کتاب‌درمانی و نقش حرفه کتابداری

چکیده:

در این مقاله قصد داریم با تعاریف کتاب درمانی وتاریخچه ای درباره آن آشنا شویم. همچنین به نقش حرفه کتابداری در این امر پرداخته شده و فعالیتهای قابل ارائه توسط کتابداران به ویژه در کتابخانه های عمومی در جهت کتاب درمانی تکاملی مورد توجه قرار گرفته است. کتاب درمانی «یک روش است تا بتواند به اشخاص و گروه‌ها کمک کند. نیاز های بهداشتی و روانی افراد را بر آورده نماید. تغییراتی مثبت در طرز تفکر و اندیشه‌ی انسان به وجود آورد و او را به سلامتی و تندرستی هدایت کند.»

مقدمه:

عطش انسان قرن معاصر برای روان درمانی و رهایی از اضطراب‌های متعدد جوامع مدرن از یک سو و قلّت درمانگران مجرّب و ناچیز بودن امکانات برای خدمات مشاوره ای از سوی دیگر، ضرورت تلاشی جدید را ایجاب می‌کند تا با روش‌های ساده تر و فراگیرتری، خدمات مشاوره ای در سطح ملی انجام پذیرد. باور ما بر این است که ترویج کتاب درمانی می‌تواند روشی کارا و سودمند را به ارمغان آورد. کتاب درمانی اگرچه در اصل یک اصطلاح درمانی است که در ارتباط متقابل میان فرد با محتویات یک یا چند کتاب یا شعر و انواع گوناگون موضوعات تالیف شده کاربرد دارد اما در اصل، مفهومی قدیمی در علوم کتابداری است. طرح این واژه در کشور آمریکا به سال‌های ۱۹۳۰ باز می‌گردد اما مفهوم اصلی نهفته در این واژه یعنی کتاب درمانی آن است که کتاب خواندن می‌تواند بخشی از روند درمان و شفابخشی هم در زمینه جسمی و هم در زمینه روانی باشد. اصطلاح «کتاب درمانی» یا «بیبلیوتراپی» از دو واژه‌ی «بیبلیوس» به معنای کتاب و «تراپیا» به معنای درمان گرفته شده است. «(بلوچ زراعتکار، ۱۳۸۳ به نقل از مهری و ناصری، ۱۳۹۰)» کارشناسان، این روش درمانی را در حوزه های مختلف گسترش داده‌اند و می‌کوشند تا از این شیوه که به نظر می‌رسد کم و بیش فراموش شده است.

تاریخچه کتاب درمانی:

 کتاب درمانی، قدمتی چون تاریخ کتاب دارد. اما در حوزه های روانشناسی، روانپزشکی و کتابداری ایران بسیار مهجور مانده است. اگرچه در تئوری، نظریه پردازان ما بر این باورند که سبد خانواده از کتاب خالی گذاشته نمی‌شود. عدم توجه به کتاب درمانی و اهمیت کتابخوانی در حل مشکلات جسمی، روحی و روانی نیز ناشی از عدم توجه جامعه به کتاب است. قدمت کتاب درمانی به قدمت خود کتاب یا بهتر است بگوییم به قدمت خواندن است (هرینگ،۱۹۸۷ نقل شده از تبریزی،۱۳۸۸). با تولد کتاب، زندگی انسان تغییری اساسی پیدا کرد و انتقال فرهنگ از نسلی به نسل دیگر و از جماعتی به جماعت دیگر تسهیل شد و سرانجام در زمان کنونی کتاب تمام مرزهای جغرافیایی و فرهنگی را درنوردید.

کتاب درمانی چیست؟

کتاب درمانی یکی از روش‌های درمانی است که تعریف‌های گوناگونی از آن ارائه شده است. تبریزی معتفد است: کتاب درمانی «روان درمانی با استفاده از فن کتاب خواندن است» (تبریزی وتبریزی، ۱۳۸۸)

مراد از کتاب درمانی، راهنمایی و مشاوره، با استفاده از کتاب است. به ویژه وقتی راهنمایی را جریان یاری دهندهای بدانیم که فرد را در شناخت خود و محیط خود یاری می‌کند (شفیع آبادی، ۱۳۷۴). با این تعریف، حیطه «کتاب درمانی» بسیار وسیع و گسترده می‌شود و می‌تواند میلیون‌ها انسان را عملاً زیر پوشش قرار دهد. انسان‌های بیماری که علی رغم سلامت مغز و سلسله اعصاب و غدد و اندامهای بدن، از بیماری رنج می‌برند، انسان‌های سالمی که دچار مشکل یا مشکلاتی شده اند و یا انسان‌های سالمی که برای رشد و شکوفایی خویش به شناخت خود و محیط پیرامونشان نیاز دارند. ممکن است مراجعین یک کتابخانه به علت مواجه شدن با یک رشته تعارضات فکری نسبت به مسائل «هستی» آرامش خود را از دست دادهاند و اگر این افراد به تفسیر صحیحی از جهان هستی نایل آیند، آرام می‌شوند.

مزلو در یکی از نوشته‌هایش اظهار می‌کند: «هنگامی که فلسفه انسان (فطرت او، اهداف او، تواناییهای بالقوه، وعملکرد او) تغییر کند، آنگاه همه چیز تغییر خواهد کرد. نه تنها فلسفه، سیاست، اقتصاد، اخلاق و ارزش‌ها، روابط فردی و خود تاریخ، بلکه فلسفه تعلیم و تربیت، روان درمانی، رشد شخصی و نظریه چگونگی کمک به انسان‌ها آن چیزی می­شود، که می‌تواند، و عمیقا لازم است بشود» (مزلو، ۱۳۷۱). فرآیندهای کتاب درمانی هنگامی که از کتاب درمانی به عنوان مداخله درمانی برای درمان اختلالات روانی استفاده می‌شود، دو نوع مکانیسم درون فرد شکل می‌گیرد: یکی مکانیسم تغییر و دیگری مکانیسم دفاع.

درصورتی که مکانیسم تغییر فعال شود فرد مراحلی نظیر همانند سازی، فرایند پالایش روانی و فرایند بینش را تجربه می‌کند. در مرحله همانندسازی، فرد از جنبه شناختی، تجربه های خود را با فرآیندهای برونسازی و درونسازی کامل کرده و در سطح خودآگاهی تنشهای خود را کاهش می‌دهد. در مرحله پالایش روانی، فرد، بستری برای تخلیه هیجانهای خود پیدا می‌کند. چنین تحلیلهایی باعث افزایش خودآگاهی و درک عمیق‌تر از خود و ارتباط با دیگران می‌شود، در نتیجه بازده مثبتی از فرآیند کتابدرمانی به صورت تغییر یا توسعه (تکامل) حاصل می‌شود.

اگر مکانیسمهای دفاعی در فرد فعال شود فرد مراحلی نظیر برون فکنی، درون فکنی، و سرکوب امیال را تجربه می‌کند، در نتیجه بروز این مکانیسمهای دفاعی، بازده منفی از فرآیند کتابدرمانی به صورت ایستایی یا عدم تغییر در فرد حاصل می‌شود (الکس، ۱۹۹۳).

اثرات مطالعه کتاب و کتاب درمانی:

. توسعه شناخت و آگاهی به مفهوم کلی کلمه (شفیع آبادی و ناصری، ۱۳۷۱)

. آشنایی با زندگی دیگران و مکانیزمهایی که آن‌ها برای غلبه بر مشکلات در پیش گرفتهاند.

. آگاهی از فلسفه و سرگذشت زندگی بسیاری از برجستگان تاریخ و اصولاً سرگذشت انسان یا تاریخ تمدن.

. الگو قرار دادن و همانندسازی با شخصیتهایی که خواننده در کتاب با آن‌ها آشنا می‌شود.

. آموختن دستوالعملهایی برای زندگی بهتر

. تحریک خواننده به منظور تفکر، تحلیل نگرش‌ها و رفتار (آل یاسین،۱۳۷۹)

. آگاهی از راهحلهای متعددی که برای رویارویی با مشکلات وجود دارد.

. توسعه علایق و توزیع نیروهای حیاتی متمرکز در شخص به چیزهای دیگر

. افزایش حساسیت اجتماعی

. کمک به بلوغ هیجانی

. جذب و فراگیری ارزشهای انسانی

. تخلیه تکانه ها و هیجانات غیر قابل تایید اجتماعی (آل یاسین، ۱۳۷۹)

. دادن فرصت به فرد تا ریسک گونههای مختلف رفتار را در ذهن تجربه کند و به اثرات اجتماعی آن بصیرت یابد.

. فراخوانی احساسات و تجربیات مخفی شده به آگاهی

. کمک به شناخت علل رفتار خود و دیگران و تامین سازگاری مطلوب (تبریزی، ۱۳۸۸)

. تسهیل یک تغییر درونی در فرد از طریق درک شناختی بیشتر از خودش (شرن هندرسن اسکلاباسی نقل شده در: تبریزی،۱۳۸۸، ص ۲۸).

. اثر تسکینی و آرامش بخشی (آل یاسین، ۱۳۷۹؛ استیگر،۱۳۷۰).

محیط های کتاب درمانی:

کتاب درمانی در محیطهای مختلفی میتواند مورد استفاده قرار گیرد که هر کدام روشهای خاص خود را دارد. این محیط و مخاطبان عبارتنداز:

.  محیط های بازپروری که در این محیط از کتاب درمانی موسسه ای یا بالینی استفاده میشود.

.  محیط بیمارستانی که در این محیط از کتاب درمانی موسسه ای یا بالینی استفاده میشود.

.  محیط روانپزشکی که در این محیط از کتاب درمانی موسسه ای یا بالینی استفاده میشود.

.    محیط آموزشی خصوصاً کتابخانهها (کتابخانههای آموزشگاهی و عمومی) که در این محیط از کتاب درمانی موسسهای یا بالینی یا تکاملی استفاده میشود (سلمانی و دیگران، ۱۳۸۷).

از آنجا که کتابخانه های عمومی یکی از محیطهای آموزشی است و دارای کارکردهای آموزشی، اطلاعرسانی و آگاهی بخشی است. در زمینه کتاب درمانی بایستی فعال باشد.

نقش کتابداران در کتاب درمانی:

. تجزیه و تحلیل نیازهای فرد از طریق اطلاعات بدست آمده از تیم درمانگر

.هدفمند نمودن مطالعه، آموزش و کسب اطلاعات بیمار با توجه به نیاز وی

.مشاهده و گزارش تغییرات و علائم رفتاری خواننده به تیم درمانگر

.تهیه منابع لازم (کتاب، فیلم و …) برای کتاب درمانی

.تهیه فهرست کتابهای مناسب برای مشکلات مختلف

.هدایت و تشویق افراد به مطالعه مداوم (آل یاسین،۱۳۷۹)

نقش کتابداران کتابخانه های عمومی در زمینه کتاب درمانی:

کتابخانه های عمومی از جمله مؤسساتی هستند که می‌توانند به امر کتاب درمانی کمک کنند. از آنجا که کتاب درمانی با اهداف آموزشی نیز در سطح عقلانی تفکر مثبت و سازنده را تقویت کرده، باعث بر انگیختن ایدههای خلاق می‌شود. از طرفی نهاد کتابخانههای عمومی به عنوان یک نهاد فرهنگی با کارکردهای آگاهی بخشی، اطلاعرسانی، آموزشی و ارشادی، می‌تواند با روش کتابدرمانی به این اهداف دست یابد.

نقش کتابداران کتابخانه های عمومی شاید بیشتر کتاب درمانی تکاملی باشد و حالت پیشگیری از بیماری را دارد، بدین گونه که در این رویکرد هدف رشد و تکامل فرد است و هنوز مشکلی برای فرد روی نداده، ولی اطلاعات و علم به افراد داده می‌شود تا در برابر آن مشکلات بیمه گردند و بتوانند مبارزه کرده یا اصلا با آن رو بهرو نشوند. یعنی کتابداران باید آگاه باشند، مشکلات جدید هر نسل و هر جامعهای متفاوت است و باید به دنبال منابع مناسب مشکلات پیش روی جامعه باشند، که این موارد و اطلاعات با نیاز سنجی مناسب از جامعه کتابخانه‌ها قابل سنجش است.در کتاب درمانی، فقط برخی از فعالیتهای تخصصی باید توسط افراد ذیصلاح چون کتابداران متخصص صورت بگیرد. محور این فعالیتهای تخصصی عبارت است از:

۱. شناخت کتابهای مختلفی که به نحوی در درمان بیماری‌ها، رشد شخصیت، تخلیه هیجانی، رشد عاطفی و … مؤثرند؛ لذا کتابداران باید بتوانند با معرفی کتب مناسب به مراجعان خود مسیر تفکر را به سمت درستی هدایت کنند و افکار مثبت را در فرد تقویت کنند.

از آنجا که کتابداران بر منابع اطلاعاتی در کتابخانه اشراف دارند و منابع اطلاعاتی را در دسترس دارند و به آن‌ها آگاهی دارند، می‌توانند به کمک متون آموزنده به تغییر مستقیم در شخص از طریق افزایش درک شناختی آن‌ها از خودشان بپردازند یا می‌توانند از طریق منابع تخیلی مثل داستان، شعر، درام، سرگذشتنامه و خودسرگذشتنامه که عرصه نمایش رفتارهای فرد هستند به راهنمایی آنها به طور غیر مستقیم بپردازند.

۲. شناخت «شخصیت» مراجعان و اینکه برای هر کدام چه متنی مناسب است (تبریزی،۱۳۸۸، ص ۵۴).

یعنی باید در وهله اول نیاز و علاقه افراد مورد توجه قرار گیرد و بعد مشکلات و تواناییهای آن‌ها

۳. کتابداران می‌توانند با شناخت مراجعان و از طرفی نحوه دستیابی به اطلاعات مناسب در زمینه مشکل مطرح شده از طرف مراجعان، هدف او را از بین گفتههای او دریابند و در جهت راهنمایی او به کتاب یا منبع مناسب نقش موثر خود را ایفا نمایند.

نتیجه گیری:

کتاب درمانی «به شما امکان می‌دهد که نیروی شفابخشی خود را کشف کنید و از این طریق روش‌های مختلف شفابخشی و نیرومندی را بیاموزید. همچنین به شما کمک می‌کند که بر جسم و روح خود کنترل بیشتری داشته باشید و بتوانید در مواقع لزوم، مواد زاید و سموم انباشته شده در بدن خود را که متاسفانه در زندگی مدرن امروزی بیشتر شده‌اند، اعم از مواد زاید شیمیایی یا احساسی که روی شما سنگینی می‌کند را تخلیه نمایید.»

 کتابداران می‌توانند با شناخت مراجعان و از طرفی نحوه دستیابی به اطلاعات مناسب در زمینه مشکل مطرح شده از طرف مراجعان، هدف وی را از بین گفته‌هایش دریابند و در راهنمایی وی به کتاب یا منبع مناسب نقش موثر را ایفا کنند. همواره جمله حکیمانه رهبر معظم انقلاب که فرمودند : «کتاب باید وارد زندگی مردم بشود» تازه به نظر می‌رسد. هر مکانی که ارتباطی با زندگی بشر دارد باید کتاب به آنجا راه پیدا کند و در دسترس همه قرار گیرد واین مهم تنها با پشتیبانی تمامی ارگان‌ها و سازمانهای دولتی و خصوص میسر است. در پایان باید گفت که «کتابدرمانی» باطری زندگی شما را کاملا شارژ خواهد کرد و مهارت‌های خود یاری شما را تا آخرین حد مطلوب، خواهد رساند.

منابع ومآخذ:

استیگر، رالف، سی (۱۳۷۰). راههای تشویق به مطالعه. ترجمه پروانه سپرده. تهران: هیات امنای کتابخانه های عمومی کشور

آل یاسین، میترا (۱۳۷۹). کتاب درمانی: مفهوم و ارزش کتابدرمانی. تربیت، آذر ۱۳۷۹.

بلوچ زراعتکار، کیمیا (۱۳۸۳)، تاثیر کتاب درمانی بر افسردگی خقیق (خفیف) دانشجویان دختر دانشکده توانبخشی دانشگاه علوم پزشکی دانشگاه علوم پزشکی ایران، پایان نامه کارشناسی ارشد دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی ایران.

پریرخ، مهری و ناصری، زهرا (۱۳۹۰)، بررسی میزان تاثیر برنامه های کتاب درمانی بر کاهش پرخاش گری کودکان، مجله علمی پژوهشی مطالعات ادبیات کودک دانشگاه شیراز، شماره ۱، ص ۴۱.

تبریزی، مصطفی و امید (۱۳۸۸).کتاب درمانی، تهران: فراروان.

سلمانی ندوشن، ابراهیم، اکبری، علیرضا؛ حبیبی، شفیع(۱۳۸۷). کتاب درمانی: اصول و روشها. فصلنامه کتاب. ۷۲.

شفیع آبادی، عبدالله (۱۳۷۴). فنون و روشهای مشاوره. تهران: رشد.

شفیع آبادی، عبدالله، ناصری، غلامرضا. (۱۳۷۱). نظریه های مشاوره و رواندرمانی. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

Alex, Nola Kortner(1993). Bibliotherapy.ERIC Digest.available at: www.ericdigest.org/1993/bibliotherapy.