- چکیده پایان نامه های دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی دانشگاه الزهرا (س) سالهای ۱۳۸۳ تا ۱۳۸۶؛ سعید رضایی شریف آبادی، لعبت درخشانی؛ تهران: کتابدار: دانشگاه الزهرا (س)، ۱۳۸۷.
مقدمه
راهیابی چکیدهنویسی در زبان فارسی به صورت مدوّن متأثّر از مؤسّسات آموزش عالی نوین در سالهای بعد از دهه پنجاه شمسی است. چنانچه مرکز مدارک علمی ایران مبادرت به طبع منظّم دو مجموعه تحت عنوان چکیده مقالههای مجلّههای ایران در زمینه علوم اجتماعی (تهران: مؤسّسه تحقیقات و برنامهریزی علمی و آموزشی، ۱۳۵۸-۱۳۵۳) و چکیده مقالههای مجلّههای ایران در زمینه علوم (تهران: مؤسّسه تحقیقات و برنامهریزی علمی و آموزشی، ۱۳۵۶-۱۳۵۳) نمود (شعبانی، ۱۳۸۵، ص ۷۴).
تهیه کتابشناسیهای موضوعی بهویژه در زمینه پایاننامه – که در توزیع محدود و با ضوابط خاصّی در کتابخانههای دانشگاهی نگهداری میشوند و دسترسی به آنها عمدتاً مستلزم مراجعه مستقیم به مراکز آموزشی است – تا چه اندازه دشوار و از دیگر سوی، در شرایط حاضر تا چه میزان راهگشای پژوهشگران است (استادزاده و استادزاده، ۱۳۸۷، ص ۲۹۱). از میان مراجع تحقیق، رسالههای دانشگاهی، بر خلاف ارزش اطلاعاتی بالایی که دارند، به دلیل ضعف زیرساختهای نظام اطلاعرسانی علمی، بسیار غریب و ناآشنا ماندهاند و در عمل، امکان دسترسی پژوهشگران به یافتههای آنها به سادگی مقدور نیست (عسکری، ۱۳۷۶، ص ۲۳). گواه این ادّعا را میتوان در بازتاب بسیار ضعیف
پایاننامههای تحصیلی در منابع و مآخذ تحقیقات علمی داخلی ملاحظه کرد و این، همان درد کهنهای است که تاکنون وزارت علوم، تحقیقات و فناوری به عنوان متولّی نظارت و هدایت پژوهشهای دانشگاهی راهکار قاطع و موفّقی برای درمان آن ارایه نکرده است (استادزاده و استادزاده، ۱۳۸۷، ص ۲۸۹). با وجودی که اخیراً معدودی از دانشگاهها و مراکز پژوهشی کشور، بهطور پراکنده، اطلاعاتی از تحقیقات خود به صورت چاپی یا الکترونیکی ارایه کردهاند یا مراکزی چون پژوهشگاه اطلاعات و مدارک علمی ایران و کتابخانه منطقهای علوم و فناوری شیراز، با هدف
اطلاعرسانی تحقیقات انجام شده، گامهایی در این راستا از طریق ایجاد بانک اطلاعاتی یا انتشار خبرنامه برداشتهاند ولی این گامهای آهسته و خسته، نتوانسته است مشکل ضعف معرّفی پایاننامههای دانشگاهی را مرتفع سازد؛ چرا که بر اساس مبانی علم اطلاعرسانی، بانک اطلاعاتی کارآمد و مطلوب، میباید جامع، موثّق، روزآمد و مهمتر از همه، سهلالوصول باشد که متأسفانه جمع شروط مذکور در بانکهای اطلاعات علمی کشورمان ملاحظه نمیشود (بابایی، ۱۳۷۴، ص ۲۵).
معرّفی پدیدآورندگان اثر
دکتر سعید رضایی شریفآبادی: دکتر سعید رضایی شریفآبادی متولّد ۱۳۳۷ از تهران هستند. دیپلم ریاضی خود را در سال ۱۳۵۶ از دبیرستان خوارزمی؛ کارشناسی علم اطلاعات و دانششناسی را در سال ۱۳۶۳ از دانشگاه علّامه طباطبایی؛ کارشناسی ارشد علم اطلاعات و دانششناسی را در سال ۱۳۶۹ از دانشگاه تهران؛ و دکترای علم اطلاعات و دانششناسی را در سال ۱۳۷۶ از دانشگاه نیوساوت ولز استرالیا اخذ کردهاند. عنوان رساله دکتری ایشان عبارت بود از: «تأثیر شبکه اینترنت بر فعالیّتهای پژوهشی، اطلاعیابی و رفتار ارتباطی روانشناسان دانشگاهی استرالیا». ایشان فعالیّتهای اجرایی، آموزشی و پژوهشی، سخنرانیها و کارگاههای آموزشی زیادی داشتهاند. در حال حاضر، ایشان استاد گروه علم اطلاعات و دانششناسی دانشگاه الزهرا (س) و نیز رئیس انجمن علم اطلاعات و دانششناسی ایران هستند.
لعبت درخشانی: لعبت درخشانی سرپرست کتابخانه دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی دانشگاه الزهرا (س) هستند. از ایشان سه کتاب به نامهای “کتابشناسی اخلاق در ورزش: فتوّت، جوانمردی، پهلوانی، عیّاری”؛ “کتابشناسی توصیفی دکتر سید جعفر شهیدی”؛ “اخلاق حرفهای در کتابداری و اطلاعرسانی” در بازار موجود است.
معرّفی کتاب
کتاب از یک مقدمه و سه نمایه تشکیل شده است:
۱. نمایه اشخاص؛
۲. نمایه جایها؛ و
۳. نمایه موضوع.
مقطع زمانی چکیده پایاننامههای دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی دانشگاه الزهرا (س)، سالهای ۱۳۸۳ تا ۱۳۸۶ است. در مقدمه، اهمّیّت پژوهش، نقش پایاننامهها در تحقیقات، و نیز اهداف و پیشینه تحقیق آورده شده است. در مقدمه کتاب (ص ۸) در اهمّیّت پایاننامههای تحصیلی آمده است که: «پایاننامههای تحصیلی -به عنوان شاخص تحقیقات علمی دانشگاهی- با تمام اهمّیّتی که در پیشبرد تحقیقات نظری و کاربردی دارند، به دلیل نبودِ یک نظام اطلاعرسانی جامع غالباً ناشناخته میمانند. یکی از فرصتهای گرانبهای پژوهش در دانشگاهها، پایاننامههای کارشناسی ارشد و دکتری است که بنا به دلایل بسیار از جمله اینکه: این پژوهش کاری گروهی است که حداقل سه نفر (دانشجو، استاد راهنما و استاد مشاور) به آن میپردازند و گروه متخصّص دیگر (تأیید اساتید گروه، رأی اساتید داور و غیره) نیز بر آن نظر دارند. همچنین نکته اقتصادی نیز باید در مورد پایاننامهها مورد توجّه قرار گیرد، چرا که هزینه قابل توجّهی است که دولت و پایاننامهنویس برای نگارش هر پایاننامه صرف
میکند. لذا عدم توجّه به محتوای پایاننامهها، عدم ارزیابی و ارزشیابی آنها، عدم استفاده از محتوای آنها و نیز چگونگی استفاده از پایاننامهها به معنی بیتوجّهی به صرف بودجه بسیار است».
همچنان که در مقدمه کتاب نیز اشاره شده است: کار در قالب یک طرح پژوهشی و در ۱۵۴ صفحه بر آن بوده است که به معرّفی ۲۲۰
پایاننامه تحصیلات تکمیلی از دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی دانشگاه الزهرا (س) بپردازد. در مقدمه آمده است که این طرح به منظور رسیدن به اهداف زیر بوده است:
- ایجاد پایگاه اطلاعاتی از پایاننامههای فارغالتحصیلان در سطح دانشکده.
- ایجاد امکان بهرهبرداری محقّقان در داخل و خارج از دانشگاه الزهرا (س) از نتایج تحقیقات و پژوهشهای صورت گرفته در قالب عنوان پایاننامهها با نظارت اعضای هیأت علمی این دانشکده.
- ایجاد امکان ارزیابی و جمعبندی کلّی در زمینههای موضوعی و تخصّصی از کل پایاننامههای فارغالتحصیلان این دانشکده.
- ممانعت از دوباره کاری و تکرار موضوعات و عناوین واحد در داخل و خارج از این دانشکده.
- ایجاد سهولت در برنامهریزی دانشکدهای در دانشگاه الزهرا (س) و اعمال سیاست هدایت در تحقیقات پایاننامهای.
- تهیه فهرستگان از پایاننامههای موجود در کتابخانه دانشکده با رعایت استانداردهای چکیدهنویسی و نمایهسازی.
در پیشینه تحقیق، به تهیه و انتشار چکیده پایاننامههایی که اغلب دانشگاهها و مؤسّسات آموزشی و پژوهشی در ایران اقدام کردهاند، اشاره شده است:
– چکیده پایاننامههای دانشگاه هنر، تهیهکننده صدیقه شوشهریز، ناشر دانشگاه هنر در چند مجلد در سالهای ۸۳، ۸۴، ۸۵ و ۸۶.
– چکیده پایان نامه های دکتری دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران، به اهتمام احد فرامرز قراملکی، ناشر دانشگاه تهران در سال ۱۳۸۷.
– چکیده پایا ن نامه های کتابداری و اطلاعرسانی، تدوین ماندانا صدیق بهزادی، ناشر کتابخانه ملّی جمهوری اسلامی ایران در سال ۱۳۷۹.
– چکیده پایان نامه های زبانشناسی (۷۲-۱۳۴۵)، تدوین نرجس جواندل صومعه سرایی، ناشر کتابخانه ملّی در سال ۱۳۷۳.
– و موارد بسیار دیگر.
اطلاعات کتابشناختی هر پایان نامه به شرح زیر است:
– شماره رکورد (همچنین شماره ارجاع در نمایه ها)،
– عنوان پایان نامه،
– دانشجو،
– استاد (استادان) راهنما و استاد (استادان) مشاور،
– محل نگارش پایان نامه،
– نام دانشگاه،
– مقطع تحصیلی،
– رشته تحصیلی،
– سال دفاع از پایان نامه،
– چکیده (توصیف مختصر)، و
– توصیف گرها (کلیدواژه موضوعی).
متن اصلی اثر، بر اساس ترتیب موضوعی تنظیم شده است. پس از متن اصلی، بخش مربوط به نمایه ها آغاز میشود. در این بخش، نمایه های اشخاص (پدیدآورندگان پایان نامه ها، استادان راهنما، استادان مشاور)، جای ها، و موضوع همراه با ارجاعهای لازم به ترتیب حروف الفبا در نظر گرفته شده است. ارجاع از این نمایه ها به متن کتاب بر اساس شماره رکورد است.
مزایای اثر
– تهیه چکیده پایان نامه های کتابخانه دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی در دانشگاه الزهرا در ایران به شکل مجزّا تاکنون صورت نگرفته بود. بنابراین، تهیه چکیده پایان نامه های دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی دانشگاه الزهرا (س)، از امتیازات این کار بود و میتواند به عنوان الگویی برای کارهای بعدی در این زمینه قرار گیرد.
– جستوجوی دادهها از طریق نمایه های سهگانه (اشخاص، جایها، و موضوع) امکا نپذیر است.
نکاتی در خصوص اثر
– توضیحات گردآورندگان در مقدّمه اثر، کامل و مبیّن ساختار اثر و محتویات هر بخش نیست.
– چکیده ها به دقّت نمونه خوانی نشده اند و مرحله ورود اطلاعات، دقیق و فنّی انجام نشده است.
– بهتر بود به جای واژه “توصیف گرها” از همان واژهی “کلیدواژهها” که در پایان نامه ها بهکار میرود، استفاده میشد.
– گرچه در پشت جلد کتاب، راهنمای مدخلها به شکل تصویری و مثالی آورده شده است، امّا بهتر بود که در مقدمه کتاب، راهنمای استفاده از کتاب، به شکل کامل توضیح داده میشد. در مثالی که در پشت جلد کتاب آمده است، شماره رکورد (همچنین شماره ارجاع در نمایه ها)، عنوان پایان نامه، نام دانشجو، مقطع و رشته، سال دفاع، توصیف مختصر، و کلیدواژهی موضوعی آورده شده است. امّا نقصی که بر راهنمای تصویری و مثالی استفاده از مدخل ها وارد است، این است که در مثال آورده شده، استاد راهنما، استاد مشاور و دانشجو بهطور دقیق مشخص نیست. مشخص نشده است که بعد از عنوان پایاننامه، اولین نامی که آمده است، دانشجوست یا استاد راهنماست یا استاد مشاور است. حتّی، بعضی از پایان نامه ها، دو یا چند استاد راهنما و مشاور دارند که این مورد نیز باعث سردرگمی استفاده کنندگان از این کتاب میشود. مثالهایی که در زیر آمده است، ایرادات وارده را آشکار
میسازد:
ص ۲۶، رکورد ۲۸: بررسی اصول و اهداف تعلیم و تربیت/ زهرا اطیابی؛ منصورعلی حمیدی؛ طیبه ماهروزاده؛ علی
تورانی.- تهران: دانشگاه الزهرا، ۱۳۸۲.
ص ۵۶، رکورد ۸۰: بررسی رابطه بین نگرش مذهبی، احساس معنابخش بودن زندگی و سلامت روان در دانشجویان
دانشگاههای تهران/ فاطمه جمالی؛ کیانوش هاشمیان؛ زهره خسروی؛ مهسیما پورشهریاری .- تهران: دانشگاه الزهرا. ۱۳۸۱.
ص ۱۲۸، رکورد ۲۰۲: مقایسه زمینه علمی و پیشرفت تحصیلی دانشجویان کارشناسی ارشد دانشگاه تبریز با سایر دانشگاههای سراسر کشور/ صمد کریمزاده؛ سبزعلی آقاگلزاده.- تهران: دانشگاه الزهرا. ارشد روانشناسی تربیتی، ۱۳۷۷.
– با توجّه به اینکه در جلد کتاب به نام دانشگاه اشاره شده بود، بنابراین ضرورتی نداشت که در تمامی مشخصات کتابشناختی چکیده پایاننامهها، محل و نام دانشگاه آورده شود.
– در اثر حاضر، روش تنظیم و نحوه استفاده از کتاب برای استفادهکنندگان تشریح نشده است.
– رشتههای موجود در دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی دانشگاه الزهرا (س) تفکیکبندی نشده است و در مقدّمه نیز اشاره نشده است که این کتاب، چکیده پایاننامههای کدام رشتهها و مقاطع تحصیلی دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی دانشگاه الزهرا (س) را در بر میگیرد. از این رو، بهتر بود که ابتدا، رشتههای مختلف دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی بخشبندی میشد و آنگاه در هر بخش، چکیده پایاننامهها به ترتیب نام خانوادگی دانشجو آورده میشد.
– بهتر بود شماره بازیابی پایاننامههای موجود در کتابخانه دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی دانشگاه الزهرا (س) در مشخصات کتابشناختی چکیده پایاننامهها آورده میشد.
– بهتر بود تعداد صفحات پایاننامهها نیز در چکیده پایاننامهها آورده میشد.
– در بعضی از مشخصات کتابشناختی چکیده پایاننامهها، مقطع و رشته تحصیلی آورده نشده است.
سخن پایانی
در مجموع میتوان بیان داشت که کتاب حاضر به دلیل آنکه در ایران، تهیه چکیده پایاننامههای دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی دانشگاه الزهرا (س) به شکل مجزّا تا کنون صورت نگرفته بود، کار شایسته و بهجایی بوده است و میتواند بهعنوان الگویی برای کارهای بعدی در این زمینه قرار گیرد. همچنین، جستوجوی دادهها از طریق نمایههای سهگانه (اشخاص، جایها، و موضوع) امکانپذیر است که بر غنای اثر
میافزاید. بر اثر حاضر، نکاتی در رابطه با بازیابی بهتر اطلاعات پیشنهاد شد که با اصلاح نکات مطرح شده، این اثر میتواند به شکل بهتر و آسانتری مورد استفاده پژوهشگران قرار گیرد.
پینوشت
۱. کارشناس ارشد علم اطلاعات و دانش شناسی
منابع
استادزاده، زهرا؛ استادزاده، مریم (۱۳۸۷). انتشار بزرگترین چکیدهنامهی موضوعی پایاننامههای دانشگاهی کشور. فصلنامه کتاب، ۷۴،
۲۸۹-۲۹۴.
بابایی، محمود (۱۳۷۴). بررسی ساختار و وضعیت ذخیره و بازیابی اطلاعات در پایگاههای اطلاعاتی. پایاننامه کارشناسی ارشد کتابداری و اطلاعرسانی، دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی، دانشگاه تهران.
شعبانی، احمد (۱۳۸۵). مرجعشناسی تخصصی (با گرایش علوم انسانی و اجتماعی). تهران: چاپار.
عسکری، سهیلا (۱۳۷۶). بررسی تأثیر بانکهای اطلاعاتی در ارتقای کیفی پایاننامههای تحصیلی.پایاننامه کارشناسی ارشد مدیریت دولتی، دانشگاه تهران.
