نگهداری از میراث دیجیتال: چالش ها و راهکارها

۱. مقدمه

در جامعه‌ای که به جامعه اطلاعاتی موسوم شده است بیشتر بر ویژگی‌های توانمند کننده آن در حوزه ارتباطات و شبکه‌های به هم پیوسته آن و نیز بر ماهیت دموکراتیک آن در ارائه هرگونه اطلاعات به همه آحاد جامعه و حتی در تولید اطلاعات تاکید می‌شود. در حالیکه موارد فراوانی مانند امنیت تعاملات و معاملات، حفاظت از حریم شخصی افراد، قابلیت شبکه‌ها در انجام مبادلات غیر قانونی، موارد غیر اخلاقی، جاسوسی، تروریسم مجازی و ایجاد نوعی مخاطره در بین تمام افراد به دلیل آشکار بودن روابط وجود دارند که به آنها نیز باید توجه صورت گیرد. با گذشت زمان و گسترش کاربرد اینترنت، چنین مخاطراتی در عرصه تعاملات اجتماعی نمایان‌تر شده است و راهکارهایی را برای جلوگیری از آنها می‌طلبد.

این مخاطرات در حوزه نگهداری از پیشینه‌های علمی، ‌فرهنگی و مانند آن در محیط دیجیتال نیز مطرح می‌شوند. به عبارت دیگر حافظه و میراث مکتوب کنونی که در قالب دیجیتال ذخیره و نگهداری می‌شود با مخاطراتی روبروست که برای آن چاره‌ای باید اندیشید. در ادامه مهم ترین چالش های محافظت از میراث دیجیتال ارائه می شود:

۲. چالشهای محافظت از میراث دیجیتال

بر خلاف دوره‌های پیشین زندگی بشر که حافظه تاریخی ملت‌ها به صورت مکتوب بر روی کاغذ و با توجه به طرح‌های از پیش تعریف شده حفظ می‌شد در دوران کنونی آن حافظه بر روی محیط شبکه‌ها و در قالب دیجیتال تولید و نگهداری می‌شود. محیط دیجیتال دارای ویژگی‌هایی است که نگهداری از این حافظه را با چالش مواجه می‌سازد. این مقاله در صدد است نمونه‌هایی بارز از این ویژگی‌ها را به گونه‌ای گذرا مورد توجه قرار دهد.

۲-۱. بی ماده بودن[۱]

یکی از آشکارترین و مهم‌ترین ویژگی‌های محیط شبکه‌های دیجیتال از بین رفتن رسانه‌ها یا حامل‌های اطلاعاتی است. در حقیقت این پرسش مطرح است که هنگامیکه اساساً ماده‌ای ملموس در میان نیست ما چگونه می‌توانیم از رسانه‌ها سخن به میان آوریم.

در محیط سنتی، ایده‌ها بر روی مواد چاپی و با ظاهری آراسته و هنری ثبت می‌شدند و قابل نسخه‌برداری و تولید دوباره بودند و معمولاً محتوای آنها با رسانه آنها همخوانی داشت. در حقیقت اصل اثر نسبت به کپی آن از ارزش بالاتر و متفاوت‌تری برخوردار بود. اما با ظهور مواد دیداری-شنیداری جنبه دیگری به این ناپایداری در ثبت ایده‌ها و اطلاعات اضافه شد چراکه از آن پس پیام اثر نه تنها به لحاظ محتوایی بلکه به لحاظ شکلی و قالبی به صورت مکانیکی قابل بازتولید شد. اما دگرگونی عظیم‌تری تا ظهور فناوری‌های دیجیتال به وقوع پیوست چراکه تمایز بین آثار اصل و کپی تا حدود بسیار زیادی دشوار شد تا جایی که دیگر به راحتی نمی‌توان آثار کپی را از آثار اصل متمایز ساخت.

۲-۲. ناپایداری رسانه‌ها

هرچند در طول زمان رسانه‌های اطلاعاتی دچار دگرگونی و پیشرفت بوده‌اند و راهی به درازای سنگ نبشته تا کتاب را پیموده‌اند اما همواره در معرض آسیب بوده‌اند. در حقیقت هرچه از گذشته به زمان حال پیش می‌رویم این آسیب‌پذیری بیشتر شده است و ناپایداری در رسانه‌ها روز به روز نمایان‌تر شده است. در سال‌های اخیر و تحت تاثیر فناوری‌های دیجیتال این ویژگی آشکارتر شده است. در حال حاضر نمی‌توان عمر و پایداری یک رسانه را به دقت پیش‌بینی کرد. برای مثال عمر لوح‌های فشرده از ۵ تا ۲۷۰ سال متغیر است و نمی‌توان زمان مشخصی را برای استفاده از آنها در نظر گرفت.

نکته مهم در ارتباط با ناپایداری رسانه‌ها در وجود میانجی هاست. برای مثال در خواندن کتاب هیچ میانجی و ماشینی وجود ندارد اما برای استفاده از مواد دیداری-شنیداری و بویژه دیجیتال وجود میانجی و ماشین ضروری است و نگهداری از اطلاعات نه تنها مستلزم حفظ ماشین بلکه خود رسانه نیز می‌باشد. برای نمونه هم فیلم و هم ابزار نمایش فیلم هر دو باید مورد محافظت قرار گیرد. مسائل اقتصادی مرتبط با فرایند نگهداری بر دشواری آن می‌افزاید.

چاره‌ای که شاید بتوان برای این ناپایداری در هویت ماده در نظر گرفت این است که اطلاعات هماهنگ با پیشرفت رسانه‌های اطلاعاتی در رسانه‌های مختلف ضبط و نگهداری شود و بطور مداوم رسانه‌ها جایگزین یکدیگر شوند و البته برخی بر این عقیده‌اند که مفهوم فرایند نگهداری در محیط دیجیتال دگرگون شده است زیرا اطلاعات در جای ثابتی وجود ندارد و هر لحظه از جایی به جای دیگر منتقل می‌شود و منجر به پیدایش مفهوم بی مکانی شده است.

۲-۳. بی مکانی[۲]

اینترنت و شبکه‌های به هم پیوسته بی ماده‌ای را تشدید کرده است. چنین شرایطی سبب می‌شود محتوا و رسانه به راحتی از هم جدا شوند. این جدا افتادگی باعث می‌شود مفهوم مکان در محیط دیجیتال دستخوش تغییر شده و موضوعیتی نداشته باشد. البته خود سیستم‌های اطلاعاتی چنین بی مکانی را باعث نمی‌شوند زیرا آنها در مکان ثابتی قرار دارند. اما محیط دیجیتال نه تنها باعث می‌شود اطلاعات یکسانی در مکان‌های مختلفی مانند نوارهای صوتی، ویدئویی، لوح فشرده و مانند آن ضبط شود بلکه مکان نگهداری آنها نیز به لحاظ جغرافیایی تغییر کند. چنین ویژگی هرچند افزونگی اطلاعات در رسانه‌های مختلف و مکان‌های جغرافیایی متفاوتی را سبب می‌شود اما باعث افزایش نسبت جریان اطلاعات در شبکه و افزایش قابلیت‌های ابزارهای ذخیره‌سازی می‌گردد.

۲-۴. بی‌قلمرو بودن[۳]

جامعه‌ شبکه‌ای باعث شده است هیچ سازمانی نتواند خود را دارنده بلامنازع یک ماده اطلاعاتی بداند چراکه اطلاعات به سرعت از جایی به جای دیگر و از رسانه‌ای به رسانه‌ای دیگر در جریان است و هر فردی می‌تواند به آن چیزی ارائه و یا دریافت کند.

در چنین شرایطی نقش دولت‌ها اهمیت پیدا می‌کند. در حقیقت دولت‌ها باید نوع و ابزارهای انتقال اطلاعات نظارت داشته باشند. محیط شبکه باعث کاهش میزان کنترل دولت‌ها بر جریان اطلاعات بین مردم شده است و دولت‌ها مانند گذشته نمی‌توانند با تدابیری مانند سانسور و وضع قوانین بر این جریان نظارتی داشته باشند. برای نمونه فناوری پست الکترونیکی در سازمان‌ها و ارتباط بین کارکنان از این طریق قلمروی قدرت سازمان‌ها را تحت تاثیر قرار داده است.

حق مولف در چنین شرایطی اغلب نادیده گرفته می‌شود. با پذیرفتن جریان آزاد اطلاعات بین آحاد افراد جامعه طبیعی است که حق مولف دستخوش آسیب‌هایی شده و یا به فراموشی سپرده شود.

۲-۵. خطی نبودن[۴]

در محیط اطلاعاتی جدید دیگر اطلاعات به صورت خطی و یکی پس از دیگری انتقال نمی‌یابد بلکه در عرض مدتی ناچیز به نقاط مختلف پراکنده می‌شود. بر خلاف محیط چاپی که اطلاعات به صورت خطی و پشت سر هم ارائه می‌شد و خواننده ترتیب موجود مطالب را دنبال می‌کرد در محیط دیجیتال فرد تحت تاثیر ویژگی فرامتنی[۵] اینترنت هر لحظه از جایی به جای دیگر در حرکت است و به صورت خطی اطلاعات را دنبال نمی‌کند. چنین ویژگی گاهی موجب می‌شود فرد در دنبال‌ کردن پیوندهای موجود بین سایت‌ها دچار احساس گم شدگی شود. حتی افراد نمی‌توانند اطلاعاتی را که به صورت خطی در اینترنت قرار داده شده است را به صورت غیر خطی درآورده و به آنها چیزی بیفزایند یا کم کنند و آنها را از شکل ابتدایی خارج کنند.

در حقیقت اینگونه باید اذعان داشت که دیگر هیچ متنی در اینترنت آغاز و پایان ندارد. با وجود ساز و کارهای کپی برداری در اینترنت هر فردی می‌تواند اطلاعات متنی و تصویری را کپی برداری کرده و متنی جدید را به نگارش درآورد و در واقع آغازی برای کارش وجود نداشته باشد چون اطلاعات را یکباره از جایی دریافت کرده است. و این چرخه وجود دارد تا جایی که به هر متن نیز می‌توان چیزی افزود. به عبارتی دیگر پایانی برای متن در محیط دیجیتال نیز متصور نیست مگر اینکه اطلاعات به صورت چاپی و غیر قابل تغییر درآید. شاید بتوان گفت در محیط دیجیتال متن تکامل طبیعی‌اش را طی نمی‌کند و هر بار به شکلی در می‌آید. متن در محیط دیجیتال مرزی نمی‌شناسد و ماهیت فرامتنی محیط شبکه موجب می‌شود متن‌ها به هم پیوسته باشند و هر تغییری بر متن می‌تواند بر سایر متون مرتبط با آن و حتی فراتر از آن تاثیر بگذارد.

۲-۶. ناپایداری فناوری

در طول تاریخ فناوری‌های مختلفی برای ثبت و ضبط اطلاعات وجود داشته است اما همه آنها ناپایدار بوده‌اند و برای مدت زمانی خاص توانسته‌اند در عزصه تبادل اطلاعات علمی، سیاسی و فرهنگی مطرح باشند. برای مثال سنگ نبشته‌ها برای چندین هزاره، کتاب برای چندین سده، مواد دیداری-شنیداری برای چندین دهه و شبکه‌های اینترنتی برای چندین سال به عنوان ابزار اصلی انتقال و حفظ اطلاعات وجود داشته‌اند و به مرور زمان از دور خارج شده‌اند. بستر ثبت و ضبط اطلاعات در گذر زمان تحول یافته ولی از ماندگاری کمتری برخوردار شده است.

در دوره‌های پیشین جهان اطلاعات با تدابیری مانند فهرستنویسی، نمایه‌سازی کنترل می‌شد و به بیانی دیگر در آن دوران می‌شد نگاهی جامع به پیکره دانش انداخت و پیشرفت آن را نظاره‌گر بود اما در محیط جدید چنین نظارتی وجود ندارد و اطلاعات با سرعت در حال تولید و اشاعه بوده و نمی‌توان دورنگاهی جامع به آن داشت و آن را به عنوان یک کلیت مطمح نظر قرار داد.

با گسترش فناوری‌های اطلاعات و ارتباطی زندگی انسان دستخوش دگرگونی‌های فراوانی شده است. به تبع آن تغییراتی در فرایند ثبت،‌ ضبط و حفظ میراث علمی و فرهنگی کشورها رخ داده است. برای سده‌های متمادی کتاب محملی برای حفظ این میراث بوده است اما در عصر اطلاعات و جامعه اطلاعاتی با پیدایش رسانه‌های جدید ارتباطی و اطلاعاتی بسیاری از آثار پیشگفته در قالب این رسانه‌ها پدیدار شده و نگهداری می‌شوند. در حال حاضر بسیاری از آثار فرهنگی ملت‌ها بر روی رسانه‌هایی مانند فیلم،‌ نوار، لوح فشرده، سایت‌های وب پدید آمده‌اند و تبعاً در چنین محیطی نیز باید حفظ و نگهداری شوند. با وجود چنین شرایطی نگهداری حافظه علمی،‌ سیاسی و فرهنگی کشورها با چالش‌هایی مواجه می‌شود.

۳. جمعبندی

نگهداری میراث مستند در قالب دیجیتال را به نگهداری آتش تشبیه کرده‌اند که مدام نیاز به مراقبت و توجه دارد و کوچکترین سهل‌انگاری به نابودی آن می‌انجامد ولی مراقبت صحیح از آن باعث تازه ماندن و کارآمد بودن همیشگی آن خواهد بود.

در این میان نقش دولت‌ها و سازمان‌های متولی نگهداری از این میراث از اهمیت بسیاری برخوردار است. برنامه‌ریزی و سیاستگذاری صحیح و اصولی در زمینه فرایند نگهداری از آنها بسیار مورد توجه است. در این عصر میراث مستند به میراث دیجیتال مبدل گشته است. به این ترتیب اقدام فوری برای اتخاذ سیاست‌ها و خط‌مشی‌های مربوط جهت نگهداری از این میراث دیجیتال امری ضروری به نظر می‌رسد.

در دورانی که میراث ملت‌ها بر روی کاغذ مستند می‌شد همیشه ردپایی از آن در فرهنگ مادی و معنوی باقی می‌ماند و با کمی جستجو و با استفاده از علائم به جا مانده می‌شد به اصل آثار دسترسی پیدا کرد. در حقیقت اطلاعات محفوظ بود و با کمی تلاش به عنصری قابل دسترس بدل می‌گشت. اما در محیط دیجیتال امر به گونه دیگری است. اطلاعات دیجیتال ردپای مشخصی از خود به جای نمی‌گذارد و باید آنرا دریافت و ذخیره کرد در غیر اینصورت به راحتی از نظرها دو خواهد گشت و دسترسی به آن بسیار دشوار خواهد بود.

تلقی سنتی از فرایند محافظت از آثار مستند این گونه است که این آثار مادامیکه رسانه‌ آنها مثلاً کتاب قابل استفاده باشد از ارزش و اعتبار برخوردارند اما با فرسوده شدن رسانه از اعتبار خالی خواهند بود و ارزش نگهداری را نخواهند داشت. اما در محیط دیجیتال و برای نگهداری از میراث دیجیتال چنین تعریفی از فرایند حفظ و نگهداری ناکافی است و باید در آن تجدید نظر کرد. در حقیقت تلقی جدید از این فرایند این گونه است که مادامیکه اطلاعات از رسانه‌ای به رسانه‌ای دیگر قابل انتقال باشد از ارزش نگهداری برخوردار است برای مثال در صورتی که اطلاعاتی ارزشمند از قالب نوار به لوح فشرده و شبکه‌های اینترنتی قابل انتقال باشد از ارزش نگهداری برخوردار خواهد بود و در حقیقت فرایند نگهداری زنجیره‌ای از فعالیت‌ها در قالب حفظ اطلاعات در رسانه‌های مختلف و متعدد را در بر می‌گیرد.

در صورتی که اطلاعات صرفاً به شکل دیجیتال باشد فرایند نگهداری از اهمیت فوق‌العاده‌ای برخوردار می‌گردد چراکه در بسیاری از موارد اطلاعات دیجیتالی مکمل اطلاعات مکتوب هستند و در صورت آسیب هر یک از آنها نسخه‌ای از آن ذر دست خواهد بود. این در حالی است که که در سال‌های اخیر بسیاری از تلاش‌های صورت پذیرفته در حوزه ذخیره اطلاعات تنها به صورت دیجیتال بوده است و نسخه چاپی آنها از اهمیت بسزایی برخوردار می‌گردد. باید گفت دو نوع میراث دیجیتال وجود دارد. یکی نسخه‌های دیجیتال از آثار مکتوب و یا مضبوط که می‌توانند ترکیبی از متن، صدا، تصویر و مانند آن بوده و در قالب کتاب، مواد دیداری ـ شنیداری، عکس، گرافیک، فیلم و غیره باشند ولی به صورت دیجیتالی درآمده‌اند. این اطلاعات با اهدافی مانند جلوگیری از آسیب‌های فیزیکی و اختمال فقدان آنها، جلوگیری از آسیب به رسانه‌ آنها و یا سهولت استفاده به شکل دیجیتال درآمده‌اند. و دیگری آثاری که اساساً به شکل دیجیتال بوجود آمده اند.

۴. منابع

DeWhitt, B.L., Long-term preservation of data on computer magnetic media. Conservation Administration News, (۲۹), ۱۹۸۷, ۷, ۱۹ & 28, and: (30), 1987, 4 & 28.
Gavrel, S., Preserving machine-readable records: a reply to John Mallinson. Archivaria, (۲۲), ۱۹۸۶, ۱۵۳-۱۵۵.
Lehmann, K.-D., Making the transitory permanent: the intellectual heritage in a digitized world of knowledge. Daedalus, ۱۲۵ (۴), Fall 1996, 307-329.
Lynch, C.A., The integrity of digital information: mechanics and definitional issues. Journal of the American Society for Information Science, ۴۵ (۱۰), ۱۹۹۴, ۷۳۷-۷۴۴.
McKeever, S. (2003), “Understanding web content management systems”, Industrial Management & Data Systems, Vol. 103 No.9, pp.686-92
Memory of the Information Society, UNESCO, 2003 (UNESCO Publications for the World Summit on the Information Society). Available on: http://www.unesco.org/wsis
Ross, S., Preserving and maintaining electronic resources in the visual arts for the next century. Information Services & Use, ۱۵ (۴), ۱۹۹۵, ۳۷۳-۳۸۴.