علم اطلاع‌رسانی در نظر و زندگی اجتماعی در عمل

چه کسی نیازمند اطلاعات است؟ گروه های مختلف و یا کل جمعیت به چه نوع اطلاعاتی نیاز دارند؟ چرا به آن نیاز دارند؟ چه کسی تصمیم می­گیرد که چه کسی چه چیز نیاز دارد؟ چه کسی آنچه را که فراهم شده است برمی­‌گزیند و ارائه می­‌کند؟ اهداف و نیت فراهم کنندگان چیست؟ از آنچه فراهم می­شود چه استفاده­ای به عمل می­آید؟ تبعات آن استفاده برای افراد، گروهها و موسسات و جوامع چه خواهد بود؟ آیا آنچه برای یک گروه عملی است می­تواند برای گروه­های دیگر و یا برای کل جامعه غیرعملی باشد؟ در تعیین آنچه عملی یا غیرعملی است از چه ملاکهایی استفاده می­شود؟ و…اینها سوالاتی است که توسط هالوران در سال ۱۹۸۳ فراهم شده و جادارد توسط علم اطلاع­رسانی مورد مطالعه قرار گیرد.

اطلاع‌رسانی رشته‌ای علمی است که به مطالعه کیفیت و کاربرد اطلاعات، نیروهای حاکم بر جریان اطلاعات و ابزارهای آماده‌سازی اطلاعات برای دسترسی و استفاده مطلوب از آن می‌پردازد. کار دانش اطلاع‌رسانی پرداختن به آن بخش از دانش است که به تولید، گردآوری، سازماندهی، ذخیره، بازیابی، ترجمه، انتقال، تبدیل، و کاربرد اطلاعات مربوط می‌شود. در صفحه ۱۳ کتاب علم اطلاع رسانی در نظر و عمل می­خوانیم: « اصطلاحات بکار رفته در مدل رانگاناتان، یعنی کتاب، استفاده، خواننده، کارکنان و کتابخانه فقط بعضی از عناصر موجود در یک نظام اطلاعاتی را در برمی­گیرد در حالی نظام اطلاعاتی دارای دامنه گسترده­تری است… بین تولید و دریافت اطلاعات فعالیتهای اجتماعی بسیاری صورت می­گیرد. مولفین و مصنفین اسنادی تولید می­کنند که به انتشار رسیده و توزیع، ذخیره و بازیابی می­شوند. ابزارهای تحلیل اسناد مانند نمایه­ها، چکیده­ها، فهرستها و غیره نیز منتشر شده، توزیع گشته و پس از ذخیره شدن در جستجوها مورد استفاده قرار می­گیرند. برای کمک به این فرآیندها ابزارهای راهنمای بسیاری تولید می­شود….عملیات میانجی (در کار اطلاع­رسانی) عبارتند از انتقال اطلاعات از طریق مشاورین، کتابداران، مترجمین، وعلمای اطلاع­رسانی. اکنون علم اطلاعات تمامی این چرخه را در نظر دارد.» مولفین با این رویکرد به معرفی علم اطلاع­رسانی در نظر و عمل می­پردازند.

مطالب عمیق کتاب از پیدایش علم اطلاع­رسانی آغاز شده و با دیدی جامع­نگر و جامعه­نگر عناصر و اجزا تشکیل دهنده این علم کاویده شده است و سرانجام اطلاعات در جامعه مورد بررسی قرار گرفته است. نگرش خاص نویسندگان به اطلاع­رسانی در محیطی آمیخته با ارتباطات، کتاب را از آثار مشابه در این حوزه متمایز ساخته است.

این علم هم دارای جنبه نظری است که موضوع را صرف‌نظر از کاربرد آن به مطالعه می‌گیرد و هم دارای جنبه عملی است که خدمات و محصولات را پدید می‌آورد. در کتاب حاضر نیز افزون بر نظریات و بحثهای تئوریک، مثالها و شواهد عینی فراوانی که در متن کتاب آمده، وجه کاربردی آنرا نیز با ارزش ساخته است و کتاب را به منبعی دو وجهی، یعنی عملی و نظری تبدیل کرده است.

در واقع عنوان کتاب مبین هر دو وجه نظر و عمل است. برایان ویکری و والینا ویکری می­گویند: «مباحث و تحقیقات نظری زیادی در متن گنجانده شده و ما به لزوم وضع نظریه­ها کاملا واقفیم. اما از سوی دیگر تلاش کرده­ایم که این نظریه­ها را هم به مطالعات تجربی فرآیندهای اطلاعاتی و هم به محیطهای عملی تهیه اطلاعات مرتبط سازیم.»

برایان ویکری و همسرش الینا در این کتاب، مطالب عالمانه و عمیقی در حوزه علم اطلاعات مطرح نموده­اند که ترجمه روان دکتر عبدالحسین فرج­پهلو نیز بر غنای آن افزوده است. پروفسور برایان ویکری، پژوهشگر انگلیسی حوزه علم اطلاعات متاسفانه در ۱۷ اکتبر ۲۰۰۹ بعد از ۹۱ سال زندگی محققانه چشم از جهان فروبست. وی در سال ۱۹۱۸ در استرالیا متولد شد و پیش از ورود به عرصه علم اطلاعات، در رشته شیمی فارغ التحصیل و مطالعاتی در این زمینه داشت. مدتی به عنوان شیمیدان در موسسات شیمی مشغول به کار بود تا اینکه تصمیم گرفت به عرصه علم کتابداری و اطلاع­رسانی وارد شود. وی در کتابخانه­های دانشگاهی و همچنین کتابخانه ملی بریتانیا مشغول به فعالیت شد و مدتی ریاست بخش مطالعات کتابداری و آرشیو دانشگاه یوسی ال لندن را عهده­دار بود تا اینکه در سال ۱۹۸۳ بازنشسته شد. تخصص اصلی وی در حوزه رده­بندی، علم اطلاع­رسانی و بازیابی اطلاعات بود و به عنوان یک قطب ارزشمند علمی در رشد و توسعه رده­بندی و تئوری بازیابی چهریزه­ای محسوب می­شد. ویکری شخصیتی است که  همواره از وی به عنوان یک شیمی­دان کتابدار یا کتابدار شیمی­دان یاد می­شود. برخی آثار برایان ویکری بغیر از «علم اطلاع­رسانی در نظر و عمل» به شرح زیر است:

*Structure and function in retrieval languages, Journal of Documentation, 27(2) (paper)

*Fifty years of information progress: a Journal of Documentation review, London: Aslib (paper)

*A long search for information, Occasional Paper 213. Graduate School of Library and Information Science, University of Illinois at Urbana-Champagne

* Faceted classification. Italian (book)

* Information systems (book)

* Workshop on basic information research (microform)

* On retrieval system theory (book)

* Techniques of information retrieval (book)

برایان ویکری و الینا ویکری درباره کتاب information science in theory and practice می‌گویند: «این کتاب کوششی است برای معرفی فرآیند انتقال اطلاعات و بحث در مورد رسیدن به درک علمی از آن. انتقال اطلاعات عملی است انسانی و اجتماعی و عبارتست از انتقال معنی از شخصی به شخص دیگر به هر وسیله­ی ممکن اعم از رسانه‌ها، دستگاهها و هر نوع وسیله­‌ی موجود دیگر. این عمده­‌ترین اصلی است که ما را در انتخاب موضوع کتاب هدایت کرده و نحوه ارائه موضوع بر اساس آن شکل گرفته است. »

همچنین ذکر کرده­اند که «در راه رسیدن به یک درک علمی از فرآیندهای انتقال اطلاعات ناچار شده­ایم که تا حد قابل ملاحظه­ای از محدوده موضوع فراتر رویم زیرا در این محدوده، “علم اطلاعات” به عنوان یک مبحث علمی معمولا دچار محدودیتهایی است.»

این اثر هم پاسخگوی بخشی از نیازهای اطلاعاتی و مطالعاتی برنامه­های درسی رشته­های کارشناسی ارشد و دکترای کتابداری و اطلاع­رسانی است و هم می­تواند راهنمای دست اندرکاران حرفه ای این حوزه در کتابخانه­ها و مراکز اطلاع­رسانی کشور باشد و آنان را در زمینه­هایی چون تجزیه و تحلیل و بازیابی اطلاعات و ارزیابی نظامهای اطلاعاتی یاری دهد. همچنین لازم بذکر است، این اثر برای اولین بار توسط دکتر عبدالحسین فرج­پهلو ترجمه شده و تاکنون هیچ ترجمه دیگری از این اثر در دسترس نبوده است. خوانندگان با مرور بخش­هایی از کتاب به ترجمه روان و علمی صورت گرفته از کتاب پی خواهند برد.

دکتر فرج پهلو متولد ۱۳۳۰ است و هم اکنون به عنوان مدیر همکاریهای بین المللی دانشگاه شهید چمران و عضو هیات علمی گروه کتابداری و اطلاع­رسانی در سمت دانشیار مشغول به فعالیت است. او مدرک کارشناسی خود را در رشته مدیریت بازرگانی در سال ۱۳۵۴ از مدرسه عالی بازرگانی تهران اخذ نموده و در سال ۱۳۶۱ در رشته کتابداری در مقطع کارشناسی ارشد از دانشگاه تهران فارغ التحصیل شده­ است. همچنین عبدالحسین فرج­پهلو دوره دکتری تخصصی رشته کتابداری و اطلاع رسانی را در گرایش مدیریت کتابخانه­های دانشگاهی سال ۱۳۷۴ در دانشگاه نیوساوث ویلز استرالیا به اتمام رساند. تالیف کتابها و مقالات، افتخارات و جوایز و تجربیات علمی و اجرایی وی بقدری زیاد است که در این مقاله امکان پرداختن به آن وجود ندارد. اما با نگاهی به سوابق علمی و پژوهشی وی مشخص می­شود که یکی از گرایش­ها و تخصص­های اصلی ایشان حوزه اطلاع‌رسانی و به عبارت دیگر علم اطلاع­‌رسانی است.

دکتر عبدالحسین فرج‌پهلو هنگام ترجمه کتاب علم اطلاع­‌رسانی در نظر و عمل در سال ۱۳۸۰ چنین می­گوید: «پنج سال پیش هنگامی که در دانشکده مطالعات کتابداری، اطلاع­رسانی و آرشیو دانشگاه نیوساوث ویلز استرالیا در دوره دکترا به تحصیل اشتغال داشتم، با یکی از ویرایشهای قبلی کتاب ویکری آشنا شدم. کتاب ویکری در آن زمان توسط یکی از اساتید در درس ذخیر و بازیابی اطلاعات برنامه فوق لیسانس تدریس می­شد. با بررسی کتاب دریافتم که این اثر که یک زوج شیمی دان آن را نگاشته­اند، یکی از کتب اصلی اطلاع رسانی در سطح بین المللی است.». مترجم این اثر همچنین می­‌افزاید: مهمترین مشوق من در ترجمه این اثر غنای علمی نویسندگان و تسلط بهره­گیری جامع آنها از ادبیات اطلاع­رسانی و سازگاری مطالب این اثر با نیازمندیهای علمی و آموزشی دانشوران و حرفه­مندان این حوزه درایران است.

برایان و الینا ویکری خاطر نشان می­کنند که باید روشن سازیم که در این کتاب چه چیزهایی یافت نمی­شود. این کتاب راهنمای عملی برای کار با اطلاعات یا مدیریت اطلاعات نیست؛ هر چند که امیدواریم نکاتی در این کتاب وجود داشته باشد که بتواند برای کارکنان این حرفه نیز مورد استفاده قرار گیرد. همچنین این کتاب دستنامه طراحی و توسعه نظامهای اطلاعاتی نیست، هر چند که باز هم امیدوار هستیم که داده­ها و اصولی که در کتاب آمده است برای مهندسین سیستم­ها ارزشمند باشد.

نویسندگان همچنین ادعا کرده­اند که این کتاب راهنمای عملی روش تحقیق در علم اطلاعات نیست و فنون تجربی و تحلیلهای ریاضی هیچیک به طور عمقی ارائه نشده‌­اند اما متونی معرفی شده که برای جستجوگران اطلاعات در این زمینه‌­ها مفید باشد.

در کتاب حاضر تکنولوژی اطلاعات و کاربرد آن در تهیه اطلاعات توصیف نشده است اما تلاش شده تا راههای نفوذ تکنولوژیهای مدرن در تهیه اطلاعات و تاثیر آن بر دستیابی به اطلاعات مشخص شود.

اما یکی از ویژگی­های جالب کتاب، ارائه نقشه از نویسندگان مهم علم اطلاع رسانی است. در این نقشه با استفاده از خطوطی، مهارت هر یک از نویسندگان در موضوعات علم اطلاع رسانی مثل نظام های اطلاعاتی، تحلیل مدرک، کتابسنجی، ارتباط علمی، ارزشیابی و روشهای بازیابی و غیره مشخص شده است. در کتاب حاضر آمده است که هوارد وایت و بلورگریفث این نقشه را بر اساس استنادهای مشترک مجموعه آثار بعضی نویسندگان مهم علم اطلاع­‌رسانی تهیه کرده­‌اند.

نکته مهمی که نویسندگان بیان نموده­‌اند این است که در کتاب حاضر مسائل اطلاعاتی کشورهای صنعتی ذکر شده که دو زوج نویسنده تجربیات خود را در آنجا حاصل نموده‌اند (بیشتر مثالها کشورهای انگلستان و امریکا گرفته شده­‌اند.) آنها می‌­گویند ما به مسائل اطلاعاتی بسیار متفاوت، مشکلتر و از یک دید جهانی بسیار مهمتر کشورهای کمتر صنعتی شده کاملا آگاهی داریم اما این اثر شامل این کشورها نیست. البته باید ذکر کنیم مترجم دانشمند این اثر نیز کاملا بر این نکته واقف بوده است و در پیشگفتار بدان اشاره کرده است: «به اعتبار محیط کار و آموزش نویسندگان کتاب، بعضی از مثالها به انگلستان مربوط می­شوند و بیانگر مصادیق بحثها در آن دیار است، اما چون بحثها نوعا علمی و کمتر فرهنگ بسته می­باشند، با رعایت امانت، اینگونه مباحث و مثالها نیز تا آنجا که مقدور بود، عینا ترجمه شد.»

«در این کتاب، منظور از علم اطلاع­رسانی عبارت است از بررسی مبادله اطلاعات در جامعه. این معنا از زمینه عملی علم اطلاع­رسانی گرفته می­شود که فعالیتی اجتماعی است، برای تسهیل انتقال اطلاعات»(صفحه۱). به تعبیر یکی از دانش­آموختگان رشته کتابداری، هر روز که چشمان خود را باز می­کنیم، بی­اختیار یاد کتاب علم اطلاع‌­رسانی در نظر و عمل می­افتیم. تعبیر صورت گرفته به این معناست که ما هر روز در ارتباطات اجتماعی خود با مقوله اطلاع­رسانی و شناسایی و تامین نیازهای اطلاعاتی روبرو هستیم. انسان هر روز با انواع اطلاعات سروکار دارد. تابلوهای خیابان، گفتگوهای مردم، تیتر روزنامه­‌ها، پیامک­ها، سروصدای دستفروشهای کنار خیابان و خلاصه هزار جور خبر و اطلاعات دیگر که به مردم می­رسد ولی آنها فقط اطلاعاتی را دریافت می­کنند که به دردشان بخورد.

یکی از نکات بسیارمهمی که در کتاب علم اطلاع­­‌رسانی درنظر و عمل بدان اشاره شده تاکید علم اطلاع رسانی بر عده­ای از مهارتها در زمان گذشته و حال است. «در آغاز علم اطلاع­رسانی بر مهارتهای عملی مورد نیاز در ارائه خدمات اطلاع­‌رسانی تاکید داشت یعنی دانش و تجربه در شناخت منابع اطلاعاتی، سازماندهی مدارک از طریق نمایه­‌سازی و چکیده­نویسی، رسیدگی به سوالات و غیره. با گذشت زمان این مهارتها و ابزارهایی که در اختیار متخصصین اطلاع­‌رسانی بود از پیشرفت و پیچیدگی برخوردار شد. بویژه، کامپیوتر و ارتباطات راه دور در رابطه با اطلاعات نقش عظیم‌تری بر عهده گرفتند. پیشرفتهای تکنیکی نیز به نوبه خود به افزایش مقیاسها در امکانات اطلاعاتی منتهی شد. بدین معنی که در کنار مراکز تخصصی کوچک، نظامهای بزرگ و گسترده­ای بوجود آمد. برای دانشمندان علم اطلاع‌­رسانی لازم شده است که در تحلیل، طراحی، ارزیابی و نیز مدیریت سیستم­ها مهارت­های لازم را کسب نمایند.»(ص۱۵)

با نگاهی به وضعیت اطلاع­‌رسانی در کشور خودمان، وجود کمبودهای جدی در بخش مهارتها و ابزارهای اطلاع­‌رسانی مشاهده می­شود. امروزه بخش عظیمی از انتشارات به شکل چاپی محدود شده و حتی نمایه چاپی نیز برای این منابع عظیم اطلاعاتی تهیه نشده است. حال آنکه با حرکت به سوی فناوری اطلاعات، تولید شکل دیجیتال منابع اطلاعاتی در همه رشته­‌های دانش بشری به ارائه خدمات گسترده‌­تر به کاربران اعم از محققان، پژوهشگران، اساتید، دانشجویان و حتی کاربران عادی کمک موثری می­کند.

این اثر پس از پیشگفتار و مقدمه دربردارنده ده فصل است. موضوعاتی که برای این فصول در نظر گرفته شده عبارتند از: فصل اول، پیدایش و دامنه علم اطلاع­‌رسانی، فصل دوم یک مقدمه کلی درباره دیدگاه ما از طبیعت اجتماعی فرآیند انتقال اطلاعات ارائه می­کند. در فصل ۳ به انتقال اطلاعات در زمینه­هایی غیر از ارتباط انسانها نگاه می­کنیم. فصل۴ به تهیه تصویری از چگونگی تولید، جستجو، و استفاده از اطلاعات توسط مردم و نیز راههای مطالعه ارتباط اطلاعاتی می­‌پردازد. فصلهای ۵ و ۶ به جنبه­‌های مختلف بازیابی اطلاعات اختصاص دارند، منظور شرایط جاری است بویژه تحت تاثیر استفاده از تکنولوژی­های الکترونیکی. همچنین بحثی پیرامون جنبه­های معنایی بازیابی اطلاعات ارائه می­شود. فصل هفتم در ادامه بحث بازیابی اطلاعات به کشف نقش واسطه­های انسانی در جستجوی اطلاعات می­پردازد و امکان جایگزینی یا تکمیل آنها را با میانجی ماشینی بررسی می­کند. فصلهای ۸ و ۹ به بحث در مورد نظامهای اطلاعاتی پرداخته و دراین رابطه بویژه به درک کمی از ویژگیهای آنها که برای طراحی سیستمها مفید است، و نیز روشهای ارزیابی سیستمها می­پردازد. فصل آخر به نقش اطلاعات در جامعه نگریسته و در این رابطه داده­هایی درباره نظامهای اطلاعاتی بریتانیا و نیز بحثی در مورد مشکلات دسترسی کافی به اطلاعات ارائه می­کند.(ص۱۷و۱۸)

علاوه بر فصول ذکر شده در بالا، در انتهای کتاب واژه­نامه فارسی به انگلیسی و بالعکس از لغات موجود در متن کتاب تهیه شده و به همراه چندین پیوست ارائه شده است. یکی از پیوست­های کتاب با عنوان «پرسشنامه­ای برای شیمیدانان» تهیه شده است. پرسشنامه مذکور به نوعی سنجش سواد اطلاعاتی شیمیدانان است که در رشته­های دیگر نیز مفید و قابل استفاده خواهد بود.

برایان و الینا ویکری در انتهای کتاب ذکر کرده­اند: «این کتاب گزارش ناقص ما درباره پیشرفتهایی است که در راستای ایجاد و انسجام علم اطلاع­رسانی صورت گرفته است» اما واقعیت این کتاب تواضع علمی نویسندگانش را نشان می­دهد زیرا کتاب حاضر نه فقط یک گزارش ناقص نیست بلکه یکی از کامل­ترین مراجع در علم اطلاع­رسانی محسوب می­شود. با نگاهی به وضعیت نشر کتاب در حوزه مبانی علم اطلاع­رسانی مشخص می­شود که ما با فقدان منابع اطلاعاتی معتبر و مرجع در این حوزه روبرو هستیم. نتایج جستجو در کتابخانه ملی ایران نشان داد که بغیر از این کتاب تنها یک کتاب دیگر از این دست در کتابخانه­‌های ما موجود است البته باز هم به شکل ترجمه:

مبانی علم اطلاع رسانی، تالیف ملانی جی. نورتون؛ ترجمه جواد بشیری و محسن عزیزی. تهران: کتابدار، ۱۳۸۴، ۲۰۵ صفحه.