خوداشتغالی و کتابداران جویای کار

چندی است که بررسی نظرات دانش‌آموختگان کتابداری و اطلاع‌رسانی و انعکاس آن در گوشه و کنار نشان می‌دهد که استخدام این نیروها از وضعیت مناسبی برخودار نیست. با توجه به کمبود فرصت شغلی و نیز ضابطه‌مند نبودن نسبی نحوه استخدام در کشور، امید به اینکه افراد شایسته بتوانند در سازمان‌های دولتی یا نیمه‌دولتی شغل مورد نظر خود را بیابند، خیلی کم است. ناخرسندانه، افزایش بی‌رویه تعداد دانش‌آموختگان دانشگاه نیز این معضل را دوچندان کرده است. اما، راه‌حل چیست؟ آیا انتقاد از شیوه استخدامی در کشور، راه‌حل آن است؟ آیا تغییر سرفصل‌های آموزشی مطابق با دانش و فناوری‌های روز، چاره‌ساز است؟ آیا تغییر نام رشته و به‌تبع آن منزلت و نگاه جامعه به رشته راه‌حل است؟ همه اینها به‌نوبه خود می‌توانند تاحدی چاره‌ساز باشند، اما فقط تا چند درصد؛ کما اینکه اقداماتی تاکنون در زمینه تغییر سرفصل‌های آموزشی و نیز تحقیقاتی برای تغییر نام رشته صورت گرفته است.

از دوران کودکی، یعنی از آغاز تحصیل در دبستان و حتی پیش از آن در خانواده، به کودکان ایرانی تلقین می‌شود که باید درس بخوانند تا بتوانند در آینده شغل مناسبی به‌دست آورند؛ کاری پیدا کنند تا بتوانند به کشور خود خدمت کنند. بنابراین، درس می‌خوانند تا شغلی پیدا کنند. بیشتر اوقات، این دیدگاه که یک کار آماده در اختیار دانش‌آموختگان قرار گیرد در وجود دانش‌آموزان ایرانی پرورش یافته است. شاید این ضعف از نظام آموزشی باشد و یا فرهنگ حاکم بر جامعه ایرانی باعث چنین تفکر و عادتی شده باشد. به‌هر دلیل که این تفکر ایجاد شده، نتیجه‌اش این است که دانشجویان پس از فراغت از تحصیل در جستجوی کاری آماده هستند. نتیجه آن هم که مشهود است: آنچه که به جایی نمی‌رسد (در بیشتر موارد)، تلاش و جستجوی دانش‌آموختگان است.

خوب، حالا تکلیف چیست؟ چه می‌توان کرد تا در این وانفسای بیکاری و کمبود شغل، درصد اشتغال دانش‌آموختگان را افزایش داد؟ شاید لازم باشد در کنار تغییرات مثبت سرفصل‌های آموزشی و نیز تغییر نام رشته، کمی هم نگاه و دیدگاه دانشجویان و دانش‌آموختگان کتابداری تغییر کند. دانش‌آموختگی در یک رشته به این معنی نیست که فقط و فقط باید در همان چارجوب سرفصل آموزشی و آموخته‌های دوران تحصیل پیش رفت و در جستجوی کار بود. شاید وقت آن رسیده باشد که با نگاهی دیگر به حرفه کتابداری نگریست و هر چه بیشتر به جنبه‌های کاری دیگر این حرفه فکر کرد. البته این امر، خاص رشته کتابداری و اطلاع‌رسانی نیست و شامل بسیاری رشته‌های دیگر هم می‌شود.

شاید تاکنون  با این جمله برخورد کرده‌اید:   Owning a job vs. Having a job

این جمله، به‌نوعی به امر خوداشتغالی در مقابل داشتن شغل اشاره دارد. خوداشتغالی یا خویش‌فرمایی، نوعی اشتغال است که به‌موجب آن، فرد به‌جای اینکه براساس یک قرارداد برای دیگری کار کند،  برای خود کار می‌کند و از راه تجارتی که به‌راه می‌اندازد، درآمد کسب می‌کند (Wikipedia, 2012).

روند جهانی شدن و مجازی شدن بسیاری از امور، سهم مشاغلی را که براساس خوداشتغالی بنا نهاده می‌شوند، افزایش داده است. بسیاری از نظریه‌پردزان، خوداشتغالی را به‌عنوان یکی از مناسب‌ترین راه‌حل‌های رویارویی با معضل بیکاری جوانان دانسته‌اند. بنیاد اقتصاد جهانی[۱] در گزارشی تأکید دارد که آموزش خوداشتغالی به جوانان، رشد اقتصادی را برمی‌انگیزد و این جوانان هستند که نقش حیاتی را در توسعه هر جامعه‌ای به‌عهده دارند (Hempel, 2010).

رابرت کیوساکی[۲]، نویسنده کتاب معروف پدر پولدار، پدر بی‌پول، در کتابی دیگر با عنوان چهارراهه نقدینگی پدر پولدار، روش‌های کسب درآمد را به چهار بخش عمده تقسیم می‌کند و به خصوصیات و علاقه‌مندی‌های افراد در این بخش‌ها می‌پردازد. از نگاه وی، هر یک از افراد جامعه از نظر کسب درآمد در یکی از این ۴ ربع (چهارراهه) نقدینگی قرار می‌گیرند (شکل ۱):

ربع کارمندی (Employee): افراد این ربع، گروه‌‌های مختلف از رئیس یک شرکت تا یک سرایدار را دربرمی‌گیرد که با وجود تفاوت‌های ماهیتی در کارشان، به‌دلیل خواسته‌های مشترک‌شان در یک گروه قرار می‌گیرند؛ امنیت شغلی، مهمترین خواسته این گروه است.

ربع خویش‌فرما (Self-employed): ارزش افراد این گروه، استقلال است و به‌دنبال این هستند که کار دلخواه خودشان را انجام دهند. صاحبان کسب و کار  کوچک یا خانگی و مشاوران و متخصصان در این گروه قرار می‌گیرند. کسی که در این گروه قرار می‌گیرد، به‌طور معمول از راه پورسانت (حق‌الزحمه) و یا به‌اندازه وقتی که می‌گذارد، درآمد کسب می‌کند.

ربع تجارت بزرگ (Business owner): مالکان تجارت بزرگ، در کل، کار خود را از صفر شروع و آن را به یک کسب و کار بزرگ تبدیل می‌کنند. به‌طور معمول، آرزوهای بزرگی دارند؛ به کار گروهی اهمیت زیادی می‌دهند؛ بنابراین، کار گروهی‌شان بسیار عالی است؛ به‌دنبال گسترش دامنه ارتباطات و خدمات‌شان هستند؛ صاحب تجارت و سازمانی هستند که برایشان کار می‌کند.

ربع سرمایه‌گذار (Investor): افرادی که به‌دنبال آزادی مالی هستند و دوست دارند که  پول برایشان کار کند، نه اینکه آنها برای به‌دست آوردن پول کار کنند. در حقیقت، این افراد سرمایه خود را برای به‌دست آوردن پول بیشتر، اهرم می‌کنند.

مروری بر این چهار ربع نشان می‌دهد در نگاه اول و شاید به‌دلیل همان دیدگاه قدیمی و سنتی پرورشی ما، ربع کارمندی بهترین و یا کم‌دردسرترین نوع روش‌های کسب درآمد باشد. همچنین، خصیصه “امنیت شغلی”، این ربع را خوشایند بسیاری از افراد قرار داده است. اما در شرایط اجتماعی کنونی، به‌دلیل اینکه فرصت‌های شغلی این ربع بسیار محدود و شاید دست‌نیافتنی است، نمی‌توان آن را ایده‌آل دانست و روی آن حساب باز کرد. دو ربع آخر، یعنی تجارت بزرگ و ربع سرمایه‌گذار به‌نظر، ایده‌آل‌ترین ربع و خوشایند بسیاری از افراد هستند؛ اولی، شم اقتصادی بالا و اراده قوی می‌خواهد، دومی به‌غیر از این دو، سرمایه اولیه‌ای نیز نیاز دارد.

اما نوع دیگر، روش کسب و کار خویش‌فرما یا خوداشتغالی است. همان‌طور که پیشتر هم اشاره شد، این روش یکی از مناسب‌ترین راه‌حل‌های مواجهه با بیکاری جوانان، به‌ویژه دانش‌آموختگان دانشگاهی شناخته شده است. در این ربع، هرکس با توجه به دانش و مهارت‌های خود و نیز با درنظر گرفتن حوزه مورد علاقه خود دست به کارهای مستقل می‌زند و از آن راه، کسب درآمد می‌کند. از محاسن این روش می‌توان به استقلال کاری و فکری در جریان کار اشاره کرد. فرد خویش‌فرما با میل باطنی، کاری را که دوست دارد انجام می‌دهد؛ از سر اجبار و فقط برای دریافت حقوق ماهیانه درگیر کاری که مطابق عقیده و ایده‌آلش نیست، نمی‌شود.

امروزه، آلودگی هوا، ترافیک، کرایه‌های بالای تاکسی‌ها، افزایش هزینه‌های سوخت و حامل‌های انرژی، و مواردی اینچنین دولت‌ها را واداشته است تا به حربه‌ای به‌نام دورکاری[۳] دست زنند. این امر در ایران، به‌ویژه در تهران، مراحل اجرایی خود را پشت سر می‌گذارد و در این راستا، بسیاری از کارکنان دولت برای انجام امور موظف خود در منزل و از طریق شبکه ‌سازمان متبوع خود مشغول به‌کار هستند. نتیجه این تجربه‌ها این است که کم‌کم فرهنگ کار در منزل در میان خانواده‌های ایرانی شکل می‌گیرد و امید می‌رود که با موفقیت رو به تکامل باشد. این شرایط، فرصتی را هم برای افراد خویش‌فرما ایجاد می‌کند تا با آگاهی خانواده و جامعه اقدام به کار خود نمایند.

از طرفی، براساس اصل ۴۴ قانون اساسی در خصوص فرایند خصوصی‌سازی کشور، چندی است که این طرح با پستی و بلندی‌های خود در کشور اجرا می‌شود. بر این اساس، بسیار فعالیت‌های سازمان‌ها و ادارات دولتی به بخش خصوصی برون‌سپاری شده است. در این میان، سازمان‌های مرتبط با امر کتابداری نیز از این امر مستثنی نبوده‌اند و با واگذاری بخشی‌هایی از فعالیت‌های تخصصی خود به بیرون از سازمان، درصدد کاهش حجم کار درون‌سازمانی برآمده‌اند. روشن است که گردانندگان اصلی این فعالیت‌ها باید متخصصان و دانش‌آموختگان حوزه کتابداری و اطلاع‌رسانی باشند. این امر، خود فرصتی است برای اشتغال خویش‌فرمای دانش‌آموختگان کتابداری و اطلاع‌رسانی که جویای کار هستند.

روند جهانی شدن و مجازی شدن بسیاری از امور، سهم مشاغلی را که براساس خوداشتغالی بنا نهاده می‌شوند، افزایش داده است. بسیاری از نظریه‌پردزان، خوداشتغالی را به‌عنوان یکی از مناسب‌ترین راه‌حل‌های رویارویی با معضل بیکاری جوانان دانسته‌اند. بنیاد اقتصاد جهانی  در گزارشی تأکید دارد که آموزش خوداشتغالی به جوانان، رشد اقتصادی را برمی‌انگیزد و این جوانان هستند که نقش حیاتی را در توسعه هر جامعه‌ای به‌عهده دارند

همان‌طور که پیشتر اشاره شد، دانش‌آموختگی در یک رشته نباید فرد دانش‌آموخته را محدود به سرفصل آموزشی و آموخته‌های دوران تحصیل کند. از طرفی، چون دور شدن از حوزه کتابداری و اطلاع‌رسانی برای بسیاری از دانش‌آموختگان این رشته ناخوشایند و ناراحت‌کننده است، پیشنهاد می‌شود در همین چارچوب حوزه به فراگیری علوم و مهارت‌های مرتبط پرداخت و میزان دانش و توانایی‌ها را افزایش داد. بدین ترتیب، میزان قابلیت‌های فرد افزایش می‌یابد و توان بیشتری برای انجام فعالیت‌های بیشتر و مرتبط با رشته تحصیلی‌، پیدا می‌کند. در همین راستا، به برخی از فنون و تخصص‌های مرتبط با حوزه کتابداری و اطلاع‌رسانی که مناسب کارهای خویش‌فرمایی یا خوداشتغالی است، به‌صورت فهرست‌وار اشاره می‌شود. دانش‌آموختگان جویای کار با توجه به توان و مهارت خود و نیز براساس علاقه خود می‌توانند در یک حوزه شروع به فعالیت کنند.

فنون تخصصی

–    سازماندهی یک مجموعه کتابخانه شامل فهرستنویسی و رده‌بندی انواع منابع (کتاب‌های فارسی و لاتین، نسخ خطی، منابع دیجیتال، …) و نمایه‌سازی منابع؛

–    خدمات مرجع آنلاین و جستجوی درست اطلاعات در اینترنت و پایگاه‌های اطلاعاتی (خیلی‌ها این دانش‌ها را ندارند و فرصتش را هم و مشتاق هستند پول بدهند کسی این کار را برای آنها انجام دهد.)؛

–    راه‌اندازی خدمات اطلاعات گزینشی[۴] برای پژوهشگران و اساتید و دانشجویان؛

–    برنامه‌های خاص کتابخانه‌های کودکان؛

–    مشاوره در امور کتابداری؛

–    ارائه سخنرانی در حوزه موضوعاتی که در آن صاحب‌نظر هستید؛ و

–    ثبت و ایجاد شرکت خدمات کتابداری.

پژوهشی

–    کمک و همکاری در انجام ‌پژوهش (به‌ویژه همکاری در تهیه پیشینه پژوهش)؛

–    مشاوره پژوهشی؛

–    مشاوره آماری؛

–    ترجمه مقاله یا بخش‌هایی از متن کتاب از زبان‌های مختلف (با توجه به توان خویش‌فرما) به فارسی و برعکس؛

–    ویراستاری علمی و ادبی و فنّی متون علمی (مقاله مجلات) و پژوهشی (طرح‌های پژوهشی و پایان‌نامه‌ها).

فعالیت‌های این گروه می‌‌تواند هم در حوزه کتابداری و اطلاع‌رسانی باشد و هم دیگر حوزه‌ها را شامل شود.

آموزشی

–    تدریس در مدارس و مراکز آموزش عالی که عضو هیأت علمی ثابت ندارند به‌صورت حق‌التدریس؛

–    آموزش فاوا به معلمان و دانش‌آموزان مدارس؛

–    آموزش سواد اطلاعاتی به دانشجویان رشته‌های دیگر در دانشگاه‌ها؛

–    آموزش سواد اطلاعاتی به اعضای کتابخانه‌های عمومی محله؛ و

–    آموزش مجموعه آفیس به کارکنان ادارات و سازمان‌ها.

نشر

فعالیت‌های این حوزه ‌یکی از پربارترین فعالیت‌ها به‌نظر می رسد. در حد ایده‌ال آن، دریافت مجوز نشر (که دانش‌آموختگان رشته کتابداری و اطلاع‌رسانی یکی از گروه‌های صلاحیت دریافت آن هستند) و راه‌اندازی یک مرکز انتشارات است که البته مستلزم امکانات مالی و تجهیزات است. اما، دیگر فعالیت‌های این حوزه عبارتند از:

–    ویراستاری علمی (در حوزه کتابداری) و ادبی و فنّی (در کتابداری و سایر حوزه‌ها) کتاب؛

–    همکاری با ناشران و مؤلفان در تهیه کتابشناسی و نمایه انتهای کتاب‌ها؛

–    تهیه کتابشناسی و مآخذ برای مؤلفان و دانشجویان؛

–    ترجمه کتاب‌ها از زبان‌های مختلف (با توجه به توان خویش‌فرما) به فارسی و برعکس؛

–    تهیه نقد و خلاصه کتاب جهت معرفی کتاب و سفارش نقد گرفتن از ناشران و مؤلفان کتاب؛

–    بازاریابی در حوزه نشر کتاب‌های کتابداری و اطلاع‌رسانی؛

–    بازاریابی برای وسایل و تجهیزات کتابداری (با نظرسنجی از خریداران و ارائه نتایج نظرسنجی و مستندات و اطلاعات کافی در این خصوص)؛

–    معرفی کتاب‌های لاتین (با شناسایی کتاب‌های لاتینی که به‌تازگی وارد بازار فروش کتاب کشور شده است و سفارش گرفتن از فروشگاه‌های کتاب‌های خارجی می‌توان به‌معرفی کتاب‌ها پرداخت و در قبال آن کسب درآمد کرد.)؛

اما نوع دیگر، روش کسب و کار خویش‌فرما یا خوداشتغالی است. همان‌طور که پیشتر هم اشاره شد، این روش یکی از مناسب‌ترین راه‌حل‌های مواجهه با بیکاری جوانان، به‌ویژه دانش‌آموختگان دانشگاهی شناخته شده است. در این ربع، هرکس با توجه به دانش و مهارت‌های خود و نیز با درنظر گرفتن حوزه مورد علاقه خود دست به کارهای مستقل می‌زند و از آن راه، کسب درآمد می‌کند.

–    انجام فعالیت‌های نشر رومیزی[۵] و ارائه خدمات نشر به نویسندگان و ناشران تا مرحله تهیه فیلم و کالک؛

–    ایجاد فروشگاه آنلاین کتاب و تهیه فهرست کتب کتابداری و یا کتب مورد نیاز کتابخانه‌ها و خریداری و ارسال آن؛

–    ایجاد فروشگاه آنلاین کتاب‌های دست دوم و تهیه فهرستی از آنها جهت خرید و فروش، مانند نظام آنلاین eBay (زیرا خیلی از افراد فرصت و توان جستجو را ندارند.)؛ و

–    نمایندگی پیگیری امور مربوط به فیپای ناشران که به‌صورت تمام الکترونیکی انجام می‌شود (در بسیاری موارد ناآگاهی ناشران از اطلاعات فیپا و فهرستنویسی، باعث کندی صدور فیپا می‌شود. چه بسا فهرستنویسی مختصر کتابدار خویش‌فرما نیز بتواند سرعت عمل را بالا ببرد).

فنّاوری اطلاعات

–    طراحی کتابخانه‌های دیجیتال؛

–    همکاری در طراحی و ارتقای نرم‌افزارهای کتابخانه‌ای؛

–    طراحی وب‌سایت و وبلاگ برای افراد خارج از حوزه؛ و

–    طراحی وب‌سایت برای تاجران و ایجاد فضای تجاری و تبلیغی برای آنان.

به‌طور حتم، مشاغل مرتبط با حوزه کتابداری محدود به این موارد نمی‌شود و هر کس با توجه به دانش و تبحر و مهارت خود در شاخه‌ای از علم و نیز با تحصیلات کتابداری و اطلاع‌رسانی می‌تواند به کارآفرینی در این حوزه دست بزند.

مرحله آغاز کار خویش‌فرمایی، طراحی یک وب‌سایت یا وبلاگ مناسب برای معرفی تخصص و مهارت‌های خود و معرفی حوزه‌های کاری است. حتی می‌توان از فضای وب‌سایت برای تبلیغات استفاده و از آن درآمد کسب کرد.

در نگاه اول، راه‌اندازی و شروع هر کاری مشکل به‌نظر می‌رسد، گاهی هم سرمایه‌گذاری خاصی نیاز دارد. اما، بسیاری از کارهای پیشنهادی با سرمایه فکری و مهارتی فرد خویش‌فرما انجام می‌شود و با مدیریت صحیح و درست به‌خوبی پیش می‌رود. به‌طور حتم، کارفرماها نیز به این امر واقف هستند که کیفیت کار افراد ربع خویش‌فرما بهتر از کارکنان ربع کارمندی خواهد بود، زیرا این گروه با کیفیت کارشان، به‌نوعی آن را معرفی و تبلیغ می‌کنند. از طرفی، تسهیلاتی همچون وام خوداشتغالی و بیمه خویش‌فرما هم، با توجه به شرایط و ضوابط خاصش، می‌تواند تاحدودی چاره‌ساز باشد و البته بازنشستگی امیدوارکننده‌ای را به‌دنبال آورد. با مطالعه راهنمای مقررات تأمین اجتماعی از انتشارات علمی فرهنگی اطلاعات در سال ۱۳۸۰ اطلاعات مفیدتری در این زمینه می‌توان یافت.

شاید بد نباشد این موارد را که  می‌تواند حرکت را در مسیر خویش‌فرمایی سهل‌تر و بهتر نماید، در نظر گرفت:

–    تقویت مهارت و دانش و تخصص خود پس از دانش‌آموختگی؛

–    مشارکت و همکاری با گروه‌های همگن؛

–    بازاریابی و مشتری‌یابی درست و اصولی برای عرضه کالای (دانش و توانایی و مهارت) خود؛ و

–    برنامه‌ریزی و مدیریت صحیح مالی.

برای آغاز کار می‌توان به این ایده‌ها توجه کرد:

–    ابتدا فعالیت‌هایی را برای کسب تجربه و سابقه و به‌نوعی تبلیغ خود، به‌صورت داوطلبانه و رایگان انجام داد؛

–    از اینکه در ابتدای کار هزینه‌ای دریافت نمی‌شود و یا هزینه دریافتی ناچیز است، ناامید نشد و به‌چشم تجربه و سابقه کار به آن نگریست؛

–    برخی از این مهارت‌ها را حتی می‌توان با انجام کارورزی‌ها و کارآموزی‌ها در مراکز تخصصی به‌دست آورد؛ و

–    با اعتماد به نفس پیش رفت و به توانایی‌های خود باور داشت.

درنهایت، باید گفت شاید وقت آن رسیده باشد که با توجه به حجم زیاد دانش‌آموختگان کتابداری و وضعیت استخدامی کشور، فرهنگ‌سازی در زمینه خوداشتغالی و کارآفرینی از دانشگاه‌ها و گروه‌های آموزشی آغاز شود. در این مرحله، می‌توان دانشجویان را با مسائل بازار کار آشنا کرد و آنها را تشویق نمود تا به سمت خوداشتغالی پیش روند و درصدد افزایش دانش و مهارت‌هایشان برآیند. از طرفی، اساتید با تشویق و ترغیب دانشجویان و ادامه همکاری با دانش‌آموختگان، آنان را در این امر یاری می‌کنند. به‌هر حال، نقش واسط و معرف بودن اساتید، به‌طور حتم کمک بزرگی خواهد بود. در حد ایده‌ال، امید است تا فرهنگ‌سازی و آموزش در زمینه فعالیت‌های خویش‌فرما و خوداشتغالی و به‌نوعی کارآفرینی توسط معلمان و از مدارس کشور آغاز شود.

منابع:

کیوساکی، رابرت. چهارراهه نقدینگی پدر پولدار (بی‌تا). در http://www.goal2012.blogfa.com/post-36.aspx  (دسترسی در ۱۴/۱۳۹۰).

۵۰ ways librarians can make a living without a job (March 31, 2010). http://socialnetworkinglibrarian.com/ 2010/03/31/50 -ways-librarians-can-make-a-living-without-a-job/ (accessed 4 Jan. 2012).

Hempel, K. (2010). Don’t bank on self-employment. http://www.dandc.eu/articles/171583/index.en.shtml (accessed 4 Jan. 2012).

Self-employment (2012). Wikipedia. http://en.wikipedia.org/wiki/Self-employment (accessed 4 Jan. 2012).