بررسی نحوه جستجوی اطلاعات توسط دانشجویان کارشناسی دانشگاه پیام نور فراهان

مقدمه و بیان مساله

     از آغاز تمدن بشری؛ اطلاعات و استفاده از آن یکی از مسائل مهم بشمار می آمده است وجود و تولید حجم زیادی از اطلاعات در زمینه‌های گوناگون، دوران کنونی را به عصر اطلاعات تبدیل کرده و تا آنجا پیش رفته است که دانش و علم مهمترین مولفه پیشرفت و تمدن بشر شناخته می‌شود. (شجاعی، ۱۳۸۹، ۱) کتابخانه‏ها و مراکز اطلاع‏رسانی مهم‏ترین مراکز ارائه اطلاعات به پژوهشگران و دانشجویان هستند، اما تجربه نشان می‏دهد که در بیشتر موارد استفاده کنندگان برای دستیابی به اطلاعات مورد نیاز خود دچار مشکل می‏شوند. از مهم‏ترین عوامل مؤثر در بروز این مشکلات، معمولا ناآگاهی استفاده کنندگان از امکانات موجود در مراکز اطلاع‏رسانی، و ناآشنایی با منابع کتابخانه و نقش کتابداران است.امروزه هر سازمانی که فعالیت‏های آن بر محور امور علمی و پژوهشی استوار است، یک مرکز اطلاع‏رسانی با هدف تهیه منابع و رفع نیازهای اطلاعاتی کارکنان و متخصصان، در تشکیلات خود گنجانده است.چنین مراکزی می‏توانند با مطالعه روش‏ها و عادات استفاده کنندگان در جستجوی اطلاعات و شناخت کافی از منابع مورد نیاز مراجعان خود، از یک سو با برنامه‏ریزی‏های صحیح از صرف بودجه‏های غیر ضروری و خریدهای نادرست منابع بکاهند؛ و از سوی دیگر، مشکلات آنها را شناسایی و خدمات مناسبی ارائه نمایند. مطالعات زیادی روی نیازها و رفتارهای اطلاع‏یابی گروه‏های استفاده کننده از منابع اطلاعاتی انجام شده است. بدیهی‏ست نتایج این مطالعات می‏تواند برای رفع مشکلات اطلاع‏یابی دانشجویان استفاده شود.

استفاده صحیح دانشجویان از اطلاعات، نقش مهمی در انجام امور پژوهشی و آموزشی دارد.اما از یک سو، وجود موانعی از قبیل نبود یا کمبود منابع مورد نیاز در مجموعه، روزآمد نبودن منابع و کمبود کتابدار متخصص؛و از سوی دیگر، آگاه نبودن متخصصان اطلاع‏رسانی از نیازهای اطلاعاتی و روش‏های مناسب برای دستیابی سریع دانشجویان به اطلاعات، می‏تواند موجب شود که آنان به اطلاعات مورد نیاز خود دست نیابند.همچنین، برای ارائه خدمات اطلاعاتی بیشتر و بهتر به این گروه، آشنایی با رفتار اطلاع‏یابی آنان برای فراهم کنندگان و عرضه کنندگان اطلاعات حائز اهمیت است.مسئله اصلی این پژوهش، فراهم کردن زمینه آگاهی دست اندرکاران کتابخانه دانشگاه پیام نور فراهان از چگونگی رفتار اطلاع‏یابی دانشجویان این دانشگاه است.

پرسش‏های اساسس پژوهش

۱-مهمترین اهداف دانشجویان دانشگاه پیام نور فراهان از جستجوی اطلاعات چیست؟

۲-دانشجویان دانشگاه  پیام نور فراهان بیشتر از چه نوع منابع اطلاعاتی استفاده می کنند؟

۳- آیا بین جنسیت دانشجویان کارشناسی دانشگاه پیام نور فراهان و میزان استفاده از اینترنت رابطه ی معناداری وجود دارد؟

۴- آیا بین رفتار اطلاع یابی دانشجویان دانشگاه پیام نور فراهان در حوزه های فنی مهندسی، علوم انسانی و علوم کشاورزی رابطه معناداری وجود دارد؟

۵- میزان استفاده دانشجویان دانشگاه پیام نور فراهان از اینترنت تا چه اندازه است؟

روش پژوهش

جامعه آماری این پژوهش ۲۰۰ نفر از دانشجویان کارشناسی مشغول به تحصیل در دانشگاه پیام نور واحد فراهان است. شیوه نمونه گیری در این پژوهش، نمونه‌گیری خوشه‌ای می‌باشد. بدین صورت که ابتدا حوزه‌های موضوعی – کشاورزی، فنی مهندسی و علوم انسانی- را به سه خوشه تقسیم کرده و نمونه خود را از آنها انتخاب کرده‌ایم.  این پژوهش از نوع کاربردی بوده و با استفاده روش پیمایشی- توصیفی انجام پذیرفته است.ابزار گردآوری اطلاعات پرسشنامه می باشد که حاوی ۱۵سوال بسته و۱ سوال باز است. که بعداز تعیین روایی و پایایی مورد استفاده قرار گرفت.همچنین برای تجزیه و تحلیل آماری داده ها و ترسیم نمودارهای مربوطه از نرم افزار (spss16 ) استفاده شده است.

مروری بر مطالعات انجام شده

اسماعیلی فارسانی (۱۳۸۵) پژوهشی با عنوان بررسی نیاز های اطلاعاتی و رفتار اطلاع یابی اعضای هیأت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد شهر کرد انجام داده است. با توجه به نتایج حاصله از این تحقیق ۳۰/۴۲ درصد جهت فعالیت های تدریس و پژوهش به منابع اطلاعاتی نیاز دارند، بیشترین انگیزه و هدف در جستجوی اطلاعات مربوط به افزایش کارایی در امر تدریس با ۵۳/۳۶ درصد می باشد، ۰۳/۷۴ درصد از اعضای هیئت علمی کتاب را به عنوان اولویت اول در استفاده از منابع درسی انتخاب نموده اند.

مختارپور (۱۳۸۶)در مقاله خود تحت عنوان بررسی و مقایسه رفتار اطلاع یابی دانشجویان کارشناسی ارشد و دکتری در دانشکده علوم تربیتی و روان شناسی دانشگاه شهید چمران اهواز به این نتیجه رسید که «مشورت با فردی که در آن زمینه موضوعی تخصص دارد» در میان اعضای هر دو گروه از دانشجویان کارشناسی ارشد و دکتری به ترتیب با ۸۲ و ۵۴ درصد فراوانی، درصد شیوه های دسترسی به منابع اطلاعاتی قرار دارد.

تلخابی (۱۳۸۸) در پایان نامه خود تحت عنوان بررسی رفتار اطلاع یابی اعضای هیات علمی دانشگاه اراک در استفاده از اینترنت، دریافت که مهمترین اهداف جستجوی اطلاعات توسط اعضای هیات علمی ، اهداف پژوهشی (۵/۲۲ درصد) ،آموزشی (۶/۱۵ درصد) و روز آمد  کردن اطلاعات تخصصی (۳/۱۳ درصد)، می باشد، بیشترین استفاده از مجلات الکترونیکی ۸/۱۱ درصد و پایگاههای اطلاعاتی (۸/۱۱ درصد) است.

کیانی، نیکنام، پیشوایی (۱۳۸۹) در مقاله خود تحت عنوان بررسی رفتار اطلاع یابی اعضای هیأت علمی دانشگاه علوم پزشکی یزد به این نتیجه رسیدند که اعضای هیات علمی تاثیر کتابخانه را در جستجوی اطلاعات ، در حد متوسط با فراوانی (۵/۴۰)درصد بیان نموده اند

نور علیزاده ،‌مقیمی (۱۳۹۰) در پژوهش خود تحت عنوان بررسی رفتار اطلاع یابی اساتید دانشگاه آزاد اسلامی میانه به اطلاعات تخصصی و تاثیر آن بر روزآمد سازی اطلاعات دانشگاه دریافتند، انگیزه اصلی جست و جوی اطلاعات ،‌افزایش کیفیت تدریس و روزآمدکردن اطلاعات تخصصی است و جامعه آماری از دو رش رسمی و غیر رسمی به جست و جوی اطلاعات می پردازند. کتاب و برقراری ارتباط با پ‍ژوهشگران داخلی و خارجی و شرکت در سمینارهای مختلف از مهمترین منابع رسمی و غیر رسمی اطلاعات در جامعه مورد بررسی به شمار می رود.

ابوعدا[۱] (۲۰۰۸) در پژوهشی به بررسی رفتار اطلاع یابی ۲۰۰۰ نفر از پزشکان عربستان سعودی و مطالعه انگیزه و دلایل مراجعه آنان به مراکز اطلاعات دارویی با هدف کشف رفتارهای اطلاع یابی دارویی ، جامعه مورد پژوهش و شناخت منابع اطلاعاتی مورد استفاده پرداخت. نتایج یافته ها حاکی از آن است تنها تعداد (۷۰%) پزشکان از وجود مراکز اطلاعات دارویی (DICS ) اطلاع داشتند و (۹/۳۳%) آنان در ۶ ماهه گذشته با میانگین (۳%) استفاده در ماه از این مراکز بهره برده اند.

معروف و انوار[۲]( ۲۰۱۰) در مقاله خود به بررسی رفتار اطلاع یابی استادان دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه کویت پرداختند. این تحقیق نشان داد این استادان به شدت به کتابها و ژورنال ها به منظور تدریس وابسته اند و همچنین نیازمند گسترده وسیعتری از مواد ذکر شده به منظور انجام هدف های تحقیقاتی می باشند استفاده از آنها از منابع غیر رسمی به طور نسبی کمتر از منابع رسمی است. در میان منابع غیر رسمی،کنفرانس ها، کارشناسان موضوعی و همکاران از اهمیت بیشتری نسبت به کتابداران و ماموران دولتی برخوردارند. سطح رضایت از منابع غیر رسمی کمی بالا تر از منابع رسمی است. استفاده آنها از کتابخانه به دلیل وجود نارضایتی هایی مانند کیفیت ناکافی منابع خصوصاً منابع عربی و کارمندان و سطح دسترسی به منابع بین المللی، بسیار کم و محدود است.

       بطورکلی پیشینه های تحقیق مبین آنست که اقبال به سمت استفاده از فن‌آوریهای نوین در زمینه‌های اطلاع‌یابی بیشتر شده ، اما استفاده از این فن‌آوری‌ها مستلزم محیطی مناسب می‌باشد. اما منابع چاپی همچنان مورد استفاده اغلب کاربران می‌باشد.

یافته‌های پژوهش

در این بخش ۵ پرسش به ترتیب مطرح و مورد تحلیل قرار می گیرند:

۱.مهمترین اهداف دانشجویان دانشگاه پیام نور فراهان از جستجوی اطلاعات چیست؟

برای پاسخگویی به پرسش اول پژوهش، مهمترین اهداف دانشجویان دانشگاه پیام نور فراهان در قالب جدول.۱ آمده است.

جدول ۱.  فراوانی اهداف دانشجویان دانشگاه پیام نور فراهان از جستجوی اطلاعات

دانشجویان با توجه رشته تحصیلی و انگیزه های خود که دارند، احتمالاً با اهداف متفاوتی به جستجوی اطلاعات می پردازند. منظور از این پرسش بررسی اهداف جستجوی اطلاعات دانجشویان می باشد. مهمترین اهداف یا انگیزه های دانشجویان از جستجوی اطلاعات در قالب جدول ۴-۴ دسته بندی شده اند. مهم ترین اهداف دانشجویان از جستجوی اطلاعات به ترتیب عبارت اند از: تهیه گزارش های کلاسی (۲۹ درصد) ،‌انجام تحقیقات علمی(۲۶ درصد) و دسترسی به اطلاعات روزآمد (۲۳ درصد). اهدافی مانند کسب اطلاعات عمومی و برای سرگرمی در مرتبه های بعدی قرار دارند.

۲.دانشجویان دانشگاه پیام نور فراهان بیشتر از چه نوع منابع اطلاعاتی استفاده می کنند؟

برای پاسخ به پرسش دوم پژوهش، جداول ۲ و۳ به ترتیب منابع اطلاعاتی چاپی ومنابع اطلاعاتی  غیر چاپی مورد استفاده دانشجویان را نشان می دهند.

جدول ۲. فراوانی منابع اطلاعاتی چاپی مورد استفاده دانشجویان

همانطور که در جدول ۴-۵ مشاهده می شود، مهمترین منابع اطلاعاتی چاپی که مورد استفاده جامعه آماری قرار گرفته اند، عبارت اند از: کتابهای درسی (۳۸ درصد)، کتابهای عمومی (۲۰ دردص)، نشریات ادواری (۱۹ درصد) و کتابهای مرجع (۱۳ درصد). کمترین منابع مورد استفاده دانشجویان روزنامه ها و پایان نامه ها هستند. بر این اساس کتابهای درسی ،‌کتابهای عمومی و نشریات ادواری به عنوان یک منبع مهم اطلاعاتی چاپی قابل استفاده توسط دانشجویان می باشد.

جدول۳ .فراوانی منابع اطلاعاتی غیر چاپی مورد استفاده دانشجویان

با توجه به اطلاعات مندرج در جدول ۳ مشخص شد که منابع مرجع الکترونیکی (مثل واژه نامه ها و دایره المعارف ها با (۱۲ درصد) بیشترین استفاده را در میان دانشجویان دانشگاه پیام نور فراهان دارد و بعد از آن منابع صوتی و تصویری ، وب سایت های دانشگاهها و مراکز آموزشی عالی و اخبار هر کدام با (۱۰ درصد) ،مجلات الکترونیکی تخصصی(۹ درصد)،وبلاگهای تخصصی مرتبط با حیطه کاری (۹ درصد)، کتابهای الکترونیکی (۸ درصد) در رده های بعدی استفاده قرار دارند و همچنین مشخصات استانداردها با (۲ درصد) کمترین استفاده را در این میان دارد.

۳- آیا بین جنسیت دانشجویان کارشناسی دانشگاه پیام نور فراهان و میزان استفاده از اینترنت رابطه ی معناداری وجود دارد؟

جدول۴.میزان استفاده از اینترنت به تفکیک جنسیت دانشجویان

با توجه به اطلاعات مندرج درجدول فوق مشاهده می‌گردد بین جنسیت ومیزان استفاده از اینترنت رابطه کاملا معناداری وجود دارد.برای تشخیص این ارتباط از آزمون مجذور کای استفاده گردید ونتیجه در جدول زیر ارائه شد. برای تشخیص این ارتباط از آزمون مجذور کای استفاده گردید و نتیجه در جدول ارائه شد.

جدول۵.رابطه بین جنسیت و میزان استفاده از اینترنت توسط دانشجویان دانشگاه پیام نور فراهان

همانطور که در جدول ۵. نشان می دهد چون sig بدست آمده از طریق آزمون کای کمتر از ۰۵/۰ می باشد نتیجه می گیریم، بین جنسیت و میزان استفاده از اینترنت ، رابطه کاملا معنادار مشاهده می شود و در بین، دانشجویان، مردان، بطور معناداری بیشتر از زنان از اینترنت استفاده می کنند.

۴-آیا بین رفتار اطلاع یابی دانشجویان دانشگاه پیام نور فراهان در حوزه های فنی مهندسی ، علوم انسانی و علوم کشاورزی رابطه معناداری وجود دارد؟

تفاوت های موجود بین شاخص های رفتار اطلاع یابی ( اهداف جستجو، نوع منابع اطلاعاتی مورد جستجو، ابزارها و روش های جستجوی اطلاعات )در بین حوزه های علوم انسانی، فنی مهندسی و کشاورزی با استفاده از آزمون «آزمون کروسکال – والیس[۳]» مورد بررسی قرار گرفت[۴]و و نتیجه در جدول ۶. ارائه شد.

جدول جدول۶. بررسی تفاوت رفتار اطلاع یابی در حوزه های علوم انسانی، فنی مهندسی و کشاورزی (۲۰۰۰=n ).

با توجه به مندرجات جدول (۶) مشخص است که چون کلیه اعداد بدست آمده در بخش sig جدول کوچکتر از ۰۵/۰ می باشند پس نتیجه می گیریم که بین رفتار اطلاع یابی در حوزه های علوم انسانی، مهندسی و کشاورزی تفاوت معناداری وجود دارد، یعنی دانشجویان در حوزه های مختلف با اهداف متفاوت ، از منابع اطلاعاتی متفاوت و ابزار و شیوه های جستجوی متفاوت استفاده می کنند. دلیل آن شاید تفاوت رشته های تحصیلی و نوع نیاز اطلاعاتی دانشجویان باشد.

۵.میزان استفاده دانشجویان دانشگاه پیام نور فراهان از اینترنت تا چه اندازه است؟

جدول ۷. توزیع فراوانی میزان توانایی دانشجویان در استفاده از اینترنت

همانطور که از جدول ۷. آمده است، ۱۲ نفر (۶ درصد) دانشجویان خیلی زیاد توانایی استفاده از اینترنت را دارند. ۴۸ نفر (۲۴ درصد) زیاد، ۶۶ نفر (۳۳ درصد) متوسط، ۳۰ نفر (۱۵ درصد) کم و ۴۰ نفر (۲۰ درصد) خیلی کم توان استفاده از اینترنت را دارند.

نمودار ۱ .توزیع فراوانی میزان توانایی دانشجویان در استفاده از اینترنت

جدول ۸. توزیع فراوانی میزان استفاده دانشجویان از اینترنت

جدول ۸. نشان می دهد ۳۶ نفر (۱۸ درصد) از دانشجویان بطور روزانه از اینترنت استفاده می کنند. ۶۸ نفر (۳۴ درصد)، ۸۸ نفر (۴۴ درصد) چند بار در ماه و ۸ نفر (۴ درصد) در مرتبه های بعدی استفاده از اینترنت قرار دارند.

نمودار ۲. توزیع فراوانی میزان استفاده دانشجویان از اینترنت

 نتیجه‌گیری

مهمترین اهداف دانشجویان از جستجوی اطلاعات تهیه گزارش های کلاسی، انجام تحقیقات علمی  و دسترسی به اطلاعات روزآمد  می باشد. کتابهای درسی، کتابهای عمومی و نشریات ادواری به عنوان یک منبع مهم اطلاعاتی چاپی قابل استفاده توسط دانشجویان می باشد منابع مرجع الکترونیکی (مثل واژه نامه ها و دایره المعارف ها) بیشترین استفاده در میان دانشجویان دانشگاه پیام نور فراهان دارد . مراجعه به فهرست کتابخانه دانشگاه و مشورت با فردی که در آن زمینه موضوعی تخصص دارد بیشتر مورد استفاده قرار گرفته اند.وب از مهمترین امکانات مورد استفاده از اینترنت می باشد. پست الکترونیکی، اتاقهای گفتگو در مرتبه های بعدی قرار دارند. امکاناتی که کمتر از بقیه مورد استفاده از اینترنت هستند گروههای بحث، گروههای خبری و تل نت است. در بررسی ابزارهای مورد استفاده از اینترنت توسط دانشجویان مشخص شد از موتورهای جستجو، ابر موتورهای جستجوودروازه های اطلاعاتی بیشترین استفاده را دارند. دانشجویان پسر بیش از دانشجویان دختر از اینترنت استفاده می‌نمایند. دانشجویان با رشته‌های تحصیلی متفاوت دارای رفتار اطلاع یابی متفاوتی هستند.

 پیشنهادهای پ‍ژوهش

۱-آموزش نحوه استفاده از کتابخانه و منابع مرجع و نحوه استفاده از تکنولوژیها و ابزارهای جدید اطلاع یابی جزو برنامه های مستمر کتابخانه های دانشگاه قرار گیرد و این برنامه به خصوص برای دانشجویان جدید اجرا گردد.

۲-به دلیل اینکه نظام آموزشی دانشگاه پیام نور آموزش از راه دور می باشد، برای کاهش در اتلاف وقت، هزینه ها و برای افزایش حجم مجموعه کتابخانه های دانشگاه ، ایجاد و گسترش نظام رایانه ای و شبکه ای اطلاع رسانی محلی و بین مراکز واحدهای دانشکاههای پیام نور توصیه می شود.

۳-با توجه به ناکافی بودن منابع کتابخانه، پیشنهاد می شود بودجه قابل ملاحظه ای جهت تامین و تکمیل منابع کتابخانه بر اساس نیازهای متنوع همه رشته ها اختصاص یابد و نظرات دانشجویان در این امر مورد توجه قرار گیرد.

۴-برگزاری کارگاههای آموزش استفاده از پایگاههای اطلاعاتی.

منابع

اسماعیلی فارسانی، محمود (۱۳۸۵) “بررسی نیازهای اطلاعاتی و رفتار اطلاع یابی اعضای هیأت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد شهرکرد“، پایان نامه کارشناسی ارشد کتابداری و اطلاع رسانی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم و تحقیقات.

تلخابی، مهدی (۱۳۸۸)“بررسی رفتار اطلاع یابی اعضای هیأت علمی دانشگاه اراک در استفاده از اینترنت” ،پایان نامه کاشناسی ارشد کتابداری و اطلاع رسانی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد همدان.

داور پناه، محمد رضا،(۱۳۸۶).”ارتباط علمی:نیازاطلاعاتی و رفتار اطلاع یابی“.تهران:دبیزش،چاپار.

شجاعی،مرضیه (۱۳۸۹).”فناوری اطلاعات در سازمان ها“.ماهنامه ارتباط علمی،۱۵(۳)ص۱.

کیانی، حسن؛ نیکنام،مهرداد؛ پیشوای ،فاطمه (۱۳۸۹).“بررسی اطلاع یابی اعضای هیأت علمی دانشگاه علوم پزشکی یزد“. پایان نامه کارشناسی ارشد کتابداری و اطلاع رسانی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد همدان.

مختار پور، رضا (۱۳۸۶).” بررسی و مقایسه رفتار اطلاع یابی دانشجویان کارشناسی ارشد و دکتری در دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی دانشگاه شهید چمران اهواز”. مجله نما، دوره هفتم، شماره دوم.

نور علیزاده، فرشته؛ مقیمی، مهدی (۱۳۹۰).” بررسی رفتار اطلاع یابی اساتید دانشگاه آزاد اسلامی میانه به اطلاعات تخصصی و تاثیر ان بر روزآمد سازی اطلاعات دانشگاه.”ماهنامه ارتباط علمی،۱۹تا۱).

Abou-Auda,Hisham (2008).”Information Seeking Behaviors and attitudes of Physicians toward durg information ceters in saud :Arabia” .saubia Medical Journal.29(1).2008:477-487.www.smg.org.sa

Marouf,Laila;A.Anwar,Mumtaz.(2010). “Information – Seeking behavior of the Social Sciences faculty at Kuwait university”.Library Review,vol.59 Iss :7,pp.532-547.www.emeraldinsight.com

Nicholas , David (2009)”Student digital  information Seeking behavior in“.www.emerald in sight.

Wilson,T.D(2000)”Human information behavior.” Information Science.3(2),p.49-56.