چکیده:
شبکه های اجتماعی نسل جدیدی از وب‌سایت‌ها هستند که این روزها در کانون توجه کاربران شبکه جهانی اینترنت قرار گرفته‌اند اکثر رسانه های اجتماعی اشکال دیگر ارتباطات کامپیوتر محور (cmc)را با هم ادغام می کند مثلا فیس بوک ومای اسپیس دارای سیستم های پیام دهی ا طریق ایمیل هستند برای استفاده مناسب از شبکه ها ورسانه های اجتماعی نیازمند سواد رسانه ای هستیم که به بیانی کلی تاکیدی است بر این مطلب که شیوه رفتار با رسانه به دانش ومهارت خاصی نیاز دارد ودر بیان دقیق تر عبارت است از مهارت تفکر استدلالی ونقاد به نحوی که مخاطب بتواند درباره محتوای رسانه قضاوتی مستقل داشته باشد با پیشرفت رسانه های جدید ارتباطی از قبیل اینترنت مباحث جدیدی از جمله سواد دیجیتالی وسواد اینترنتی مطرح شده اند که افراد تنها با فراگیری سواد دیجیتالی می توانند استفاده مناسبی از تکنولوژی های جدید داشته باشد این سواد شامل اطلاعات اولیه درباره قبلیت ها، فرصتها ونحوه به کارگیری تکنولوژی های جدید وآسیب های اجتماعی ومقابله با آن است در این مقاله به بحث وبررسی در باره شبکه های اجتماعی چاشها وقابلیت های آنها وسواد رسانه واهمیت وضرورت آن پرداخته شده است.
مقدمه
رسانه های اجتماعی مفاهیمی کلان هستند که به واسطه پیدایش شبکه های جدید ارتباطی چون اینترنت پدید آمده اند اصطلاح شبکه های اجتماعی زیر مجموعه ی رسانه های اجتماعی قرار می گیرند. در واقع شبکه های اجتماعی بر پایه مشارکت همگانی بنا شده اند بارزترین ویژگی این شبکه ها را می توان “هویت”دانست به این معنا که هویت در شبکه های اجتماعی مجازی به سمت هرچه واقعی تر شدن پیش می روند.تعریف های گوناگونی از شبکه های اجتماعی وجود دارد از جمله این که شبکه های اجتماعی اینترنتی عموما سرویس های مبتنی بر وب هستند.سرویس آنلاین یا سایتی محسوب می شوند که مردم در آنها می توانند نظرات،علاقه مندی ها ودر یک کلام محتوا ایجاد وبا دوستان وسایرین به اشتراک بگذارند.شبکه های اجتماعی به خصوص آنهایی که کاربرد های معمولی وغیر تجاری دارند مکان هایی در دنیای مجازی هستند که مردم خود را به طور خلاصه معرفی می کنند وامکان برقراری ارتباط بین خود وهمفکرانشان را در زمینه های مختلف مورد علاقه فراهم می کنند که برای استفاده از این شبکه ها نیازمند سواد رسانه ای هستیم که مارشال مک لوهان اولین بار در کتاب خود تحت عنوان”درک رسانه:گسترش ابعاد وجود انسان”این واژه را به کار برده است.مک لوهان معتقد بود از زمانی که دهکده جهانی تحقق یابد لازم است انسان ها به سواد جدیدی به نام سواد رسانه ای دست یابند (صدیق بنای ،۱۳۸۵ ).
قابلیت های شبکه های اجتماعی
استقبال از شبکه های اجتماعی ازآن روست که کاربران اینترنتی می توانند برای اغلب نیازهای آنلاین خود در این وب سایت ها پاسخ مثبت بیابند در شبکه های اجتماعی کاربران می توانند پروفایل های شخصی برای خودشان بسازند که شامل مشخصات،تصاویر،علاقه مندی ها وسایر مواد این چنینی است اما شبکه ای شدن این وب سایت ها از آنجایی آغاز می شود که هر کاربر لیستی از دوستان وآشناییان که درهمان شبکه اجتماعی حضور دارند را به لیست دوستان خود بیفزایند همچنین کاربران می توانند با جست وجو در پروفایل های کاربران ومشاهده مشخصات آنها با افراد جدیدی آشنا شوند ولیست دوستان خود را گسترده تر کنند این ها ابتدایی ترین امکانات شبکه های اجتماعی است. شبکه های اجتماعی متناسب با نوع موضوع فعالیت شان امکانات دیگری از قبیل خبرخوان های اینترنتی،بازی های آنلاین،قابلیت آپلود کردن وارتباط با سایر رسانه های شخصی را در گزینه هایشان دارند بدین ترتیب می بینیم که اغلب امکاناتی را که کاربران اینترنتی پیش از این از طریق مراجعه به چندین وب سایت کسب می کردند یک جا در شبکه های اجتماعی دریافت می کنند پس بی دلیل نیست که کاربران بخش قابل توجهی از زمانی که در اینترنت به سر می برند در شبکه های اجتماعی حضور دارند امروزه شبکه های اجتماعی بر پایه اینترنت از قبیل Facebook و Myspaceدربین کاربران محبوبیت بسزایی کسب کرده اند این شبکه های اجتماعی در عین حال که فضایی هستند که در آنها افراد دوستان جدیدی پیدا می کنند ویا دوستان قدیمی خود را در جریان تغییرات زندگی شان قرار می دهند مکان هایی برای تبادل نظر هستند که در آنها کاربران عقاید ونظرات خود را با هم به اشتراک می گذارد این قابلیت که یک کاربر بتواند با امثال خود در کشور های دیگر جهان ارتباط برقرار کند باعث می شود تا این شبکه ها به مکانی تبدیل شوند که در آنها ایده های جدید معرفی شده ومورد بحث قرار بگیرند.
از ویژگی های شبکه های اجتماعی
هویت: هویت در شبکه های اجتماعی به سمت واقعی تر شدن پیش می رود چون هیچ کس مایل نیست فرد ناشناسی را به لیست دوستان خودش اضافه کند
به اشتراک گذاری ویادگیری: افراد علاقه مند هستند که هرچه سریعتر اطلاعات با محتوایی را که تولید کرده اند به اشتراک بگذارند این محتوا ممکن است خبر،مفاله،طنزوتجربیات شخصی خود وغیره باشد
بسیج گنندگی وسازماندهی: شبکه های اجتماعی قدرت بسیج کنندگی دارند یعنی می توانند افراد را در یک زمان ومکان در محیطی واقعی گردهم آورند یا در محیط مجازی به کمپین بپردازند
دوستی: دوستی ها بین همکاران، همکلاسی ها، هم عقیده ها، دوستی با دوستان دوستان وغیره است
چند رسانه ای بودن: استفاده از چند رسانه ای ها در شبکه های اجتماعی قابلیت جدیدی است که قدرت این نوع رسانه ها را بالا برده است فیلم،عکس،انیمیشن وغیره
سواد رسانه ای
در دنیای امزوز رسانه ها یکی از اجزای اصلی جوامع بشری هستند لذا سواد رسانه ای به معنای تحقیق، تحلیل آموزش وآگاهی از تاثیرات رسانه وشبکه های اجتماعی بر افراد وجوامع است وبه معنی تشخیص رابطه دانش وقدرت وسپس رابطه قدرت وعدالت اجتماعی است به نظر می رسد آن چه مخاطبان رسانه های پرقدرت جهان معاصر به آن نیازمبرم دارند سواد رسانه ای است(شکرخواه ،۱۳۸۰). علاوه بر این سواد رسانه ای یک نوع درک متکی بر مهارت است که می توان بر اساس آن رسانه ها را از یکدیگر تمیز داد وانواع تولیدات رسانه ای را از یکدیگر تفکیک کرد وبه نظر می رسد هدف اصلی سواد رسانه ای می تواند این باشد که بر اساس آن بتوان محصول نهایی رسانه را از این جنبه شناخت که آیا بین محتوای یک رسانه به مثابه یک محصول نهایی با عدالت اجتماعی رابطه وجود دارد یا خیر. تاکیدی است براین مطلب که برخلاف تصور رایج درک پیام های چند رسانه واساسا شیوه رفتار با رسانه به دانش ومهارت خاصی نیاز دارد ودر بیانی دقیق تر عبارت است از مهارت تفکر استدلالی ونقاد به نحوی که مخاطب بتواند درباره محتوای رسانه قضاوتی مستقل داشته باشد وبه این تربیت بر شیوه خردمندانه بهره وری از رسانه دلالت دارد.( غلامرضا، ۱۳۸۴)
ضرورت وفایده سواد رسانه ای
امروزه در دنیایی زندگی می کنیم که خواه ناخواه در شرایط اشباع رسانه ای قرار دارد فضای پیرامون ما سرشار از اطلاعات است وقتی که یک مودم ما را به جهان بی انتهای اینترنت می کشاند نشانه ای است بر حاکمیت اشباع رسانه ای واین که ما نیاز داریم تا در برابر چنین فضایی یک رژیم مصرف رسانه ای اتخاذ کنیم ودر انتخابمان دقت کنیم درست مثل غذایی که مراقب کلسترول، ویتامین ومواد دیگر موجود در آن ها هستیم در فضای رسانه ای هم باید دانست چه مقدار باید در معرض رسانه های مختلف اعم از دیداری،شنیداری و… بود وچه چیز های از آنها گرفت برای مثال زمانی که در بزرگراههای اطلاعاتی حرکت می کنیم سواد رسانه ای می تواند به ما بگوید چه مقدار از وقتمان را درچه سایتهایی اعم از شناخته شده وناشناخته بگذرانیم بنابراین می توان گفت که هدف سواد رسانه ای تنظیم یک رابطه منطقی ومبتنی بر هزینه –فایده است دربرابررسانه ها که چه چیزهای را از دست میدهیم و چه چیزهایی را بدست میآوریم و به عبارت دیگردرمقابل زمان وهزینهایی که صرف میکنیم چه منافعی رادرنهایت بدست میآوریم که شاید بتوان گفت بهترین هدف این است که یک نوع استفاده مبتنی برآگاهی وفایده مند از منابع اطلاعاتی اطراف داشته باشیم.(شکرخواه، ۱۳۸۵)
هدف سواد رسانه ای
هدف سواد رسانه ای که خود ناظر بر اهمیت آن هم هست این است که به مردم کمک کند به شهروندانی پیچیده یعنی شهروندانی آگاه وبا ظرفیت های مورد نیاز جامعه امروز تبدیل شوند نه به مصرف کنندگانی پیچیده. هدف های سواد رسانه ای عموما تابعی از شرایط زمانی ومکانی که معمولا به شکل یکسانی تعقیب می شوند یعنی ممکن است در مراحل اولیه آموزش ساماندهی استفاده روزانه از رسانه ها هدف باشد اما بلافاصله وبه محض ظهور اولیه نشانه توفیق در این مراحل هدف های بالاتری نیز مدنظر قرار گیرد بنابراین یکی از هدف های سواد رسانه ای آن است که به دریافت کنندگان پیام های رسانه های اجتماعی یا شبکه های اجتماعی کمک شود به مشارکت کنندگانی آزاد در این فرایند تبدیل شوند تا بر اساس اطلاعاتی که از منابع رسانه ای می گیرند تصمیمات درستی اتخاذ کنند وبه بیانی دیگر هدف سواد رسانه ای دادن قدرت کنترل برنامه های رسانه ای به افراد است.( غلامرضا، ۱۳۸۴)
شبکه های اجتماعی ونیاز به سواد رسانه ای
شبکه های اجتماعی مجازی تنها ابزارهای تکنولوژی جدید نیستند که امکانات جالب توجهی را در اختیار کاربران اینترنتی قرار داده باشد شبکه های اجتماعی را فراتر از گونه ای وب سایت می توان به عنوان رسانه های جدیدی در نظر گرفت که در ساختارهای اجتماعی، فرهنگی، افتصادی وسیاسی تغیراتی ایجاد کرده اند. چالش هایی که شبکه های اجتماعی در سال های اخیر با آنها مواجه بوده اند حوزه هایی فراتر از فضای مجازی را تحت تاثیر قرار داده است. شبکه های اجتماعی از سویی به عنوان یکی از گونه های رسانه های اجتماعی،امکانات تعاملی قابل توجهی برای کاربران اینترنتی فراهم کرده اند ودر افزایش شهروندان در برخی فرآیند ها موثر بوده اند از سویی این شبکه ها آسیب گسترده ای در حوزه هایی از قبیل حریم خصوصی، کپی رایت، اعتیاد مجازی، سرقت اطلاعات وهویت ومواردی این چنینی مواجه بوده اند چالش حریم خصوصی از مهم ترین مباحثی است که همواره درباره شبکه های اجتماعی مطرح بوده است.کاربران اینترنتی در این شبکه ها بخشی از اطلاعات شخصی خود را در اینترنت منتشر می کنند که می تواند مخاطراتی برای آنها به همراه داشته باشد وب سایت های شبکه های اجتماعی حجم قابل توجهی از اطلاعات شخصی میلیون ها کاربر را در اختیار دارند وامکان سوءاستفاده شرکت های تجاری ودولت ها از این اطلاعات همواره از دغدغه اصلی مطرح شده درباره این شبکه ها است. این شبکه ها همچنین عرصه ارتباطات سیاسی را نیز متحول کرده اند و بر شکل های سرمایه اجتماعی واقتصادی ونحوه تبدیل آنها به یکدیگر نیز موثر بوده اند وعرصه اقتصادی را بی نصیب نگذاشته اند. شبکه های اجتماعی سهم قابل توجهی در دنیای آینده اینترنت خواهند داشت وتصمیم گیری وسیاست گذاری مناسب برای نحوه مواجه با آنها از طریق انجام مطالعات گسترده ورسیدن به شناخت دقیق امکان پذیر خواهند بود.با توجه به این نمی توان منکر شد که علی رغم همه مزایایی که که اینترنت وشبکه های اجتماعی برای شهروندان به همراه داشته اند وفرصت های که این ابزارهای جدید ایجاد کرده اند تعداد قابل توجهی از مردم از طریق این تکنولوژی های جدید ارتباطی آسیب دیده اند اما دلیل این آسیب ها چه بوده ؟
بیشتر این آسیب دیدگان وقربانیان کسانی هستند که آگاهی کافی از امکانات وقابلیت های جدید را ندارند حتی می توان مدعی شد اغلب کاربران اینترنت وشبکه های اجتماعی وسایر رسانه های جدید حتی آنهایی که هنوز گرفتار آسیب نشده اند اطلاعات کافی درباره نحوه به کارگیری این تکنولوژی هارا ندارندو تنها به دلیل جذابیت های این رسانه های جدید ورفع برخی نیازهایشان کاربران رسانه های جدید شدند در سیاست گذاری رسانه ای واجتماعی در دنیا سال هاست که مسئله ای به عنوان سواد رسانه ای مطرح شده است که سواد رسانه ای به زبان ساده عبارت است از مجموعه مهارت هایی که شهروندان برای مواجهه با رسانه های جدید لازم است بیاموزند پس از چند دهه پژوهش ونظریه پردازی در مراکز دانشگاهی وپژوهش درباره سواد رسانه ای سال هاست برنامه های عملیاتی آموزشی لازم از طریق رسانه ها وبرقراری دوره های آموزشی به شهروندان ارائه می شود تا نحوه مواجه با رسانه را فراگیرند در برخی کشور ها این سطح آموزش حتی به کتاب های درسی مدارس نیز رسیده است وشهروندان از همان سنین کودکی ونوجوانی به سلاح سواد رسانه ای مجهز می شوند که با پیشرفت رسانه های جدید ارتباطی از جمله اینترنت وگسترش شبکه های اجتماعی مباحثی از جمله سواد دیجیتالی وسواد اینترنتی در کنار سواد رسانه ای مطرح شده اند که شهروندان تنها با فراگیری سواد رسانه ای ودیجیتالی است که می توانند استفاده مناسبی از تکنولوژی های جدید داشته باشند. این سواد شامل اطلاعاتی درباره قابلیت ها، فرصت ها ونحوه به کارگیری وآسیب های احتمالی ونحوه مقابله با آنهاست. لزوم فراگیری سواد رسانه ای و سواد دیجیتالی در استفاده ازشبکه های اجتماعی و یا رسانه های اجتماعی از اهمیت بالایی برخوردار است شبکه های اجتماعی امکانات و قابلیت هایی را در اختیار افراد قرار می دهد که تنها اطلاع درست از این امکانات وفرصت ها است که امکان مقابله با تهدید ها وآسیب ها را محدود می کند و این جاست که سواد رسانه ای خطر سوءاستفاده های احتمالی راکاهش می دهد. انتشار اطلاعاتی از قبیل آدرس،شماره تلفن،تصاویر شخصی و… در شبکه های اجتماعی بدون توجه به عواقب آن سوءاستفاده های زیادی از طریق ایجاد هویت های جعلی در شبکه های اجتماعی وانتشار اطلاعات وتصاویر شخصی در این شبکه ها صورت گرفته که برخی از آنها به طرح شکایت در دستگاه قضایی منجر شده است و ویژگی مشترک تعداد قابل توجهی از آسیب دیدگان این شبکه ها نا آشنایی وعدم داشتن اطلاعات کافی درباره امکانات وقابلیت های شبکه های اجتماعی است وبا توجه به موارد گفته شده وگسترش روزافزون شبکه ها ورسانه های اجتماعی وبرای استفاده مفید وبهره وری مناسب از امکانات شبکه های اجتماعی سواد رسانه ای لازم وضروری است وهرچه که سواد رسانه ای کاربران نیز بالا باشد امکان تاثیرپذیری آنها نیز از شبکه های اجتماعی کمتر است. با بالابودن سواد رسانه ای کاربران شبکه های اجتماعی از تاکتیک های جدیدی استفاده می کنند ومی توان گفت یک نوع رقابت بین شبکه های اجتماعی از نظر داشتن امکانات وتجهیزات به وجود می آید.
نتیجه گیری
آموزش سواد رسانه ای می تواند ابزاری ارزشمند در جهت گسترش مهارت های تفکر انتقادی باشد امروزه هواداران سواد رسانه ای نیازمند آن هستند که در مورد فرصت های آموزشی ومزایای استفاده از رسانه های اجتماعی وشبکه های در این عرصه آگاهانه گام بردارند ودر فرآیند توسعه استاندارد ها برای برنامه های سواد رسانه ای به طور فعالانه مشارکت کنند.. استفاده مفید ومناسب ورفع نیاز های خود از شبکه ها ورسانه های اجتماعی بدون سوءاستفاده های احتمالی و همچنین استفاده به جا از امکانات وفرصت ها وقابلیت های این شبکه ها ورسانه های اجتماعی نیازمند سواد رسانه ای است وبه میزانی که کاربران به سواد رسانه ای مجهز باشند متقابلا به همان میزان امکان تاثیرپذیری ویا آسیب دیدگی از شبکه های اجتماعی کاهش خواهد یافت. با داشتن سواد رسانه ای کابر اطلاعات را بدون چون وچرا وبدون تجزیه وتحلیل نمی پذیرد وبا نگاه انتقادی یک رسانه ویا شبکه را بررسی می کند واز امکانات وقابلیت های آن استفاده می کند.
سپاس گذاری
باسپاس فراوان اززحمات بی دریغ سرکار خانم دکتر مریم صراف زاده (عضو هیئت علمی دانشگاه خلیج فارس بوشهر) استاد گرانقدر و دلسوزم که ویرایش و بازخوانی این مقاله را بر عهده داشتند و همواره در این راه مشوق و راهنمای من بودند.
منابع و مآخذ
۱) احمدی،رقیه و…(۱۳۹۰).گذری بر پدیدار شدن وتاثیرات شبکه های اجتماعی: ماهنامه وب. شماره۱۰۳. بازیابی شده از:Magiran.com
۲) ارجمندی،غلامرضا(۱۳۸۴). مصاحبه در رابطه با سواد رسانه ای. فصلنامه رشد آموزش علوم اجتماعی. شماره۲۷، دوره هشتم. بازیابی شده از:Noormags.com
۳) بصیریان،حسین و بصیریان، رضا.(۱۳۸۵). درآمدی به سواد رسانه ای وتفکر انتقادی: فصلنامه رسانه. شماره۶۸، بازیابی شده از:Magiran.com
۴) پاتر، جیمز(۱۳۸۵). تعریف سواد رسانه ای. مترجم: لیداکاووسی.فصلنامه رسانه.شماره ۶،بازیابی شده از: Magiran.com
۵) شکرخواه، یونس(۱۳۸۵). سواد رسانه ای. یک مقاله عقیدتی: فصلنامه رسانه. شماره ۶۸، بازیابی شده از:Magiran.com
۶) شکرخواه، یونس(۱۳۸۰). نیاز مخاطبان به سواد رسانه ای: فصلنامه پژوهش های ارتباطی. شماره ۲۶ بازیابی شده از: Magiran.com
۷) کاپلین، آندرهام و هانلین، مایکل(۱۳۸۹). چالش ها وفرصت های اجتماعی رسانه ای. مترجم:فهیمه سمساری.:فصلنامه کتاب مهر.شماره ۱،بازیابی شده از: Magiran.com
۸) میرجلیلی، حسین(۱۳۸۵).سواد اطلاعاتی نگاهی به تحول مفهوم سواد در عصر اطلاعات: فصلنامه کتاب ۶۵، بازیابی شده از:Magiran.com
۹) مولایی، محمد مهدی(۱۳۹۰). روزی برای رسانه های اجتماعی: ماهنامه دنیای کامپیوتر وارتباطات. شماره۱۰۳، بازیابی شده از: Magiran.com
۱۰) جعفری، یوسف.رسانه وارتباطات وروابط عمومی. مشاهده شده در: www.google.com از لینکhttp://Communicationage.blogfa.com در تاریخ ۲۸/۹/۱۳۹۰
۱۱) مولایی، محمد مهدی. شبکه های اجتماعی وسواد رسانه ای . مشاهده شده در:www.google.com از لینکhttp://weblognews.ir/1389 در تاریخ ۲۸/۹/۱۳۹۰
