به بهانه سی و نهمین سالگرد درگذشت یک اسطوره

مدتی پیش در قفسه های شیشه دار دفتر انجمن، مجموعه انبوهی از خبرنامه های انجمن کتابداری ایران را در سالهای بسیار دور، یعنی دهه های ۱۳۴۰ و ۱۳۵۰ دیدم. کنجکاو شدم ببینم چیزی نزدیک به ۵۰ سال پیش در خبرنامه های انجمن چه می نوشتند؟ با به هم ریختن نظم خبرنامه ها و مشاهده طرح روی جلد و کیفیت آن، بیشتر حریص شدم تا همه خبرنامه ها را یکجا ورق بزنم. این شد که تا زمانی که به شروع جلسه هیات مدیره دو ساعتی فرصت باقی بود، یکی یکی خبرنامه ها را ورق زدم. شاید هرگز مجال این امر پیش نیاید که نوباوگان کتابداری و اطلاع رسانی، به سراغ متون قدیمی تر بروند و با پایه ریزان رشته آشنا شوند. ما نسل جدید کتابداران،  آنقدر به Buzz بازی مشغولیم و در گوگل می پلاسیم که گاهی فراموش می کنیم سراغ ریشه های رشته خود برویم و حالی از آنها بگیریم! اگر بدانیم که چه کسانی در این سرزمین و سرزمین های دیگر، طی چندین دهه گذشته، چه سختی ها و مرارتهایی برای برای این رشته کشیده­اند، شاید در احوال خود بیشتر و بهتر تفکر و تدبر می کردیم و شاید کمتر بی جا و نابجا در مورد این رشته بی گناه و معصوم، غرولند می کردیم! باری، به طور اتفاقی دیدم یکی از خبرنامه­ها اختصاص به در گذشت رانگاناتان دارد. یعنی پاییز ۱۳۵۱. با توجه به نزدیک بودن سالروز درگذشت این اسطوره کتابداری، شاید بد نباشد راجع به او بیشتر بدانیم. رانگاناتان را همه با ۵ اصل معروفش می دانیم. اما برای ما که او را ندیده ایم، با مطالعه نوشتار راجع به او در میابیم که شیالی، فراتر از یک کتابدار معمولی بوده است.

 رانگاناتان،کتابداری برای تمام فصول است. رانگاناتان را کمتر کتابداری است که نشناسد. نابغه کتابداری هندوستان که برای ابد، ۵ اصل مهم را در کتابداری جهان چنان جا انداخت که اساس خدمات کتابخانه ای گردید. حتی بسیاری سعی کردند تا اصولش را بر مبنای وضع فعلی در اهمیت اطلاعات، تعمیم دهند و مثلاً به جای اصل کتاب برای استفاده، بگویند اطلاعات برای استفاده. در هرصورت، این ریاضی دان کتابدار، کاری کرد که تا ابد نامش در بین کتابداران جاودانه باشد.

رانگاناتان، ۱۲ اوت ۱۸۹۲ در هندوستان دیده به جهان گشود و در ۲۷ سپتامبر ۱۹۷۲ یعنی حدود سال ۱۳۵۱ در گذشت. مردی ۸۰ ساله که همیشه لباس هندوان را می پوشید و بر این عقیده بود که سادگی لباسها، او را از قید و بند چیزهای خارجی مصون می دارد. فیلسوفی شوخ طبع، با بیان گرم و شیرین که در تدریس پیرو سقراط بود. در کلاس درس با شاگردان خود به گفتگو می نشست و با صبر و حوصله به سؤالات آنها پاسخ می داد. اعتقاد به خودآموزی داشت و از می کوشید از شاگردان خویش نیز بیاموزد.

او عقیده داشت، خدمات کتابخانه، رنگ، نژاد، مذهب، ثروت و ایدئولوژی نمی شناسد و کتابداری که این چنین بی تعصب خدمت کند، خدمت حقیقی را به بشریت کرده است. رانگاناتان بی وقفه کار کرد تا کتابخانه های هندوستان را از حالت رکود خارج کند. چنان تلاش کرد که لقب پدر کتابداری را به خاطر بنیانگذاری انجمن کتابداران در مدرس، ریاست دانشکده های کتابداری در دانشگاههای بنارس، دهلی و مدرس، وضع قوانین کتابداری و تألیف نزدیک به ۵۰ کتاب و هزاران مقاله در حوزه کتابداری به خود اختصاص داد. او عقیده داشت که کتابدار خردمند، میداند که کمک به دیگران، کمک به خویشتن است و می داند که سعادت فردی در گرو سعادت گروهی است.

خیلی جالب است که برخی از ما ننگ این را داریم لقب مادر یا پدر کتابداری را که بیشتر یک لقب از روی احترام و قدر دانستن جایگاه علمی و اجتماعی پیشکسوتان ماست برای بزرگترها خود به کار بریم و پدر و مادر دار بودن کتابداری ایرانی را به سخره می گیریم. به همین راحتی، حاضریم تاریخ زنده و حتی درگذشته کتابداری خود را به فراموشی بسپاریم و تجارت با کتابداری را به سعادت با کتابدار بودن ترجیح دهیم. با اینکه ما کتابداران بر خلاف اعضای جامعه باید حافظه تاریخی قوی تری داشته باشیم، ولی خیلی زود فراموش کردیم که چه کتابدارانی در این مرز و بوم و حتی سراسر دنیا بودند که چه خدمتی به کتابداران، کتابخانه ها و کاربران مختلف کرده اند.

در شرایطی که بسیاری از کتابداران امروزی، به راحتی می توانند با مرحمت وب جهانگستر، کتابهای خود را فهرست نویسی کنند، او با عشق و علاقه سالها در حوزه فهرست نویسی و رده بندی کار کرد و قلم زد. فردی بود که فقط در دیار خودش گرامی نبود، بلکه نفوذ عجیبی  نیز بر غرب گذاشت. به طوریکه در بحثی که با دیویی داشت عقیده داشت بسیاری از کتابخانه ها، نظام دیویی را تحریف می کنند و آن را تغییر می دهند که این خود نشانه عدم موفقیت آن است و تلاش کرد تا در زمان تحصیل، طبقه بندی کولن را طرح ریزی کند. رانگاناتان آرام آرام در دانشگاههای غرب راه باز کرد و او را به خاطر ایده های جدیدش و شیوه کارش، برای تدریس دعوت می کردند. هر چند بعداً پل دونکن کتابدار آمریکایی، در کتابش به اسم هیاهوی بسیار برای کتابخانه ها، نوشته ها را مورد تمسخر قرار داد ولی اندیشه های رانگاناتانی از هند خارج شد و امریکا، انگلستان، اروپای شرقی، روسیه، خاور دور، خاور میانه و کشورهای اسکاندیناوی را در نوردید و تحت تأثیر قرار داد.

او بر این عقیده بود که: بشر از دیر باز در آرزوی زیستن دنیای واحد بوده است. کار کتابداران، یعنی رده بندی، بشر را به این آرزو نزدیک کرده است. زیرا در کتابخانه دیگر، مرزهای سیاسی، اقتصادی و اجتماعی وجود ندارد و همه علوم و دانش، زیر یک سقف واحد در کنار یکدیگر قرار دارند. این است دنیای واحد و یکپارچه در کتابخانه ها.کتابداران، هیچگونه مرزی را نمی شناسند. به هرحال، ما رانگاناتان را ندیده ایم، ولی حداقل از نوشتار راجع به او و ماندگاری او در تاریخ کتابداری ایران می توان قضاوت کرد چه روحیات و چه خلقیاتی داشته و با وجود اینکه چندین کتاب و مقاله معتبر از وی به جای مانده، شاید هرگز دنبال این نبوده است که دنبال شمردن استنادهایی باشد که به او شده است! این است راز بقای رانگاناتان. امثال رانگاناتان­های ما، در ایران کم نیستند. ولی یا آنها را از جلوی چشممان پس زده ایم، یا چشمانمان را به روی آنها بسته ایم، یا فراموششان کرده ایم، یا سعی داریم فراموششان کنیم! اسطوره سازی، همیشه هم بد نیست. آری، رانگاناتان مثل همه انسانهای دیگر، حیات را بدرود گفت ولی، اندیشه­هایش باقی مانده مرگ رانگاناتان، در واقع تولد دوباره او و احیای فلسفه کتابداری است. باید به نسل جدید و کتابداران این دوران اندیشه های مهر انگیز و عالمانه رانگانتان را آموخت. پس رانگاناتان عزیز، تولدت مبارک!

منابع

مرادی، نوراله. ۱۳۵۱. در سوک… خبرنامه انجمن کتابداران ایران. دوره پنجم. شماره سوم. پاییز.

ابرامی، هوشنگ. ۱۳۵۱. نفوذ رانگاناتان در غرب. خبرنامه انجمن کتابداران ایران. دوره پنجم. شماره سوم. پاییز.

انصاری، نوش آفرین. ۱۳۵۱. چرا ما رانگاناتان نداریم؟ خبرنامه انجمن کتابداران ایران. دوره پنجم. شماره سوم. پاییز.