ارائه خدمات کتابخانه ای مبتنی بر موبایل در کتابخانه های جهان پیشینه ای یک دهه ای دارد. اولین نمونه این گونه خدمات در سال ۲۰۰۰ در کشور ژاپن توسط کتابخانه دانشگاه تویاما راه اندازی شد. نکته ای که باعث توجه به راه اندازی این نوع خدمت جدید گردید، ضریب نفوذ بالای تلفن همراه در بین دانشجویان آن دانشگاه بود(نِگیشی، ۲۰۰۱). در مراحل بعدی کتابخانه های دیگری نیز در سطح دانشگاهی و ملی از جمله: کتابخانه کنگره، بریتانیا و کتابخانه موسسه تکنولوژی ام آی تی و … و پایگاه های اطلاعاتی مانند ابسکو و … نیز اقدام به راه اندازی کلاینت های مبتنی بر موبایل کردند. از آن جهت که هدف این نوشته ذکر تاریخچه و مقایسه این نرم افزارها نیست، به این میزان بسنده می شود.
اما برنامه ریزان و مدیران هر کتابخانه باید با توجه به کاربران و اهداف موجود اقدام به برنامه ریزی و اجرای طرحهای خدمات رسانی بکنند. به تبع آن برای پیاده سازی خدمات کتابخانه ای مبتنی بر موبایل نیز توجه به این دو مقوله ( اهداف و کاربران) بسیار حیاتی و ضروری است. به تبع آن در زمینه ارائه خدمات کتابخانه ای مبتنی برتلفن همراه نیز توجه به اهداف و کاربران(جامعه هدف) بسیار ضروری است.
هدف: هدف اصلی این جستار کوتاه نگاهی به طراحی کلاینت های مبتنی بر تلفن همراه جهت ارائه خدمات کتابخانه ای به کارابران کشور با تاکید بر تواناییهای فناورانه تلفن های همراه آنان به منظور بررسی و شناخت پتانسیل ها و تهدیدهای موجود و پیش رو است.
همان گونه که میدانید به تازگی رویکردی مثبت نسبت به ارائه خدمات کتابخانه ای مبتنی بر تلفن همراه در کشور در حال شکل گیری است و برخی از کتابخانه های کشور اقدام به راه اندازی کلاینت های مبتنی بر موبایل جهت دسترسی کاربران خود به فهرست منابع موجود در این کتابخانه ها نموده اند که این امر در نوع خود اقدامی بسیار رواست و جای تقدیر و تشکر دارد (البته اگر چه اندکی نیز دیر اجرا شده است). اما آنچه در این امر جای نگرانی دارد، رویکردی است که در زمان ارائه سفارش جهت تولید نرم افزارهای مورد نیاز در بین مسئولان و برنامه ریزان کتابخانه ای وجود دارد و متاسفانه ممکن است در سالهای آینده نیز جریان یابد. بدین معنی که تاکنون سفارش های اصلی تولید این نوع کلاینت ها بر پایه سیستم عامل اندروید داده شده است (که بنظر میرسد این انتخاب تحت تاثیر هیاهوی موجود در بازار موبایل بوده).
اما دلیل اصلی ترس از اینکه تاکنون در برخی از کتابخانه های کشور اولویت به کلاینت مبتنی بر اندروید داده شده است و در آینده نیز این رویکرد حاکم باشد، چیست؟
بر کسی پوشیده نیست که سیستم عامل منبع باز اندروید از شرکت گوگل، دارای توانایی ها و امکانات بسیار خوبی به عنوان یک سیستم عامل برای موبایل و تبلت ها است. و چه بسا در برخی از کتابخانه های کشور نیز به خاطر ویژگیهای مثبت و فراوان موجود در این سیستم عامل، اندروید به عنوان اولین گزینه پیاده سازی خدمات کتابخانه ای مبتنی بر موبایل مدنظر قرار گرفته است.
اما برنامه ریزان و مدیران هر کتابخانه باید با توجه به کاربران و اهداف موجود اقدام به برنامه ریزی و اجرای طرحهای خدمات رسانی بکنند. به تبع آن برای پیاده سازی خدمات کتابخانه ای مبتنی بر موبایل نیز توجه به این دو مقوله ( اهداف و کاربران) بسیار حیاتی و ضروری است. به تبع آن در زمینه ارائه خدمات کتابخانه ای مبتنی برتلفن همراه نیز توجه به اهداف و کاربران(جامعه هدف) بسیار ضروری است.
نباید کتابخانه های کشور تنها به کلاینت مبتنی بر اندروید (که متاسفانه در آزمایش برخی از نمونه های اندرویدی موجود نیز مشخص شد که این نمونه ها قابلیت نصب بر روی تمام ویرایش های اندروید، حتی در صورت رووت کردن آن را نیز ندارند و بر روی ویرایش های ۲.۳به بالا [جِنجِربرِد و هانی کامب]، قابل نصب می باشند، و حتی در ویرایش های اندروید نیز عمده گوشی های قیمت متوسط موجود در دست کاربران و بازار که دارای ویرایش ۲.۲ اندروید[فرُیو]اند نادیده گرفته شده اند)، اکتفا کنند و برای اینکه به اهداف اصلی طرحان این نوع خدمات در جهان برسند باید توانمندیهای فناورانه کاربران ایرانی را مدنظر داشته باشند
بطور کلی هدف اصلی از اجرای خدمات کتابخانه ای مبتنی بر موبایل توسعه و افزایش ضریب نفوذ خدمات کتابخانه در زندگی روزمره کاربران فعلی و بالقوه کتابخانه ها به کمک ضریب نفوذ بالای تلفن همراه در جامعه در کنار عوامل دیگری مانند سادگی استفاده و… است (شناخت هدف). همچنین هر قدر خدمتی که بر پایه بستری سخت افزاری و نرم افزاری مبتنی بر تلفن همراه ارائه می گردد با امکانات سخت افزاری و نرم افزاری تعداد بیشتری از کاربران تلفن همراه سازگار باشد(که حالت ایده آل آن سازگاری ۱۰۰% است)، احتمال اینکه خدمات تاثیر گذارتر و پر استفاده تر باشد، بیشتر است (شناخت کاربران).
اما با توجه به اطلاعات بدست آمده از بخشی از نتایج دو مطالعه جداگانه[۱] در کشور حاکی از آن بود که رویکرد موجود در زمینه اولویتدهی به سیستم عامل اندروید به عنوان بستر ارائه خدمات کتابخانه حداقل تا چند سال آینده برخلاف دو اصل ذکر شده در سطور بالا(شناخت اهداف و کاربران) است و مانع از نیل به اهداف پیش بینی شده خواهد بود. برای روشن تر شدن ادعا بخشی از نتایج بدست آمده از مطالعات در اینجا منعکس می گردد.
نتایج بدست آمده در مجموع نکات زیر را در رابطه با انواع گوشی های تلفن همراه پاسخ دهندگان و قابلیت های آن آشکار ساخته است:
از نظر توانمندی های گوشی: ۲۸% پاسخ دهندگان دارای گوشی های هوشمند دارای سیستم عامل خاص؛ ۵۱% دارای گوشی های دارای قابلیت های مولتی مدیا و جستجو در اینترنت اما بدون سیستم عامل مختص و مشخص؛ و بقیه دارای گوشی ها ساده بودند. از نظر برند نیز کاربران دارای این برندها بودند: ۵۴ % نوکیا، ۱۷% سونی اریکسون، ۱۳% سامسونگ، ۵% اچ تی سی، ۴% ال جی، ۳% موترولا و ۱% آیفون.
با توجه به آمار و ارقام موجود بیشترین نوع گوشی موجود در دست کاربران، گوشی های دارای قابلیت مولتی مدیا و جستجو در اینترنت اما بدون سیستم عامل مختص و مشخص به میزان ۵۱% بوده است. باید توجه کرد که این نوع گوشی ها سیستم عامل خاص و هوشمندی در مقایسه با گوشی های هوشمند ندارند و تنها از JAVA پشتیبانی می کنند. از سویی دیگر از نظر برند نیز گوشی های نوکیا ۵۴% سهم را دارا بود. در اینجا نیز این تذکر لازم است که تمام گوشی های نوکیا(به غیر از چند مدل) در صورت غیر هوشمند بودن از JAVA پشتیبانی می کنند و در صورت هوشمند بودن دارای سیستم عامل سیمبین هستند. از طرفی نیز تعداد زیادی از مدل های سامسونگ و سونی اریکسون و ال جی نیز در صورتی که هوشمند نباشند فقط از JAVA پشتیبانی می کنند، و در صورتی که هوشمند باشند دارای سیستم عامل های سیمبین، اندروید و بادا(ویژه سامسونگ) می باشند. در نهایت نیز سیستم عامل سیمبیان در بین سیستم عامل های موجود بیشترین میزان را دارا بود(چون این سیستم عامل نسبت به اندروید و بادا و آیفون با سخت افزارهای ضعیف تر نیز قابل راه اندازی است و در نتیجه گوشی های تولید شده با آن در مجموع ارزانتر بوده اند، بنابراین افراد بیشتری قدرت خرید آن را داشته اند. علاوه برآن بستر اصلی نرم افزاری گوشی های تولیدی شرکت نوکیا یکی از بزرگترین تولید کننده های موبایل بوده است).
با توجه به آماری که مطرح شد از یک سو، و توجه به این امر که بیشتر سیستم عامل های هوشمند موجود در بازار نیز بطور مستقیم یا به کمک افزونه های نرم افزاری قادر به پشتیبانی از JAVA می باشند، لازم است کتابخانه های کشور نرم افزار کتابخانه ای مبتنی بر موبایل خود را براساس JAVA و با پسوندهای .Jar و .Jad تولید و به کاربران عرضه نمایند. در مراحل بعدی اولویت، اگر قرار بر عرضه نرم افزارهای کتابخانه ای بر پایه سیستم عامل های هوشمند باشد، در درجه اول اولویت باید به سیستم عامل سیمبیان و بعد از آن به اندروید داده شود. در مراحل بعدی نیز به منظور جامعیت کامل طرح خدمت دهی کلاینت های مبتنی بر سیستم عامل های دیگر از قبیل آی.اُ.اس(آیفون)، آر.آی. ام(بلک بری)، وب اُ. اس(اچ.پی)، ویندوز فُن(مایکروسافت) و … را توسعه داد.
با پیش گرفتن این رویه است که کتابخانه ها و برنامه ریزان آنها به هدف اصلی خود از طراحی این نوع کلاینت در جذب کاربران بیشتر، راحتی کاربران و بالابردن ضریب نفوذ خدمات کتابخانه ای به کمک موبایل (با توجه به تناسب موجود بین بسترهای ارائه خدمات و توانمندی های فناورانه ابزار موجود در دست کاربران) نائل خواهند شد.
خطرات:
اگر در هر مرحله ای از ارائه خدمات به رعایت این تناسب توجه نگردد و تنها بر مبنای هیاهوی موجود در بازار و صِرف توانمندتر تشخیص داده شدن یک بستر(سیستم عامل)، تصمیم گیری شود، عَقبۀ تنوع فناوری موجود در دست کاربران را نادیده گرفته ایم. برای نمونه با انتخاب اندروید به عنوان اولویت در حقیقت طیف وسیعی از کاربران دارای گوشی های توانمند در زمینه جاوا و … را نادیده گرفته ایم. خطر دوم موجود در این رویکرد آن است که هر ساله بسترهای جدیدتر و متفاوت تری از بسترها و سیستم های عامل ارائه می گردد و ما برمبنای آن پیوسته باید عده ای بیشتری از کاربران موجود را نادیده بگیریم، مثلا باید انتظار داشته باشیم در طی یکی دو سال آینده با ارائه ویندوز فُن۸ تمام یا اکثرسفارشهای جدید طراحی کلاینت مبتنی بر موبایل، مبتنی بر ویندز فُن۸ باشد در نتیجه تمام سیستم عامل های قبلی نادیده گرفته شود.
نتیجه گیری:
در پایان لازم است متذکر گردد که نبایدکتابخانه های کشور تنها به کلاینت مبتنی بر اندروید (که متاسفانه در آزمایش برخی از نمونه های اندرویدی موجود نیز مشخص شد که این نمونه ها قابلیت نصب بر روی تمام ویرایش های اندروید، حتی در صورت رووت کردن آن را نیز ندارند و بر روی ویرایش های ۲.۳به بالا [جِنجِربرِد و هانی کامب]، قابل نصب می باشند، و حتی در ویرایش های اندروید نیز عمده گوشی های قیمت متوسط موجود در دست کاربران و بازار که دارای ویرایش ۲.۲ اندروید[فرُیو]اند نادیده گرفته شده اند)، اکتفا کنند و برای اینکه به اهداف اصلی طرحان این نوع خدمات در جهان برسند باید توانمندیهای فناورانه کاربران ایرانی را مدنظر داشته باشند و متناسب با آن به طراحی خدمات جدید و از جمله با نگاهی دقیق تر به گوشی های نیمه هوشمند دارای توانایی پشتیبانی از Java و گوشی های دارای سیستم عامل سیمبیان بویژه های ویرایش های مختلف سری ۶۰ اقدام نمایند. همچنین لازم است در زمینه قابل پشتیبانی بودن کلاینت های موجود در تمام ویرایش های اندروید از جمله ویرایش فرُیو نیز چاره اندیشی شود.
منابع:
NEGISHID, Masamitsu (2003) development of Mobile Phone Culture in Japan and Its Implications to Library Services: Prospecting Information Services in Coming “Ubiquitous Society”. NII Journal . ۶ . http://www.nii.ac.jp/journal/pdf/06/06-05.pdf (Accessed August 25, 2011).
[۱] . که توسط نگارنده و با همکاری خانم ها سکینه قاسم پور و لیلا اصغری اجرا شده است.
