پدر علم‏سنجی که بود؟

درک جان دو سولا پرایس[۱] در ۲۲ ژانویه ۱۹۲۲ در لندن به دنیا آمد. مدرک فیزیک و ریاضی خود را از دانشگاه لندن در سال ۱۹۴۲ دریافت کرد و در سال ۱۹۴۶به کسب درجه‏ی دکترای فیزیک از همین دانشگاه نائل آمد. سپس در کنار همکاری با دانشگاه کمبریج به عضویت مؤسسه فیزیک و ریاضی پرینستون در آمد. در سال ۱۹۴۷ با الن جورث ازدواج کرد. حاصل این ازدواج سه فرزند به نام‌های جفری، لیندا و مارک بود.

دومین مدرک دکترای خود را در رشته‌ی تاریخ علم از دانشگاه کمبریج در سال ۱۹۵۴ دریافت کرد. در سال ۱۹۶۰ به عنوان نخستین استاد رشته‌ی تاریخ علم و نیز اولین عضو هیئت علمی گروه علم و پزشکی در دانشگاه ییل مشغول به کار شد. وی مجموعه‌ای گران‌سنگ از ابزارهای علمی کهن را در موزه‌ی دانشگاه ییل گردآوری کرد؛ همچنین فهرست بین‌المللی اسطرولاب‌ها را در سال ۱۹۷۳ منتشر نمود؛ مطالعات گسترده‌ای نیز در زمینه‏ی ساعت‏سازی صورت داد و ابزارهای علمی جعلی را بازشناسی کرد.

وی به عنوان مشاور با کابینه‌ی کندی و جانسون در امور سازمان‌ها و کمیته‌های علمی همکاری کرد. به دلیل کشف مکانیزم محاسبات باستانی به عنوان مدلی برای منظومه شمسی و نیز کشف دست نوشته‌ای از جفری چاوسر با نام The Equatorie of the Planetis پیرامون علم ستاره‌شناسی به چهره‌ای شناخته شده تبدیل شد. حوزه‌ی اصلی تحقیقات وی مطالعات کمی علم، ابزارهای علمی، نظریه‌ی تاریخی-اجتماعی علم، تکنولوژی و علوم مرتبط بود.

همچنین مطالعات گسترده‌ای در زمینه علم‌العلم[۲]، سیاست علم و کشف آینده‌ی علم از طریق رصد رشد دستاوردهای علمی صورت داد. علاقه‌ی وی به حوزه‌های مختلف دانش، عیان بود به نحوی که در سال ۱۹۴۰ داستان کوتاهی با نام Never No Trouble به رشته تحریر درآورد. پرایس نویسنده‌ای پرکار بود. نگارش ۲۵۹ مقاله، ۱۴ کتاب و سخنرانی‌های متعدد در کارنامه‌ی علمی وی به چشم می‌خورد. از مهمترین کتاب‌های وی می‌توان به علم کوچک علم بزرگ، چرخ‌دنده‏هایی از یونانیان و علم پس از بابل اشاره کرد. در سال ۱۹۶۱ مفهوم دانشگاه مجازی را به کار برد که بر ارتباطات غیر‌رسمی دانشمندان در حوزه‌های مختلف موضوعی تأکید داشت.

توصیف پرایس از علم‌العلم منجر به تعریف حوزه‌ی علم‌سنجی گردید، چند سال پیش از آن‌که دانشمند روسی واسیلی نالیموف (۱۹۶۶) این نام را ابداع کند. پرایس (۱۹۶۴) مطالبی مبسوط درباره‌ی امیدهایش برای این رشته‌ی جدید منتشر کرد و در طول حیات خود به‌ شکل خستگی‌ناپذیر برای ارتقای آن و خدمت به حوزه‌ی جدیدی که در آن روش‌های کمی به عنوان ابزار شناخت علم به کار می‌رود تلاش کرد. به این ترتیب، پرایس غالباً به‌عنوان پدر و بنیان‌گذار علم‌سنجی و علم کوچک علم بزرگ به‌عنوان نخستین متن اساسی آن شناخته می‌شود. بدین ترتیب پرایس نقشه مشاور برای دولت‌ها در سراسر جهان و خدمت به مؤسسات پژوهشی علمی و بین‌المللی را عهده‌دار شد. توصیه‌های وی درباره گردآوری مناسب و استفاده از داده‌های آماری تبدیل به راهنمایی جامع برای سنجش شاخص‌های علمی گردید.

پرایس بیان می‌کند که کمیت متون در یک حوزه‌ی موضوعی یا یک کشور در دوره‌ی ‌زمانی مشخص به صورت تصاعدی رشد می‌کند. وی در مقاله‌ای در آرشیو بین المللی تاریخ علم به ارائه این مطلب می‌پردازد که داده‌های تعیین کننده‌ی تعداد مقالات نشریات در موضوع فیزیک سالانه از رشد ثابت ۷ درصد در سال‌های ۱۹۲۰ تا ۱۹۳۷ برخوردار است و یا این‌که تعداد مقالات نشریات درباره‌ی نظریه ماتریس‌ها سالانه با میزان ثابت بیش از ۶ درصد، در سال‌های ۱۷۶۰ تا ۱۸۸۰ رشد داشته است. پرایس از چنین داده‌هایی نتیجه می‌گیرد که حالت بهنجار رشد علم به صورت تصاعدی است.

پرایس در سال ۱۹۷۰، شاخص کهنگی زمانی را که به شاخص پرایس معروف شده است، تببین کرد. این شاخص نسبت مقالات مورد استناد در یک مقاله یا نشریه که کمتر از ۵ سال عمر دارند را بیان می‌دارد. وی پیشنهاد کرد از این شاخص برای تمایز علم از غیر علم استفاده شود.

وی ۷۵ منصب افتخاری شامل مشاور، هیئت علمی و مدیر‌مسئول داشت. در سال ۱۹۷۶ مدال لئوناردو داوینچی را از انجمن تاریخ فناوری دریافت کرد. همچنین در سال ۱۹۸۱ جایزه‌ی جان دیسموند برنال را از انجمن مطالعات اجتماعی دریافت کرد. درک جان دو سولا عاقبت در سوم سپتامبر ۱۹۸۳ در لندن دیده از جهان فرو‌بست.

مآخذ:

Anthony Michaelis, Roderick and Marjorie Webster. Derek J. de Solla Price Papers, 1941-1984.

Chicago, Illinois: Webster Institute for the History of Astronomy, 2006.

Crawford, S. Derek John De Solla Price (1922-1983): the man and the contribution. Bull Med Libr Assoc. 1984 April; 72(2): 238–۲۳۹.

فرتر، جاناتان. “کتاب کوچک، کتاب بزرگ در پیشگاه و در امتداد علم کوچک، علم بزرگ”. ترجمه مرضیه هدایت. اطلاع شناسی، زمستان ۱۳۸۳، شماره ۶.