این مقاله با همکاری حامد علیپور حافظی، اشرف ملکی و سهیلا زرندی نگاشته شده است.
چکیده
در اولین برخورد هر مخاطبی با کتابخانه اولین نکتهای که توجه او را جلب میکند بی‌شک شکل ظاهری مجموعه است. بنابراین مهم است که نمای ظاهری کتابخانه برانگیزاننده کنجکاوی و رغبت مخاطب باشد و به وضوح با سایر ساختمانهای همجوار متفاوت باشد. شکل ظاهری کتابخانه باید دارای ارتباط منطقی با کل مجموعه باشد و با توجه به هدف و جامعه مخاطب، فرهنگ، شرایط اجتماعی، موقعیت جغرافیایی و عواملی از این دست طراحی شود؛ و تا جایی که امکان دارد، از حداکثر چشم‌اندازها و مناظر، جهت جذب مراجعین و ایجاد مطلوبیت برای آنها، استفاده شود. بنابراین انتخاب محل مناسب چه از نظر دسترس‌پذیری، چه از نظر مناظر اطراف و چه از نظر وسعت، مهم است. همچنین باید با استفاده از عواملی چون درختان، گلها، چمن، مجسمه‌ها و … به مسیری که برای رسیدن به کتابخانه توسط افراد طی خواهد شد، توجه ویژه صورت گیرد. مطمئناً اگر فضا و ساختمان کتابخانه براساس اصول صحیح معماری ساخته و ویژگیهای زیباییشناختی در آن رعایت شود، تأثیرات بسیار مطلوبی بر ذهن مراجعه کنندگان خواهد داشت. استفاده از طراحی نور و سایه، تأکید روی خطوط، حجم‌ها، رنگ‌ها و سایر عوامل و همچنین تأکید بر معماری خاص هر دوره به لحاظ اینکه هر اثر معماری منعکس‌کننده تفکرات و شیوه‌های زندگی مردمان آن دوره است در دادن هویت به مجموعهی کتابخانهها موثر میباشد. تجربههای مختلف معماری کتابخانه با استفاده از طرح ساختمانهای شیشهای، مادولار، برجی شکل، آتریوم، مدور و ساختمانهایی به سبک مدرن و پست مدرن در کشورهای مختلف انجام گردیده است که هر یک دارای معایب و مزایایی است که در طول تاریخ باعث بوجود آمدن پیشرفتهای چشمگیری در زمینهی معماری کتابخانهها بوده است. در این پژوهش سعی شده با مقایسه تطبیقی فضاهای بیرونی کتابخانههای سیاتل, کنگره، کانزاس سیتی، دانشگاه پرینستون و کتابخانه پراگ و بررسی تأثیرات ویژگیهای آنها، عوامل موثر در جذب مخاطب به کتابخانه مورد مطالعه قرار گیرد.
مقدمه:
امروزه اهمیت معماری ویژه کتابخانهها و تأثیر آن بر روی بهینهشدن خدمات کتابخانهای بر هیچکس پوشیده نیست. هر اثر معماری خصوصاً آثار خاصی مانند کتابخانهها، فرهنگسراها، سالنهای تئاتر پیش از آنکه صرفاً یک ساختمان باشند نشاندهندهی اندیشه و باورهای سازندگان بنا و افکار حاکم بر آن مقطع زمانی هستند که بنا ساختهشدهاست. با توجه به اینکه فضاهای معماری قابلیت انتقال و انعکاس مفاهیم را دربردارند میتوان با تأکید روی قسمتهای مختلف به طور غیرمستقیم به انتقال مفاهیم پرداخت. در این بررسی تلاش شده با توجه و دقت بر روی معماری فضای خارجی بنای چند کتابخانه مشهور جهان بر اهمیت نگرش یکسویهی آرشیتکتها و کتابداران و نتایج بسیار عالی آن تأکید داشت، که نمودهای آن را در تصاویر معماری کتابخانههای ذیل مشاهده خواهید کرد. در این مطالعه خصوصیات معماری ساختمان کتابخانهها در برخی از کتابخانههای عمومی و دانشگاهی خارج از کشور با توجه به معیارها و استانداردهای معتبر مورد بررسی قرار گرفته است. هدف اصلی از این بررسی مقایسه طرحهای مختلف اجرا شده در کتابخانههای مختلف (از جمله کتابخانه کنگرهی آمریکا، کتابخانهی عمومی کانزاسسیتی، کتابخانهی عمومی سیاتل ، کتابخانهی دانشگاهی پرینستون و کتابخانه در حال طراحی پراگ)، برای معرفی و آمادهسازی اذهان برای پذیرش ایدههای جدید میباشد. مطالعه معیارهای بررسی شده در ساخت این کتابخانهها، در کسب اطلاعات کاربردیتر و دریافت رویکردی آیندهنگر در احداث ساختمانهای کتابخانهها میتواند در سرعت بخشیدن به فرآیند تصمیمگیری کتابدار و آرشیتکت کمک کند.
براساس نوع کتابخانه و کاربری آن معماری کتابخانه باید متفاوت باشد. با توجه به اینکه کتابخانه ما یک مجموعهی ملی، عمومی، آموزشگاهی، تخصصی یا دانشگاهی است و کاربر آن یک پژوهشگر متخصص، یک شهروند عادی با سطح سواد متوسط یا یک دانشجوست باید مجموعه ما دارای معماری متناسبی باشد. مراجعهکننده یک مشتری است (چیزی که به ندرت در کشور ما به آن توجه میشود خصوصاً در عرصه ارایه خدمات) بنابراین باید بیشترین رضایتمندی در مراجعه به کتابخانه در او ایجاد شود. این رضایتمندی میتواند ناشی از لذت بصری دیدن هارمونی، رنگ، نور و سایه، اشکال و احجام یا میزان راحتی و دسترس‌پذیری به منابع باشد. شکل ساختمان کتابخانه باید شاخص و متفاوت از سایر ساختمانهای همجوار و حتی کل ساختمانهای شهر باشد. همچنین نمای ساختمان باید خوش فرم و خوش رنگ باشد و در عین حال القاکننده‌ی احساس مطلوبیت، شادی، لذت و انرژی نیز باشد. با دقت در کتابخانه عمومی سیاتل که با بیش از ۲۵ شعبه در شهر سیاتل امریکا، در ۲۳ می ۲۰۰۴ تاسیس شده متوجه میشویم که فرم و شکل معماری ساختمان این کتابخانه به خوبی نیاز مخاطبان جامعه معاصر را برآورده میکند. این مجموعه از جمله ساختمانهایی است که براساس هنر اریگامی ساخته شده است. اریگامی (Origami) هنر کاغذ و تا، یکی از کاردستیهای محبوب ژاپنی است که امروزه در سراسر جهان طرفداران زیادی دارد. هدف این هنر آفریدن طرحهای جالب از کاغذ با کمک تاهای هندسی است که ترکیب این تاها به روشهای گوناگون میتوانند طرحهای متفاوتی را ایجاد کند، استفاده از این هنر در طراحی بنای کتابخانه سیاتل انقلابی بود در معماری کتابخانهای و تلاش بسیار ارزشمندی در جهت نگرشی جدید به بناهای کتابخانهای. معمار این بنای زیبا رم کولهاس از معماران ال ام ان است. در معماری این بنا تاکید ویژهای بر نور و تابش آن در ساعات مختلف روز و تاثیرات شگفتانگیز نور در زیبایی بنا و جلوههای گوناگونی که به فضای شهری میدهد، شده است. میدانیم که نور با ایجاد سایهها ،عمقها و مرزها موجب هویت یافتن فضا میشود و در دگرگونی ماهیت فضایی و کالبدی تأثیر بسیار دارد، معمار با ایجاد یک هارمونی تاریک و روشن توسط نور و سایه در فضای تحت پوشش آن نوعی تنوع در فضا پدید آورده است. استفاده از پوششهای فلزی و در نتیجه انعکاس شدید حاصل از برخورد نور به سطوح فلزی از عمدهترین شاخصههای معماری این بنا است. نور یکی از اجزایی است که در کنار عناصر و مفاهیم دیگر از قبیل ساختار، نظم فضایی، مصالح، رنگ و غیره مطرح شده و در طراحی این بنا به عنوان یک عنصر کلیدی نقش خود را ایفا میکند.
نمونه‌ی استفاده از این ویژگی نور و سایه در ترکیبات ظاهری بنا را میتوان در معماری کتابخانه ملی امریکا واقع در واشینگتن دیسی که در سال ۱۸۰۰ تاسیس شده، مشاهده نمود. این بنای با شکوه و بسیار زیبا، تأثیر گرفته از معماری دوره‌ی رنسانس ایتالیا میباشد و بزرگترین، مجهزترین و کاملترین مجموعهی کتابخانهای در جهان است که طی سالهای ۱۸۹۷ تا ۱۹۸۱ براساس یک طرح اثر پذیرفته از رقابتی میان جان ال اسمیت مایر و پل جی پلز از طراحان مشهور آن دوره و تلاش بیش از ۵۰ امریکایی مجسمهساز ، نقاش، معرقکار و هنرمند که استعدادشان را در ساخت این مجموعه به کار برده‌اند در سه ساختمان جفرسون (۱۸۹۷)، جان آدامز(۱۹۳۸) و جیمز مدیسون (۱۹۸۱) ساخته شده است. هدف از ساخت این ساختمانها به نمایش گذاشتن هنر و فرهنگ این گروه معماری و به جای گذاشتن شگفت‌انگیزترین ساختمان عصر بوده‌است. (همانطور که میدانیم کتابخانه کنگره دارای بیش از ۱۳۴ میلیون سند، بیش از ۳۲ میلیون کتاب، ۲/۸ میلیون نوار، ۵۱۲ میلیون عکس، ۵/۳ میلیون نقشه میباشد). با دقت در نمای بیرونی مشاهده میکنیم که به منظور کشیدهتر نمایشدادن ارتفاع ساختمان و برجسته‌تر نمودن بخش‌های شاخص بنا همانند ورودیها برآمدگیهای باریک و بلند ایجاد کردهاند تا سایههای عمود و طویل حاصل شود. این بازی با قابلیتهای نور و سایه و استفاده از کاربرد پوشاندن سطوح یکپارچه با عناصر همسان و برجسته که منجر به ایجاد بافتی مرکب از نور و سایه شده به خوبی در کلیت نما مشهود است. ساختمان کتابخانه دارای پلههای عریض، سر درهای مجلل، طاقهای بزرگ، ستونهای عظیم و کلیه عناصر چشم‌نواز مربوط به دوره رنسانس برای جلب توجه مراجعهکننده میباشد. برای بررسی همین ویژگیها کتابخانه عمومی کانزاس سیتی واقع در ایالت میسیوری امریکا، که در سال ۱۸۹۷ تاسیس شده است، را نیز مورد بررسی قرار داده‌ایم. قبل از ساخت این کتابخانه در یک نظرسنجی عمومی از مردم شهر درباره‌ی کتابهای مورد علاقه و تاثیرگذارشان صورت گرفت و عناوین کتابهای انتخاب شده در طراحی ساختمان کتابخانه استفاده شدند. نمای بیرونی کتابخانه با نمونه بزرگی از عطف جلد کتابهای برگزیده به شکل یک قفسه کتاب طراحی شده‌است. معماران این کتابخانه از معماری بدیعی به سبک سوررئال برای جلب مخاطبین استفاده کردهاند. این بنا با توصیفات بصری و بیهیچ واسطه دیگری مفهوم کتابخانه را به مخاطبینش القا میکند، بنای شاخصی که به لحاظ معماری از کلیه ساختمانهای شهر متفاوت میباشد. ارتباط اجزا با کل بنا استفاده از ویژگی تأکید بر خطوط برای تفکیک اجزا، رنگهای زیبای استفاده شده و توجه و احترام به نظر شهروندان و مشارکت آنها در تعیین نمای ساختمان از جمله شاخصههایی است که موجب جذابیت این بنا برای مخاطب میشود و نشان میدهد که عاملین و معماران تا چه اندازه نسبت به هدف بنا که یک کتابخانه عمومی است و جامعه مخاطب آن عموم مردم هستند، آگاهی و توجه داشتند.
کتابخانه پرینستون در امریکا که یک کتابخانه دانشگاهی است نیز به وضوح این تلاش آگاهانه و استفاده از تأکید بر عناصر فوق را به نمایش میگذارد. این کتابخانه طی ۴ سال در مساحتی در حدود ۸۰۰۰ متر مربع احداث شد. معمار این ساختمان فرانک گری میباشد. او با ایجاد زوایای تند با استیل و شیشه و آجر در نما، زیبایی متفاوتی را به این ساختمان بخشیده است. همچنین وی برای رسیدن به یک تصور درست از شکلهای پیچ در پیچ این ساختمان از نرم افزار کاتیا برای مدلسازی استفاده نموده است. استفاده از رنگهای تند در داخل و خارج کتابخانه و بازی با رنگ، با استفاده از مصالح متنوعی که در ساخت بنا استفاده شده، ساختمان این کتابخانه را از خاصیت انعکاسی ویژهای برخوردار نموده است. برای مثال جهت تاکید روی بخشهایی از نما آنها را با پوششهای فلزی آراسته که دارای زوایای خاصی نسبت به هم هستند. آنچه مخاطب در مواجهه با این بنا میبیند گونه مدرن و با شکوهی از معماری روز است که برانگیزاننده کنجکاویست و تفاوتی ویژه با سایر ساختمانها دارد و معماران را به آنچه که برای جلب مخاطب نیاز داشتهاند رسانده است. کتابخانه عمومی شهر پراگ که در حال طراحی و ساخت است و برگرفته از سبک معماری مدرن، به آنچه که خواسته‌ی انسان مدرن امروزی از دانش معماریست توجه ویژه شده است. تمایز این ساختمان نسبت به کلیه ساختمانهای شهر به لحاظ ویژگیهای شکل، رنگ، مساحت، محل استقرار و معماری کاملاً مشهود است. استفاده از رنگهای درخشان و زنده (سبز، زرد، بنفش) ترکیبی بسیار زیبا به آن بخشیده است. استفاده از خطوط منحنی، عدم استفاده از تقاطع خطوط و زوایا بر خلاف معماری کلاسیک، نمای مدرن قارچی شکل، عدم وجود تقارن و وجود ویژگی تغییر رنگ و درخشندگی ظاهر بنا در ساعات مختلف روز و در شدتهای متفاوت نور، همه و همه بنایی خارق‌العاده را در معرض دید قرار داده است.
امروزه آرشیتکتها به این مهم دست یافتهاند که بهتر است ساختمان کتابخانهها مشرف به باغ و فضای سبز باشد و یا حداقل در حوالی مناطقی باشند که از هوای سالم و زیباییهای طبیعی بهرهمندند. خصوصاً در طراحی ساختمان کتابخانههای عمومی بهتر است به جذابیت نمای بیرونی، استقرار در محل تردد مردم و داشتن امکانات حمل و نقل کافی برای مراجعهکنندگان توجه شود زیرا این موضوع در جلب رضایت مخاطبین بسیار موثر است. با دقت در تصاویر نمای بیرونی کتابخانه کنگره بیتردید همه بر این عقیده خواهند بود که قدم زدن در این مسیر برای رسیدن به کتابخانه در میان این طبیعت زیبا احساس بسیار مطلوبی را در مراجعین برخواهد انگیخت و میتواند عامل لذت بردن ،آرامش و دلیل خوبی برای مخاطب جهت تکرار این تجربه باشد. با توجه به محل استقرار کتابخانههای مورد بحث در این مقاله توجه معماران به این موضوع را به وضوح میبینیم. با دقت در محل استقرار کتابخانه پراگ و مساحت بزرگی که به آن اختصاص داده شده و در نظر گرفتن فضای سبز وسیع و چشم‌اندازهای زیبای اطراف بنا میتوان متوجه حساسیت طراحان آن نسبت به تمایز این ساختمان از بافت سایر ساختمانهای شهر بود. دسترس‌پذیری از دیگر موارد مهمی است که در تمامی این کتابخانهها رعایت شده است. قرار گرفتن در کنار خیابانهای عریض که تردد را به سمت کتابخانه راحت نماید، وجود خطوط ویژه اتوبوس برای استفاده از وسایل حمل و نقل عمومی و وجود پارکینگ اختصاصی برای کتابخانه جهت پارک خودرو (کتابخانه کانزاس سیتی)، یا قرارگرفتن در کنار بزرگراه اصلی (کتابخانه پراگ)، یا داشتن یک خط مترو ویژه برای تسهیل دسترسی مراجعین (کتابخانه کنگره) بسیار مهم است.
آنچه در تمامی این بناها مشترک بود وجود تفاوت بارز ساختمان این کتابخانهها با سایر بناها به لحاظ فرم، شکل، رنگ، محل استقرار و زیبایی بنا، برانگیزاننده بودن آن و تاثیرات هماهنگ‌شده عوامل مختلفی چون خط، سایه، نور، حجم، شکل، رنگ، فرم، بافت برای ایجاد احساس نشاط و شعف و لذت در مخاطب، وجود ارتباطات و پیوستگیهای لازم بین اجزا و بسیاری نکات ریزتر دیگری بود که نیاز به بررسی‌های تخصصی‌تر دارند. معماران و دستاندرکاران این کتابخانهها مطمئناً به این مهم دستیافتهاند که در فرایند طراحی بایستی با در نظر گرفتن نیازهای جامعه مخاطب کتابخانه و محدودیتها و شرایط موجود معماری بنا (چه داخلی و چه نمای خارجی) هر دو باید در جهت ایجاد تاثیرات مثبت روی مراجعین باشد و از یک طراحی کارآمد و استاندارد استفاده نمود.
نتیجه: بررسی کتابخانههای فوق اهمیت ظاهر بناها را در معرفی کتابخانهها و جذب مخاطبین به وضوح آشکار نمود، چقدر در کشورمان به این مهم توجه کردهایم؟ مقایسه سطح کتابخوانی در کشورمان نسبت به کشورهای توسعه یافته ما را با این حقیقت تلخ مواجه میکند که عوامل موثر در بالا بردن سطح مطالعه در ایران هیچکدام نقش خود را به درستی و کفایت انجام ندادهاند و کتابخانههای ما نیز به عنوان یکی از این عوامل در انجام مسئولیتشان ناموفق بودهاند. باید در آینده به فکر تجدید نظر اساسی در نگرش به معماری کتابخانههایمان باشیم تا بتواند پاسخگوی نیاز مراجعین باشد. متاسفانه ما در کشورمان کتابخانهای به عنوان یک اثر ملی ویژه و متأثر از فرهنگ ایران، نداریم. زیرا در طراحی کتابخانههایمان هرگز به دهها عامل موثر اعم از عوامل فرهنگی، اجتماعی، سیاسی، تاریخی و ترکیب این عوامل برای ایجاد یک اثر ملی توجه نکردهایم. به جرأت میتوان گفت با مراجعه به معماری ایرانی چه دوران پیش از اسلام و چه پس از آن با آگاهی از این که هر یک از این دورهها ویژگیهای زیباییشناختی قابل توجهی دارند و استفاده از این نقاط قوت البته نه در حد کپیبرداری از آثار گذشتگان بلکه الهام گرفتن از آنها و استفاده و تلفیق با معماری مدرن، میتوان کتابخانههایی با ویژگیهای بصری و توصیفات گرافیکی که نمایانگر تاریخ و فرهنگ ایران و جالب و برانگیزاننده برای مخاطبین باشد طراحی نماییم و به کتابخانههایمان به عنوان مراکز یادگیری عمومی و جمعی توجه کنیم که وظیفه آگاهیرسانی و دانش گستری در سطح جامعه را دارند و جهت انجام این مهم و ایجاد رضایتمندی باید از کلیه ترفندهای جلب توجه مخاطب چه به لحاظ لذت بصری، دسترسی به منابع، راحتی در بهرهمندی از خدمات، تنوع منابع استفاده نمائیم.
منابع:
۱. Glavin, Meghann. The Seattle Public Library Centeral Library: Economic Benefits Assessement. Seattle: Berk and Associates, 2005.
۲. The Exterior -The Thomas Jefferson Building of the Library of Congress, The Virtual Tour of Library of Congress. www.loc.gov
عالی بود