حق نشر آزاد (Copyleft) روشی است که در آن نرم افزارهای رایانه ای به شکل رایگان و آزاد و به صورت متن باز[۱] در دسترس عموم قرار می گیرند. ماهیت حق نشر آزاد به این صورت است که کلیه نسخه های تغییر یافته و توسعه یافته یک برنامه رایانه ای نیز باید به همان صورت برنامه اولیه، رایگان و در دسترس عموم باشند. جنبش حق نشر آزاد روشی خلاقانه برای مقابله با قوانین موسوم به حق نشر (copyright) است که حقوق انحصاری نشر یک اثر را متعلق به یک فرد یا بنگاه اقتصادی می داند. بنیانگذار جنبش حق نشر آزاد ریچارد استالمن[۲]، برنامه نویس رایانه ای و فعال حقوق شهروندی آمریکایی است. حق نشر آزاد بنیان حقوقی و همچنین فلسفی پروژه گنو[۳] است. گنو پروژه ای است که در آن افراد آزاد هستند برنامه های رایانه ای تولید شده در چهارچوب های پروژه گنو را به شکل آزادانه بازتوزیع کرده یا تغییر دهند. برنامه سازان گنو به جای این که برنامه های رایانه ای خود را در عرصه عمومی عرضه کنند آن ها را زیر عنوان حق نشر آزاد منتشر می کنند. این به این معنی است که در یک برنامه رایانه ای در ابتدا دارای حقوق انحصاری نشر می شود سپس در شرط های استفاده از برنامه رایانه ای این حق به همه افراد داده می شود که آزادانه از برنامه رایانه ای استفاده کنند و آن را تغییر دهند. بر اساس حق نشر آزاد مردم از حق بازتوزیع کد منبع برنامه یا هر برنامه ای که بر اساس آن تولید می شود برخوردار هستند. این حق تا زمانی که شرط های توزیع برنامه (تصریح شده در حق نشر آزاد) تغییر نکند باقی است. به طور کلی می توان گفت که حق نشر آزاد مفهومی کلی است و “مجوز عمومی گنو” شکلی خاص از حق نشر آزاد است که در پروژه گنو از آن استفاده می شود.
استالمن که به عنوان بنیانگدار جنبش نرم افزارهای آزاد شناخته می شود می گوید که مالکان برنامه های رایانه ای با تبلیغات گسترده و توسل به اقداماتی مانند تحت پیگرد قانونی قرار دادن افراد و دستگیر کردن آن ها و همچنین با ناسزاگویی و برچسب زنی و اغراق در میزان زیان تلاش می کنند حق مالکیت انحصاری یک نرم افزار رایانه ای را حقی طبیعی جلوه دهند؛ در حالی که برای مالکان نرم افزارها که (که برخی از آن ها ابربنگاه های حوزه فناوری های پیشرفته هستند) صرفا بحث به حداکثر رساندن سود اقتصادی مطرح است. در مقابل جامعه نیازمند این است که اطلاعات به شکلی آزاد در دسترس همگان باشد. یعنی مردم بتوانند نرم افزارها را تغییر دهند، آن ها را بهبود ببخشند و مشکلات برنامه ها را برطرف کنند. مساله اصلی در در نرم افزارهای آزاد، آزاد بودن آن ها است و نه رایگان بودنشان.[۴] جنبش نرم افزارهای آزاد سه شعار اساسی دارد. “همکاری از کپی رایت مهم تر است!”، “به نرم افزارهای دارای مالکیت انحصاری ”نه“ بگویید” و “شما شایسته استفاده از نرم افزارهای آزاد هستید”.
اطلاعات بیشتر در مورد پروژه گنو و حق نشر آزاد در وب سایت این پروژه به آدرس (http://www.gnu.org/copyleft/) قابل دسترسی است.
[۱] open source
[۲] Richard Stallman
[۳] GNU Project
[۴] می دانیم که در زبان انگلیسی واژه Free هم معادل واژه آزاد و هم معادل رایگان است. استالمن در نوشته های خود به طور خاص تاکید می کند که زمانی که از عبارت free software استفاده می کند بر آزاد بودن نرم افزارها تاکید دارد.
*********************
در تهیه این متن از این منبع استفاده شده است:
Bell, D. J., Loader, B. D., Pleace, N., & Schuler, D. (2004). Cyberculture: The key concepts. Routledge.
* این مطلب از سایت انسان شناسی و فرهنگ گرفته شده است.
