“بهترین مطالب خواندنی، برای اکثریت عموم، با کمترین هزینه.” انجمن کتابخانه های آمریکا (ALA) این شعار را صد سال پیش هنگام بنیان گذاری این انجمن برگزید، و درستی این واژگان امروزه نیز محسوس است. برخی اوقات این پرسش برای ما مطرح می شود که آیا همکاران پیشین ابزار و منابعی را که امروزه در حرفۀ ما به کار گرفته می شوند، حتی به خواب می دیدند – اختراع اطلاعات دیجیتالی شده، تکثیر بالقوه بی حد و حصر اطلاعات، و پخش این اطلاعات در سطح جهانی.
دسترسی عمومی به اینترنت یکی از محبوب ترین خدماتی است که امروزه در کتابخانه های عمومی به تکرار مورد استفاده قرار دارد. دستگاه های چاپ و فتوکپی که به سادگی می توان از آنها استفاده کرد، تکثیر، به اشتراک گذاشتن و چاپ مطالب و بردن آنها را به خانه آسان می کنند.
کتابداران، هم می خواهند مراجعه کنندگان به محتوا دسترسی داشته باشد و هم مسئولیت جلوگیری از پخش مطالب را بدون نقض حق مؤلف به عهده گیرند. بدین ترتیب ما به تنگنای کنونی می رسیم: قراردادن آزادی فکری در برابرمالکیت فکری و معنوی. محتوای تارنماها می تواند به سرعت میان افراد بسیاری پخش شود. بعضی از محتواها توسط مردم عادی ایجاد می شوند و به طور رایگان در دسترس قراردارند- رشد محتوای “دیجیتالی” مانند بلاگ ها و ویکی پدیا. موسیقی ها، ویدیوها، و سایر رسانه های می توانند به سادگی از طریق فن آوری های تکثیر دیجیتالی، به شیوه هایی که زمان توزیع موسیقی توسط صفحه وینیل و نوار کاست ناشناخته بود، به اشتراک گذاشته شوند.
دسترسی آسان به محتوا به راستی نعمتی برای کتابخانه ها و مراجعه کنندگان به کتابخانه هاست. ولی برای ناشرانی که سعی دارند طبق یک الگوی اقتصادی سنتی امرار معاش کنند، یک کابوس است. سهولت تکثیر و سرعت پخش مطالب آنها را در معرض خطر ورشکستگی قرار می دهد. ناشران برای دفاع از منافعشان اقداماتی را پیش گرفته اند؛ برای نمونه افزایش قابل توجهی در قیمت نشریه های آکادمیک و محدود ساختن محتوای اینترنتی با صدور مجوز. صنعت ضبط شماری از افراد را برای دانلود غیرقانونی موسیقی مورد پیگرد قانونی قرار داده و از آنها به دادگاه شکایت کرده است.
ما، دست درکاران کتابخانه ها، میان آرزوی خود برای حمایت از صنایعی که مطالب غنی و سانسور نشده ارائه می دهند و مراجعه کنندگان به کتابخانه که با دستیابی کنترل شده و افزایش هزینۀ دسترسی به مطالب، دو دل مانده ایم.
اصول کتابداری
کتابداران کتابخانه های عمومی آمریکا از نظر قانونی و اخلاقی به نخستین متمم قانون اساسی ایالات متحده پایبند هستند: “کنگره در زمینۀ… محدود ساختن آزادی بیان یا آزادی مطبوعات هیچ قانونی وضع نخواهد کرد.” این اصل در دستور کار حرفه ای ما: منشور حقوق کتابخانه و تفاسیر آن، و ضوابط اخلاقی انجمن کتابخانه های آمریکا، نیز محترم شناخته می شود. شعار جامعۀ اینترنتی نیز این اصل را در بر می گیرد: “اطلاعات می خواهد آزاد باشد.”
در عین حال، کتابداران به بخشی دیگر از قانون اساسی ایالات متحده که “نویسندگان و مخترعان را برای نوشته ها و اختراعات از حقوق منحصر به فردی برخوردار می کند، پایبند هستند. حق تکثیر و قانون مالکیت فکری و معنوی از این اصل ریشه می گیرند. کتابداران می کوشند تا میان ارزش های “آزادی خواندن” با الزامات ناشی از قوانین کپی رایت و حق تکثیر توازن ایجاد کنند. در این ضمن، برخی از طرفداران انقلاب اطلاعاتی چنین استدلال می کنند که اطلاعات منتشر شده در اینترنت متعلق به همگان است، و بنابراین حق دریافت دستمزد یا پاداش مبتکر را بی اساس می دانند. در حالی که ناشران متقابلا با صدور مجوز برای دستیابی به مطالبشان و استفاده از هر راه ممکن ثبات اقتصادی خود را برقرار نگه می دارند، مراجعه کنندگان به کتابخانه خواستار اطلاعات بیشتر و بیشتری می شوند.
اما کتابداران چگونه می توانند با ناشران به منظور ایجاد یک الگوی اقتصادی که خوانندگان را به دستیابی به اطلاعات قادر سازد، و در همان حال منبع درآمدی در اختیار نویسندگان و ناشران بگذارد، همکاری کنند؟
محافظت از مالکیت فکری و معنوی
استفادۀ منصفانه:
اصل استفادۀ منصفانه از بندهای قانون حق مؤلف درآمریکاست که استفادۀ محدود از آثار را برای انتقاد، آموزش، یا گزارش های خبری مجاز می داند. برای نمونه یک منقد ادبی می تواند بخش هایی را از یک کتاب جدید را نقل کند؛ یا رسانه های خبری می توانند شعر جنجال برانگیز آهنگی را گزارش کنند. استثناء اصل استفادۀ منصفانه که در بعضی از تصمیمات قضایی بسط یافته همچنان مبهم باقی مانده و اغلب بر قضاوت حرفه ای کتابدار یا مراجعه کننده متکی است. ولی منقد ادبی ممکن است تمام فصل ها را تکثیر نکند، و یا گزارشگر خبری ممکن است تمام ترانه را پخش نکند. اگر کتابخانۀ دانشگاهی بخواهد از یک مقالۀ نشریه ای برای استفادۀ دانشجویان در یک کلاس درسی ده نسخه بردارد، کتابدار می تواند تصمیم بگیرد که با در نظر گرفتن تعداد دانشجویان و الزامات کلاس، دو نسخه اندازۀ “معقولانه تری” باشد. با ذخیره های الکترونیکی و استفادۀ دانشجویان از فیلم ها، مطالب ضبط شده، و سایر رسانه های دیجیتالی، استفادۀ منصفانه به طور قابل توجهی پیچیده تر می شود.
اگر کسی بخواهد برای کلاسی از یک مقاله صد نسخه بگیرد، یا مقاله ای را بدون اجازۀ ناشر روی تارنما قرار دهد، وضعیت چه خواهد بود؟ “برترین شیوه های کار” کتابخانه های آمریکا، ایجاب می کند که هشداری با اشاره به قانون حق مؤلف ایالات متحده در دستگاه های نسخه برداری به طور مشخص در معرض دید گذاشته شود، و کتابخانه ها باید به استفاده کنندگانشان دربارۀ این قانون با آگهی، جزوه، و یا برگزاری جلسات اطلاعات عمومی آموزش دهند. ولی از نظر قانونی مراجعه کنندگان به کتابخانه مسئول اعمال خود هستند و واقعیت این که در سال های اخیر مراجعه کنندگان کتابخانه ها به خاطر دانلود غیرقانونی موسیقی و دیگر مطالب مورد پیگرد قانونی قرار گرفته اند.
اصل استفادۀ منصفانه از بندهای قانون حق مؤلف درآمریکاست که استفادۀ محدود از آثار را برای انتقاد، آموزش، یا گزارش های خبری مجاز می داند. برای نمونه یک منقد ادبی می تواند بخش هایی را از یک کتاب جدید را نقل کند؛ یا رسانه های خبری می توانند شعر جنجال برانگیز آهنگی را گزارش کنند
مجوزهای های ابتکاری
: کتابدارانی که به مراجعه کنندگان برای پیدا کردن مطالب موردنظرشان کمک می کنند، می توانند تحقیقات آنها را را در جهت موافقتنامه های ساده ای که به وسیلۀ سازمان خلاقیت های مشترک صادر می شود هدایت کنند. این مجوز ها به نویسندگان، هنرمندان، و دیگر آفرینندگان اجازه می دهند که در حین محافظت از بعضی حقوق، آثار خود را در دسترس دیگران قرار دهند. دانشنامۀ اینترنتی ویکی پدیا یکی از انتشاراتی است که زیر پوشش مجوز خلاقیت های مشترک قرار دارد. مجوز خلاقیت های مشترک برای پژوهشگران و استادان دانشگاه که علاقه دارند آثارشان بدون چشم پوشیدن از حقوق مالکیت معنویشان به عنوان منابع علمی در جوامع حرفه ای به کار گرفته شوند، از اهمیت ویژه ای برخوردار است.
محافظت از آزادی فکری
انجمن کتابخانه های آمریکا رهنمودها و اصول اخلاقی را به منظور محافظت از مالکیت معنوی (IP) در اختیار کتابداران می گذارد، ولی در عین حال محافظت از آزادی فکری (IF) را بسیار ارزشمند می داند. دفتر انجمن کتابخانه های آمریکا برای آزادی فکری (OIF) نقشی حیاتی در آموزش، مدافعه، و سیاست گذاری در زمینۀ آزادی بیان ایفا می کند. نظامنامۀ آزادی فکری، چاپ هشتم (انتشارات انجمن کتابخانه های آمریکا، ۲۰۱۰) اسناد جدید و تاریخی را که سیر تکاملی منشور حقوق کتابخانه را دنبال می کند، در بر می گیرد. این منشور حق آزادی فکری مراجعه کنندگان به کتابخانه و اقداماتی را که کتابخانه ها می توانند در حمایت از این حقوق انجام دهند، بیان می کند. برای نمونه، در ابتدا وقتی که منشور حقوق کتابخانه در سال ۱۹۴۸ به تصویب رسید، مسائلی مانند حریم خصوصی مراجعه کنندۀ کتابخانه مورد توجه قرارنداشت. انجمن کتابخانه های آمریکا در واکنش به نگرانی های امروزی دربارۀ خصوصی ماندن داده ها در فهرست های اینترنتی کتابخانه و شبکه های اجتماعی، انجمن کتابخانه های آمریکا “حریم خصوصی: تفسیری از منشور حقوق کتابخانه ها” را در ۲۰۰۲ تصویب کرد.
حملات تروریستی ۱۱ سپتامبر ۲۰۰۱ و قانون میهن پرستی ایالات متحده که در پی این حملات وضع شد تنش میان امنیت ملی و حریم خصوصی استفاده کنندگان را شدید تر کرد. بازرسان گاهی اوقات مظنونین را در کتابخانه ها دنبال می کردند تا مراجع مورد استفادۀ آنها را بررسی کنند. این کار در حرفۀ ما بسیار بحث و جنجال برانگیز بود زیرا با اساسنامۀ کنونی که از حریم خصوصی مراجعه کننده محافظت می کند در تضاد است.
و به این ترتیب کتابداران قرن بیست و یکم بیش به ارائۀ و در دسترس قرار دادن محتواها به مقداری بیشتر از همیشه همچنان ادامه می دهند، و در همان حال دستور عمل های قانونی و اخلاقی را که به همان اندازه شایان اهمیت است با رعایت قانون حق مؤلف که از خالقان محتوا محافظت می کند، به کارمی بندند. کتابداران برای پیدا کردن راه حل ها با جوامع قانونی، ناشران و استفاده کنندگان، فعالانه همکاری می کند.
رهنمودهای مالکیت معنوی
انجمن کتابخانه های آمریکا در سندی به نام “رهنموده او ملاحظاتی برای وضع قوانین استفاده از اینترنت در کتابخانه های عمومی”، راهنماهایی را به کارشناسانی با مسائل عصر نو دست و پنجه نرم می کنند ارائه می دهد.
آموزش مراجعه کنندگان به کتابخانه ها بخش حیاتی اجرای قانون حق مؤلف است. یکی از عملی ترین منابع برای کتابداران، حق کامل مؤلف: راهنمای روزانه برای کتابداران، نوشتۀ کاری راسل (انجمن کتابخانه های آمریکا: دفتر سیاست های فن آوری اطلاعات، ۲۰۰۴) است. اطلاعات به روز شده توسط مرکز مالکیت معنوی دانشگاه مریلند تهیه و ارائه می شود. این مرکز، برنامه های آموزشی از راه دور و مدارکی را به کتابداران برای آموزش تازه ترین مسائل مربوط به مالکیت معنوی از پژوهشگران مهمان و وکلای فعال در این زمینه ارائه می دهد. اغلب دانشگاه ها، مانند دانشگاه ایندیانا، سیاست های جامعی را در زمینۀ ملکیت فکری و معنوی ایجاد کرده اند.
