مقدمه
جمع و جامعه کتابداران اندک اندک به قشر و طبقه ای شناسنامهدار و کمابیش تاثیرگذار در جامعه ایران تبدیل میشود. از این رو چه به عنوان یک شغل پایدار و چه به عنوان یک رشته دانشگاهی جای خود را در میان هزاران جایگاه دیگر باز میکند و آرام آرام به پیش می رود. ثبت و ضبط آنچه که در این سیر و سلوک اتفاق می افتد، قطعاً اقدامی بایسته و شایسته خواهد بود.همۀ ما روزانه در محیط کار – که اغلب کتابخانه یا محلی مانند آن است- با اتفاقات مختلف و گاهاً عجیب و غریب و بعضاً عبرت آموز روبرو میشویم؛ از برخوردهای تلخ و شیرین ِ بعضی از مراجعین گرفته تا اعتراضها و استدلالات برخی دیگر به نحوه رده بندی و موضوع دهی و همینطور حکایتهای جالب از اتفاقات و انگیزه های ورود به عالم کتابداری یا چگونگی انتخاب این رشته در کنکور سراسری و خلاصه کتابداری و کتابخانه و هر چه در آنست، همه و همه به نوعی تعامل کتابداران با اجتماعی است که در آن میزییند و میبالند.
ثبت این تعاملات و نحوه بازخوردهای رفتاری و واکنشهای سازندۀ مرتبط با آن، میتواند همچون دروس عملی بسان تجربهای گرانبها و پرارزش، به بهای اندک در اختیار کتابدارانِ جوان و کمتجربه قرار گیرد. به غیر از آن ثبت این لحظه های تلخ و شیرین و فراز و فرودهای آن در واقع نوعی تاریخنگاری از یک رشته دانشگاهی و اهالی آن است. چرا که تکیه بر نقل شفاهیِ ثبت نشده و سینه به سینه، امکان تحریف و باژگونی رخدادها، و یا حداقل بروز روایتهای مختلف از یک اتفاق و در نهایت نشستن گرد فراموشی بر این خاطرات را بدنبال خواهد داشت. لذاست که بازگویی و گردآوری و شاید هم تدوین و انتشار این گونه خاطرهها و یادداشتها، برکات فراوانی به همراه خواهد داشت. امروزه این شیوه از گردآوری و ثبت اطلاعات، اصطلاحاً «تاریخ شفاهی[۱]» گفته میشود که در ادامه به کم و کیف آن خواهیم پرداخت.
تاریخ شفاهی چیست؟
تاریخ شفاهی یکی از شیوههای پژوهش در تاریخ است که به شرح و شناسایی وقایع، رویدادها و حوادث تاریخی بر اساس دیدگاهها، شنیدهها و عملکرد شاهدان، ناظران و فعالان آن ماجراها میپردازد. متون این تاریخ حتی در صورت مکتوب شدن، خصلتی گفتاری دارد. در فرآیند مصاحبۀ تاریخ شفاهی دو عامل مصاحبهکننده و راوی، ارتباطی تنگاتنگ یافته و مصاحبهکننده به عنوان یک شنوندۀ فعال نقشی بسیار اساسی را ایفاء میکند تا مصاحبه شونده (راوی) در فضایی آرام و بیدغدغه به شرح و بسط دیدهها و شنیدههای خود بپردازد. بدیهی است نقش مصاحبهگر در این میان، نقشی فعال و پویاست و گفتمان متقابل این دو عامل با کاربرد شیوههای اصولی و استاندارد مصاحبه تاریخ شفاهی به آشکار شدن زوایای پنهان تاریخ و بازسازی دوباره آن منجر میشود.
به بیان دیگر تاریخ شفاهی، شامل آن بخش از تاریخ است که از طریق مرور کردن زندگی واقعی جمع‌آوری میشود و باید به زمان وقوع ماجراها بسیار نزدیک باشد. در واقع در تاریخنگاری به سبک شفاهی سعی میشود تاریخنگاری از تمرکز یک گروه خاص بیرون بیاید، تا تنها از یک نگاه و جهت نباشد و ثبت وقایع تاریخی درگیر ملاحظات شخصی و گروهی نشود. این رویکرد در تاریخنگاری، یکی از شیوههای پژوهش در تاریخ است که به شرح و شناسایی وقایع، رویدادها و حوادث تاریخی بر اساس دیدگاهها، شنیدهها و عملکرد شاهدان، ناظران و فعالان آن ماجراها میپردازد. متون این تاریخ حتی در صورت مکتوب شدن، خصلتی گفتاری دارد. در تاریخنگاری شفاهی، اطلاعات مربوط به وقایع از طریق شیوههای مختلف، همچون مصاحبه گردآوری میشود؛ اما در این بخش چگونگی استناد، بی‌طرفی در موضع‌گیری نسبت به وقایع و اطلاع از تاریخ بسیار مهم است.
تاریخ شفاهی در ایران
اهتمام به گردآوری اطلاعات و ایجاد آرشیوهای شفاهی به روش علمی در ایران پدیده‌ای نوظهور است که از دو دهه پیش متداول شده است. اکنون به دلیل آن که اهمیت این بخش در کنار تاریخنگاری روشن شده، توجه بیشتری نسبت به آن نشان داده میشود. گرچه پس از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران، رویکرد به تاریخ شفاهی به عنوان یک شیوه پژوهشی کمابیش مورد توجه قرار گرفته است. بدین لحاظ موارد ذیل را کمابیش میتوان به عنوان پیشینهای از تاریخ شفاهی در داخل ایران برشمرد:
– پیش از انقلاب مجلاتی همچون «وحید»، با تشویق بزرگان به نوشتن خاطراتی از دوران زندگی خود، قدم‌هایی در این مسیر برداشتند، گرچه این اقدام تا حدودی متفاوت با شیوه جمع‌آوری اطلاعات در تاریخ شفاهی است.
– پس از انقلاب اسلامی مؤسساتی مانند «مرکز اسناد انقلاب اسلامی»، «مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران»، «بنیاد تاریخ انقلاب اسلامی»، «دفتر ادبیات انقلاب اسلامی» و «بنیاد تنظیم و نشر آثار شهید بهشتی» به صورت گسترده یا محدود به تاریخنگاری شفاهی روی آوردند.
– از طرف دیگر، سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران در سال ۱۳۷۱، بخشی با عنوان اداره آرشیو شفاهی (در حال حاضر گروه اطلاع رسانی منابع دیداری – شنیداری) تأسیس نمود. تاکنون به همت این اداره برخی از شخصیتهای مهم علمی، فرهنگی، سیاسی و هنری شناسایی شده و با آنها ارتباط برقرار شده است. در میان متخصصان و پیشکسوتان کتابداری و اطلاعرسانی نیز، مصاحبه با افرادی چون عباس حری، پوری سلطانی و … به انجام رسیده است.
خالی از لطف نیست که اشاره شود، مؤسسات و مراکز متعددی در خارج از کشور با موضوع ایران به کار تاریخ شفاهی می‌پردازند. به طور نمونه، طرح تاریخ شفاهی ایران معاصر در دانشگاه هاروارد امریکا شکل گرفته و تاکنون نیز ادامه داشته است. همچنین، از دیگر فعالیت‌هایی که در خارج از کشور صورت گرفته‌اند و از اهمیت بسیاری برخوردارند، میتوان به این پروژه‌ها و مراکز اشاره کرد: «تاریخ شفاهی جنبش چپ ایران از سال ۱۹۸۳م، پروژه تاریخ شفاهی چپ در آمستردام هلند از ۱۹۹۵م. مرکز تاریخ شفاهی کلیمیان در امریکا، بنیاد مطالعات ایران در نیویورک از سال ۱۹۸۸م، و اداره تحقیقات تاریخ شفاهی دانشگاه کلمبیا».
تاریخ شفاهی کتابداری و اطلاعرسانی قم
نقش کتابخانهها و کتابداران در فرایند تاریخی و فرهنگی هر جامعه و رشد و تعالی نخبگان و اندیشمندان آن، امری مهم و غیر قابل انکار است. به طوری که بدون دانستن تاریخچه آن نمیتوان به زوایای پنهان تاریخ و تمدن آن جامعه و یا حداقل بخش مهمی از آن جامعه پی برد. چنانکه اشاره شد گروه اطلاعرسانی منابع دیداری – شنیداریِ سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران، تاکنون بسیاری از شخصیتهای مهم علمی، فرهنگی، سیاسی و هنری را شناسایی نموده و با آنها مصاحبه نموده است. از جملۀ این شخصیتها، اساتید و پیشکسوتان کتابداری و اطلاعرسانی بودهاند که اکنون آشیوی ارزشمند از این گفتگوها در این گروه گردآوری و بعضاً تدوین شده است.
از طرف دیگر وجود کتابخانههای بزرگ و منحصربفرد در قم و افرادی که سابقه و حضور طولانی در خدمات مربوط به این کتابخانهها دارند، ضرورت ثبت و ضبط و تاریخنگاری از این تحولات را بیشتر مینمود. استفاده از تکنیکهای تاریخ شفاهی در این مقوله میتوانست به فرایند یاد شده، رویکردی علمی و استاندارد ببخشد. این ایده با برخی از اساتید کتابداری فعال در قم در میان نهاده شد. از میان جلسات و گفتگوهای متعدد طرحی متولد شد که به صورت مکتوب چارچوب این کار در آن مشخص شده بود. در بخشی از این طرح آمده بود که این پژوهش مصاحبه و گفتگو با افراد پیشکسوت در زمینه کتابداری و اطلاعرسانی قم را دنبال خواهد نمود. این افراد خاطرات و تجربههای بسیاری از روند تغییر و تحولات کتابخانهها و مراکز اطلاعرسانی در سطح استان قم در طی سالیان متمادی اندوختهاند. ثبت این تجربهها و اندوختهها، میتواند همچون دروس عملی مانند تجربهای گرانبها و پرارزش، در اختیار کتابدارانِ جوان و کمتجربه قرار گیرد. علاوه بر آن ثبت این رخدادها، در واقع تاریخنگاریِ یکی از عرصههای مهم فرهنگی کشور، آن هم در شهری مانند قم است که اهمیت و جایگاه آن در جهان اسلام بر کسی پوشیده نیست. لازم به یادآوری است که معیار گزینش افراد، دارا بودن تحصیلات آکادمیک کتابداری نبوده، بلکه تجربه و آگاهی و شناخت از تحولات کتابخانهها و کتابداری در استان قم ملاک عمل خواهد بود. بدین لحاظ پیش بینی شده بود که این پژوهش بتواند فواید و نتایج ذیل را به دنبال داشته باشد:
– ارائه تصویری از وضعیت (گذشته و حال) و سیر تکاملی و روند تغییر و تحولات کتابخانههای قم
– شناسایی افراد موثر در عرصه کتابداری و اطلاعرسانی قم
– ثبت تجربهها و اندوختههای پیشکسوتان فعال در کتابخانهها و مراکز اطلاعرسانی قم
– ارائه الگویی در این زمینه جهت ثبت خاطرات و تاریخ شفاهی در سایر مناطق و شهرها.
– تدوین بخشی از تاریخ فرهنگ و تمدن قم به عنوان شهری تاثیرگذار در عرصه تحولات سیاسی و اجتماعی ایران.
این طرح با تفصیل و جزئیاتش، پس از تدوین و حک و اصلاح، به تعدادی از مراکز و سازمانهای مرتبط با اینگونه فعالیتها مانند موسسه کتابشناسی شیعه و کتابخانه آیتالله مرعشی نجفی ارائه شد. علیرغم پیگیریهای فراوان به لحاظ عدم وجود پیشینۀ ملموس و قابل دسترس، مراکز فوق استقبالی از آن به عمل نیاوردند. در گیر و دار دست به دست شدن این طرح در بین ارگانهای مختلف، مؤسسهای با عنوان «موسسه الغدیر» که تهیه و ساخت برنامههای تلویزیونی را برای پخش از یکی از شبکههای خصوصی و مذهبی ماهواره در دستور کار خود دارد، به واسطه یکی از اساتید از طرح آگاه شده و از آن استقبال کرده بود. طی صحبتی که با برنامهسازان این موسسه انجام شد، قرار شد مصاحبهای که با افراد گرفته میشود، با تصاویری از کتابخانههای قم تلفیق گشته و در واقع مستندی تهیه و تدوین شده و برای پخش آماده گردد.
سخن آخر
همانگونه که اشاره شد، ثبت و ضبط تعاملات و بازخوردها و در نهایت تدوین تاریخ شفاهی کتابخانهها و کتابداران، ضرورتی انکاناپذیر در دوران کنونی است. طرح فوق چنانچه سرانجامی متقن و امیدوارکننده پیدا کند، میتواند تجربهای ذیقیمت در اختیار علاقمندان این حوزه، جهت ثبت رویدادها و رخدادهای اینچنینی در دیگر نقاط کشور قرار دهد. تجربهها، اندوختهها و فعالیتهای آتی در آینده بیشتر موشکافی خواهد شد.
[۱]. Oral history
