاص به‌کار رود، اما لزوماً نتایج یکسانی از کاربرد آنها حاصل نمی‌شود. قواعد فهرستنویسی انگلوامریکن، فرمت مارک، قوانین استاندارد بین‌المللی توصیف کتابشناختی (آی.اس.بی.دی)[۲۹] و شماره استاندارد بین‌المللی کتاب (آی.اس.بی.ان)[۳۰] نمونه‌هایی از این نوع استانداردها هستند.
- استانداردهای فنی یا مشخصاتی که نظارت دقیق بر آنها برای بهرهگیری مشترک از اطلاعات ضروری است. استانداردهای وضع شده توسط سازمان ملی استانداردهای اطلاعرسانی[۳۱] در امریکا در باب موضوع‌هایی چون مشخصات ساختار فرمت‌ها، نویسه‌ها، و فهرست‌ها مواردی از این نوع هستند (نشاط، ۲۰۰۷).
استانداردهای کتابخانههای تخصصی در عنوان کلی شامل هشت بخش میباشد که در هر یک از بخشها، استانداردها به طور مبسوط تعریف شدهاند.
- اهداف و وظایف
- سازمان و مدیریت
- نیروی انسانی
- مجموعه
- سازماندهی منابع
- خدمات
- ساختمان و تجهیزات
- بودجه
کارکرد[۳۲]
طبق تعریف لغتنامه دهخدا کارکردن، عمل، کار، کردار و فعل را کارکرد مینامند. و در فرهنگ اکسفورد کاری که یک شخص یا چیزی انجام می دهد، کارکرد تعریف شده است. عملکرد[۳۳] کتابخانه نیز تامین موثر خدمات کتابخانهای و کسب نتیجه دقیق و درست و بهرهگیری از منابع جهت ارائه خدمات به افراد میباشد. و از شاخصهای عملکرد کتابخانه به عنوان ابزاری برای سنجش کیفیت و اثربخشی خدمات ارائه شده توسط کتابخانه و سایر فعالیتهایی که کتابخانه به عهده گرفته استفاده میشود، تا کارایی منابعی را که کتابخانه به چنین خدمات و سایر فعالیت‌ها اختصاص داده ارزیابی شود. رانگاناتان پدر کتابداری هند پنج اصل در فلسفه کتابداری مطرح کرده است که در اصل پنجم آن میگوید:” کتابخانه ارگانیسمی است زنده و پویا.” میزان پویایی هرکتابخانه به میزان رضایت مراجعهکنندگان آن و ایجاد زمینه مناسب برای بهرهوری بیشتر و عملکرد درست آن بستگی دارد. یعنی تمام کارکردهای کتابخانهها شامل گزینش و سفارش، فراهمآوری، سازماندهی (فهرستنویسی، ردهبندی، نمایهسازی و چکیدهنویسی) و اشاعه اطلاعات در جهت ارائه خدمات به کاربران است و در نتیجه در پویایی کتابخانههای تخصصی نقش مهمی داشته و بسیار تاثیرگذار میباشد.
امروزه کتابداران تخصصی باید مالک دانش هزاران منابع اطلاعاتی، حوزه موضوعی تخصصی شده و فناوریهای به کار رفته جهت فراهمآوری، سازماندهی و اشاعه اطلاعات باشند. سطح خدمات برنامهریزی شده جهت ارائه به کاربران در کتابخانه تخصصی ارتباط نزدیکی با کمیت و کیفیت نیروی انسانی شاغل در کتابخانه نیز دارد (فهیمیفر،۱۳۸۸).
اینکه خدمات کتابخانه توسط کاربران استفاده می شوند، به این معنی نیست که این خدمات تمایز یا تاثیری مثبت بر کابران دارد. بلکه یک دلالت مهمی است برای کتابخانه تخصصی و خدمات اطلاعرسانی و باید به طور مداوم ثابت شود که ماهیت ارزش افروده دارد. زیرا اکثریت کتابخانهها هنوز مقیاسی از عملکرد کمی را فراهم میکنند (چه تعداد کتاب وجود دارد، چه تعداد استفاده میشود و غیره) در عوض یافتن تمایزی که خدمات واقعی و عملی را ایجاد میکند. و در تحقیقی که انجام شده محققان احساس می‌کردند که خدمات کتابداری و اطلاعرسانی تاثیر مثبتی در فرایند تحقیق دارد. شاخصهای مهم ۱- تماس محققان با کتابداران ۲- صرفه‌جویی در زمان بازیابی اطلاعات و تحویل آن ۳- درصد موفقیت بیشتر در انجام تحقیق.
نمونه خدماتی که در کتابخانه تخصصی انجام میپذیرد به شرح زیر میباشد.
خدمات امانت: که شامل خدمات امانت مواد کتابخانهای، امانت بینکتابخانهای، خدمات تحویل مدرک و فتوکپی میباشد.
خدمات مرجع: که شامل آگاهی‌رسانی جاری، آگاهی‌رسانی گزینشی، خدمات ارجاعی، خدمات ترجمه، جستجوی گذشته‌نگر، پاسخگویی به سوالات مرجع (ارائه شده به صورت تلفنی، مکاتبه‌ای، حضوری، پست الکترونیکی و از طریق شبکه وب)، نمایهسازی و چکیدهنویسی، کتاب‌شناسی جاری، ایجاد پایگاه تحت وب و فهرستگان میباشد.
و از نظر بررسی ارائه خدمات فوق در کتابخانه تخصصی بر طبق استانداردها به طور مثال میتوان چنین سوالاتی را مطرح و پاسخگویی نمود.
– میزان امانت منابع به پژوهشگران خارج از مرکز (خارج از سازمان مادر) و پژوهشگران مرکز (سازمان مادر).
– قابلیت دستیابی به نظام کامپیوتری
– میزان ارائه پاسخ صحیح توسط کتابدار
– میزان استفاده از امکانات کتابخانه
– ارائه خدمات به پژوهشگران مرکز و خارج از مرکز
کتابخانه تخصصی پدیدهای در مسیر رشد میباشد و هدفی است که به عملکرد سازمان سرعت می بخشد و باید همواره تازهترین اطلاعات را با بهرهگیری از انواع منابع اطلاعاتی در دسترس مراجعان خود قرار دهد و همچنین در صدد افزودن ارزش اطلاعات موجود باشد (صادری، ۱۳۸۷) و در هنگام بررسی و ارزیابی، کتابخانه تخصصی باید در طول عمر خود کارکرد مثبت و قابل قبولی داشته باشد.
جهت ایجاد زمینه عملکرد مناسب در کتابخانه تخصصی بهتر است مدیریت کیفیت در کتابخانه اجرا شود. مدیریت کیفیت در کتابخانه یا TQM[34] بستگی به زمان و پیگیری دارد و به منظور موفق شدن در سازمان یا کتابخانه باید در تمامی سطوح تعهدات از آن حمایت شود. اجرای TQM نیاز به بردباری و تحمل دارد و فرایند زمانگیری است, همچنین نیاز به فلسفه مدیریت مشارکتی قوی دارد که ارتباط و آموزش کارمندان را افزایش میدهد (قلیانیمقدم[۳۵]، ۲۰۰۸).
کتابخانه در زمینهای که تخصصی شده است باید همه شرایط و امکانات را داشته باشد مثلاً کتابخانه نابینایان و بیمارستانها که باید برای ارائه خدمات کتابخانه به افرادی با نیازهای خاص(آن گروههای خاص جامعه که نیازمند خدمات کتابداری و اطلاعرسانی هستند اما برای استفاده از خدمات متعارف کتابخانه به هر دلیلی ناتوانند و شامل افرادی میشوند که در بیمارستانها و زندانها به سر می برند، سالمندان[۳۶] و افراد علیل و زمینگیر[۳۷]، ناشنوایان و ناتوانان جسمی-حرکتی) تجهیز شده باشد. در واقع این کتابخانههای تخصصی، زمینه بین‌المللی برای گفتگو درباره نظرات، سهیم شدن در تجربیات و توسعه پروژه طراحی شده برای ارتقا و بهبود تاثیر خدمات کتابداری و اطلاعرسانی برای گروههای فوق و نیز زمینه پیشرفت مشارکت بین‌المللی در همه سطوح برای این گروهها را فراهم مینماید (نومورا[۳۸]، ۲۰۰۵). در مورد فعالیت‌ها و کارکرد کتابخانه تخصصی، باید کتابخانهها بر اساس استانداردهای مطرح شده سنجیده شوند, تا بتوان کمبودهای حاضر و آتی کتابخانهها را جبران کرد.
معیاریابی یک رویکرد مدیریتی است که به منظور سنجش و مقایسه فعالیت‌های یک کتابخانه با کتابخانههای دیگر به کار میرود«پریتچارد[۳۹]» (۱۹۹۵) سه نوع معیار را برمی‌شمارد که کتابخانهها بر اساس آنها عملکرد خود را میسنجند: (پریتچارد نقل شده در بابالحوایجی،۱۳۸۸).
۱. درونداد: پول، کارمندان، منابع، رایانهها، ساختمان و مبلمان
۲. برونداد: امانت، پیشینههای فهرستنویسی، خدمات مرجع، حفاظت، امانت بینکتابخانهای، کاربری تسهیلات، جستجوهای درون پایگاه‌های اطلاعاتی یا اوپک
۳. بهرهوری: به طور معمول، بر اساس نسبت برونداد به درونداد تعیین میشود؛ البته، شامل عوامل زمان و هزینه (برای مثال، میزان امانت به ازای تعداد دانشجویان، کتابهای فهرستنویسی شده نسبت به تعداد کارمندان و نظایر آنها) نیز میباشد.
وظایف کتابخانههای تخصصی
کتابخانه تخصصی تفاوتهای چشمگیری با دیگر کتابخانهها دارد. در کتابخانه تخصصی نوع کاربران یا جامعه استفاده کننده به طور معمول از کارشناسان و پژوهشگران تشکیل میشود که در مقایسه با جامعه استفاده کننده از کتابخانههای دانشگاهی، یعنی دانشجویان و اعضای هیأت علمی، اجباری به مراجعه مرتب و مستمر به کتابخانه ندارند. و امکان تغییر سریع در این کتابخانهها در زمینه گزینش و فراهمآوری مواد، سازماندهی و ارائه خدمات مبتنی بر نیاز کاربران بیشتر است. که از طریق تعامل با کاربران میتوان به آن دست یافت. و همچنین تمرکز بر روی موضوعی خاصی دارد دیگر اینکه در این کتابخانهها اطلاعات پردازش شده جهت تولید دانش را در دسترس کاربران قرار میدهند (فتاحی،۱۳۸۳).
به طور خلاصه وظایف کتابخانه تخصصی به شرح ذیل میباشد.
الف) گردآوری و فراهمآوری مدارک و مواد مورد نیاز برای انجام تحقیق و کسب اطلاعات تخصصی
ب) سازماندهی و آماده‌سازی مواد گردآوری شده جهت دسترسی سریع.
ج) تهیه چکیدهها ونمایههای موضوعی از مواد رسیده به کتابخانه و خدمات تحویل مدرک.(کتابخانه از این طریق می‌تواند امکان درآمدزایی را فراهم نماید و ایجاد ارزش افزوده[۴۰] برای اطلاعات کند که از مهمترین وظایف کتابداران نمایهساز در کتابخانه تخصصی میباشد).
د) خدمات مرجع و امانت
س) تهیه فهرست مندرجات مجلات رسیده و ارسال یک نسخه از آن به کارکنان سازمان
ش) خدمات ترجمه به ویژه مطالب روزآمد
و) نشر منابع کتابخانهای به گونهای که پژوهشگران بتوانند به سهولت و سرعت از محتوای انتشارات مربوط به رشته خود اطلاع یابند.
ه) گزینش، پیکربندی و ارزیابی نظامهای انفرادی (صابری، ۱۳۸۵).
ی)طراحی، توسعه و عرضه خدمات نوین و محصولات اطلاعاتی
ساختار اجرایی
جهت ارائه خدماتی معقول و کاربرپسند در کتابخانههای تخصصی و مراکز مدارک باید علاوه بر اینکه هدف سازمان پیشروی باشد و برای رسیدن به آن تلاش شود، سازمان کتابخانه دارای ساختار اجرایی و نیروی انسانی متخصص و کارآمدی باشد. به طوریکه ریاست و مدیریت کتابخانه با آگاهی از کارکرد بخش‌های دیگر بر کار آنها نظارت داشته و سلسله مراتب نیز رعایت شود. کتابداران متخصص قادر هستند اطلاعات را ارزیابی، تجزیه و تحلیل، سازماندهی، آماده و ارائه نمایند، به نحوی که حداکثر سودمندی را داشته باشد. از جمله فعالیت‌های آنها عبارتند از: فراهمآوری گزارش‌های تحقیقاتی در جهت پاسخگویی به درخواست‌های کارکنان برای اطلاعات خاص، شناسایی تحقیقات انجام شده در سایر سازمان‌ها به منظور پیشگیری از دوباره‌کاری، ایجاد پایگاه اطلاعاتی سازمان‌ها به منظور دسترسی به اطلاعات داخلی آنها، پالایش داده‌ها [۴۱]، تألیف صفحات وب[۴۲] ، طراحی چشماندازهای اطلاعات دیجیتالی، کتابداران تخصصی با کاهش مدت زمان کاوش در کسب اطلاعات مورد نیاز می‌توانند، تا چند برابر در هزینه‌ها صرفه‌جویی نمایند. و چه به جا برای کتابداران متخصص آینده دو نام متخصصان سییبرنتیکی[۴۳] یا متخصصان دیجیتالی[۴۴] پیشنهاد شده است (ویتور[۱]، ۲۰۰۱).
نتیجهگیری
از آنجا که کسب و تولید دانش قدرت محسوب میشود و تجهیز کتابداران به مهارتهای تجاری، و اینکه کتابداران نه تنها باید به مدیریت اطلاعات بیرونی بلکه به اطلاعات تولید شده در درون سازمان خود خود نیز بپردازند، نقش کتابخانههای تخصصی در امر پژوهش که یکی از ضروریات جوامع دانش‌مدار است مشهود میگردد و لازم است اهداف، وظایف، استانداردها و کارکرد و ساختار اجرایی در کتابخانههای تخصصی را مشخص و بازنمون کرد. در مورد فعالیت‌ها و کارکرد کتابخانه تخصصی، باید کتابخانهها بر اساس استانداردهای مطرح شده سنجیده شوند، تا بتوان کمبودهای حاضر و آتی آن را جبران کرد. از جمله فعالیت‌های کتابداران شاغل در کتابخانههای تخصصی فراهمآوری گزارش‌های تحقیقاتی برای اطلاعات خاص، شناسایی تحقیقات انجام شده در سایر سازمان‌ها به منظور پیشگیری از دوباره‌کاری، ایجاد پایگاه اطلاعاتی سازمان‌ها به منظور دسترسی به اطلاعات داخلی آنها، پالایش داده‌ها [۴۵]، تألیف صفحات وب[۴۶] ، طراحی چشماندازهای اطلاعات دیجیتالی، و … می باشد که در مقاله فوق به آن پرداخته شد.
منابع و ماخذ:
۱- اسفندیاریمقدم، علیرضا و بهروز بیات (۱۳۸۷).”کتابخانههای دیجیتال در آیینه متون: پژوهشهای ارزیابی محور”. فصلنامه کتابداری و اطلاعرسانی. ۳،۱۱.
۲- امامی، سارا (۱۳۸۶).”کتابخانههای تخصصی و بهرهوری در سازمان‌های مادر”. ماهنامه علمی- آموزشی در زمینه مدیریت (تدبیر). ۱۸۶.
۳- اوانز،جی، ادوارد و فرشته ناصری. فنون مدیریت برای کتابداران. مشهد: آستانقدسرضوی، پژوهشهای اسلامی. ۱۳۷۷.
۴- بابالحوائجی، فهیمه و علیرضا اسفندیاریمقدم (۱۳۸۸). “کیفیت سنجی عملکرد کتابخانههای دانشگاهی: رویکردی متن پژوهانه”. فصلنامه کتابداری و اطلاعرسانی. ۱،۱۲.
۵- پرامود. بی. مانگلا (۱۳۸۵). دایرهالمعارف کتابداری و اطلاعرسانی. ترجمه علی جلالیدیزجی. ج.۲. (تهران: کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران). ذیل مدخل “کتابخانههای هندوستان”.دسترسپذیر در:
http://portal.nlai.ir/daka/Wiki%20Pages/هندوستان،کتابخانه های.aspx
۶- پژوهشگاه اطلاعات و مدارک علمی ایران (۱۳۷۷). “سیاست مجموعهسازی کتابخانه”.
۷- تعاونی(خالقی)، شیرین؛ سلطانی، پوری؛ حریری، مهرانگیز و جعفر مهراد. استانداردهای کتابخانههای تخصصی. تهران: کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، ۱۳۸۰.
۸- تعاونی(خالقی)، شیرین. استانداردهای کتابخانههای دانشگاهی ایران. تهران: کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران.۱۳۸۱.
۹- دهخدا، علیاکبر. لغت نامه. تهران: مجلس شورای ملی، ۱۳۳۶. ذیل مدخل “کارکرد”.
۱۰- رزمجویان، مهرناز (۱۳۸۵). “نقش کتابخانههای تخصصی در سازمان‌ها”. مجله الکترونیکی پژوهشگاه اطلاعات و مدارک علمی ایران، نما. ۱، ۶.
۱۱- رنجبری، علی؛ زهره میرحسینی و ناهید بنیاقبال “ارزشیابی شاخصهای عملکرد کتابخانه تخصصی مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان مرکزی بر اساس استانداردهای کتابخانههای تخصصی ایران”. مجله الکترونیکی پژوهشگاه اطلاعات و مدارک علمی ایران، نما. ۷، ۲.
۱۲- روشن بین، فروز. مدیریت کتابخانهها و مراکز اطلاعرسانی تخصصی. تهران: صنم، ۱۳۷۸.
۱۳- سلطانی، پوری و فرودین راستین. دانشنامه کتابداری و اطلاعرسانی. تهران: فرهنگ معاصر، ۱۳۸۱.
۱۴- صابری، محمدکریم و محمدتقی پولادرای (۱۳۸۵).”نیمرخ کتابخانههای تخصصی و مراکز اطلاعرسانی”. مجله الکترونیکی پژوهشگاه اطلاعات و مدارک علمی ایران، نما، ۳، ۶.
۱۵- صادری، فاطمه (۱۳۸۷). “نمایهسازی در کتابخانهتخصصی و نقش آن در افزایش ارزش افزوده اطلاعات. سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران. دسترس پذیر در:
http://www.nlai.ir/Default.aspx?tabid=1152
۱۶- فتاحی، رحمتالله (۱۳۸۳). “پاسخ به تغییر: برنامهریزی و مدیریت توسعه خدمات برون‌کتابخانه‌ای در مراکز اطلاعرسانی تخصصی” هشتمین همایش کتابداران سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور، اصفهان. دسترس پذیر در: http://www.nlai.ir/Default.aspx?tabid=837
۱۷- فهیمیفر، سپیده (۱۳۸۸). “برنامهریزی در کتابخانههای تخصصی: نیروی انسانی، خدمات، بودجه”. مجله رشد. www.daneshjo.ir/forum/archive/t-21823.html http://
۱۸- قاسمی، علیحسین (۱۳۸۵). “بازنگری به رویکرد کاربرمداری در کتابخانههای تخصصی”. فصلنامه کتابداری و اطلاع رسانی، ۳، ۹.
۱۹- گلیوز، ادویناس (۱۳۸۱). دایرهالمعارف کتابداری و اطلاعرسانی. ترجمه اسدالله آزاد .ج.۱. (تهران: کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران).ذیل مدخل کتابخانههای اسپانیا” از Edwin S. Gleaves ،. دسترس پذیر در: http://portal.nlai.ir/daka/Wiki%20Pages/اسپانیا،%۲۰کتابخانه%۲۰های.aspx
۲۰- مدیرامانی، پروانه (۱۳۸۵). دایرهالمعارف کتابداری و اطلاعرسانی. ج.۲. تهران: کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران. ذیل مدخل” کتابخانههای تخصصی”. دستری پذیر در:
http://portal.nlai.ir/daka/Wiki%20Pagesکتابخانه های تخصصی/ .aspx
۲۱- مزینانی، علی. کتابخانه و کتابداری. تهران: سمت، ۱۳۷۹.
۲۲- نشاط، نرگس (۱۳۸۱). دایرهالمعارف کتابداری و اطلاعرسانی .ج.۱. (تهران: کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران).ذیل مدخل” استاندارد و استانداردسازی در کتابداری و اطلاعرسانی”،دسترس پذیر در:http://portal.nlai.ir/daka/Wiki%20Pages/استاندارد و استانداردسازی در کتابداری و اطلاع رسانی.aspx
۲۳- نوروزی، یعقوب و کاظم کمالی (۱۳۸۶). “نقش کتابخانهها در جامعه دانش‌مدار”. فصلنامه علوم و فناوری اطلاعات. ۲۳، (۱ و۲).
۲۴- ویجاسوریا، دی.ای.کی (۱۳۸۵). دایرهالمعارف کتابداری و اطلاعرسانی. ترجمه فاطمه نوشین‌فرد . ج.۲. (تهران: کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران). ذیل مدخل” کتابخانههای مالزی”. دسترس پذیر در: http://portal.nlai.ir/daka/Wiki%20Pages/مالزی،کتابخانه های.aspx
۲۶ – banieghbal. English textbook of library and information science for the entrence test of master and PH.D degrees with answers. Tehran: daneshgah-e Tehran. 1385.
۲۷- Bender.R. D. )1998.(” What’s Special About Special Libraries?”.
۲۸– Botha. E. (۲۰۰۹). Evaluating the impact of a Special Library and Information Service. Librarianship and Information Science, Vol. 41, No. 2, 108-123.
۲۹- Darbey, N. Hayden, H.”(2008). Special collections for beginners: A case study of special collections at Waterford Institute of Technology Library” ،ServiceNew Library World. V.109.
۳۰- Galyani moghadam, G. and Moballeghi. M. (2008). “Total quality management in library and informationsectors”.Emerald. Vol.26. No. 6. available at: www. Emeralddinsight.com/0204-04730htm.
۳۱- Nomura, M. “About the Library Services to People with Special Needs Section”.۷۵th anniversary1931-2006.
۳۲- Wittwer, R.( 2001). “Special libraries – how to survive in the twenty-first century”. The Electronic Library. Volume: 19.
۳۳ –wehmeier. S. Oxford advansed learner Dictionary. (2004) .under entry “Standard”.
۳۴- wehmeier. S. Oxford advansed learner Dictionary. (2004) .under entry “function”.
[۱] – Wittwer
[۲] -special library
[۳] -John cotton dana
[۴] – Ranganathan
[۵] – Shera
[۶] – Bender
[۷] -Electronic Scriptorium
[۸] -corporate intelligence center
[۹] – Bender
[۱۰] – Digital library
[۱۱] – Zhou
[۱۲] – Raitt
[۱۳] – Liu
[۱۴] – Research Library
[۱۵] -Information Center
[۱۶] – John Cotton Dana
[۱۷] -Bertton Woods
[۱۸] – New Hampshire
[۱۹] -ASLIB
[۲۰] – Iranian Documentation Centre (IRANDOC)
[۲۱] – Tehran Book Processing Centre (TEBROC)
[۲۲] -JSIS
[۲۳] – United Nations World Science Information System( UNISIST)
[۲۴] – Stipanov
[۲۵] -Association of special libraries and information bureaux
[۲۶] -standardise
[۲۷] – IFLA Standard for College Libraries
[۲۸] – Guidlines for Education of Use of Librarians,Information Workers and Archivists
[۲۹] -ISBD
[۳۰] -ISBN –International Standard Book Number.
[۳۱] – National Information Standard Organization (NISO)
[۳۲] – function
[۳۳] – Performance
[۳۴] – total quality management
[۳۵] – Galyani moghadam
[۳۶] – elderly
[۳۷] – house-bound
[۳۸] – Nomura
[۳۹] – Pritchard
[۴۰] – Added value
[۴۱] – Data filtering
[۴۲] – Web aout horing
[۴۳] -Cybearians –
[۴۴] – Digitarians
[۴۵] – Data filtering
[۴۶] – Web aout horing
