استفاده از شبکه‌های اجتماعی در کتابخانه‌های دانشگاهی: فرصت‌ها و چالش‌ها

 مقدمه

 محیط های مبتنی بر شبکه وب نه تنها برای ارائه اطلاعات مورد استفاده قرار می گیرند ،بلکه بخش لاینفک زندگی افراد جامعه شده اند ودر محیط های رسمی وغیر رسمی افراد را تحت الشعاع قرار می دهند .( رضوی :۱۳۹۰) انسان منفرد شده،انسان رها شده در عرصه های مزدحم زندگی وانسان الینه شده در صنعت های فرهنگی وسیاسی واجتماعی ،از تحقق نیازدرونی خود ،دراجتماع پذیری به دورافکنده شده است. د نیای سایبر،نوعی خروجی از این بن بست روانی است.انسان اجتماعی ،نیازمند گرایش های اجتماعی است واین گرایش به هر شکلی که محقق شود می تواند نوعی خروج از انزوا وپیوستن به شیوه ای ازجمع گرایی تلقی شود که این پیوستن می تواند واقعی یا مجازی باشد (بشیر،۱۳۹۲).[۱] امروزه استفاده افراد از اینترنت با تغییراتی همراه شده است که علاقمندی به استفاده از اینترنت وفضای مجازی را دوچندان نموده است.یکی از این تغییرات پیدایش فناوری وب ۲ می باشد که همه گیر شدن استفاده از فضای مجازی را به دنبال داشته است .از پدیده هایی که باپیدایش  فناوری وب ۲ همراه بود ،ظهور شبکه های اجتماعی در دنیای اینترنت بود که بی شک استفاده بجا ودرست از این شبکه ها به ارتقاء سطح یادگیری وتوانمندی افراد درمراحل مختلف زندگی منجرمی شود.

 در قرن حاضر بسیاری از انسانها من جمله نسل جوان با روی کار آمدن نسل جدیدی از رسانه ها با نام ” شبکه های اجتماعی ” ،در تلاش اند تا بدین طریق ارتباطات گسترده تری را بادوستان ،آشنایان و… برقرار نمایند.شبکه های اجتماعی نسل جدیدی از وب سایت ها وزیر مجموعه ای از رسانه های اجتماعی می باشند که با قابلیت ها ی وب ۲ مطرح شده اند،که همه ی افراد در محیطی منسجم ایده ها ،نظرات ،علاقه مندی ها وتجربیات خود را به اشتراک می گذارند ونوعی تعامل همه جانبه را بوجود می آورند.

افراد ازطریق شبکه های اجتماعی به دوستان جدید می پیوندند ،ویدئوهای داغ می بینند ،درباره موضوعات روز بحث کرده ویا درباره طرح ها ی کاری خود به تبادل نظر می پردازند.این روزها تقریبا تمامی کاربران رایانه حسابی در شبکه های اجتماعی دارند،تاجایی که برخی از این شبکه ها همچون فیس بوک توانسته اند به طور مستقیم یا بی واسطه با بیش از نیمی از اجتماع ارتباط تنگاتنگ ودوسویه برقرار نمایند. (باقرنژاد جاوید :۱۳۹۰)تدارک محیطی اجتماعی در یادگیری وآموزش افراد تاثیر بسزایی دارد وکتابخانه ها به عنوان یک نهاد اجتماعی که رسالت آموزش افرادجامعه واطلاع رسانی به آنها را بر عهده دارند باید در بوجود آوردن چنین محیطی پیش قدم باشند .یکی از راهکارهای این مهم در کتابخانه ها استفاده کاربران کتابخانه ودسترسی آنها به شبکه های اجتماعی است ،که این خود تعامل اجتماعی را در کتابخانه ها بهبود می بخشد.

از آنجاکه شبکه های اجتماعی تعامل اجتماعی را افزایش می بخشند،کتابخانه ها می توانند با بهره برداری از این شبکه ها ارتباط خوب وموثری را با کاربران خود ایجاد نمایند .به طور مثال :

اگر در کتابخانه رویدادهای خاصی برگزار می شود ،بخش رویدادها در فیس بوک انتخاب خوبی برای هماهنگ سازی وانتشار آن موارد در اینترنت است. اگر تعداد رویدادها کم است،می شود تمام موارد را منتشر کرد واگر هم تعداد آنها زیاد است ،می توان مهمترین رویدادها را منتشر نمود. همچنین با انتشار بخشی از مطالب وبلاگ ،فتوبلاگ وویدئوبلاگ مخاطبان شبکه اجتماعی مثل فیس بوک را ترغیب کرد تا از سایررسانه های مورد نظر شما بازدید نمایند.انتشار اخبار ورویدادهای کتابخانه درشبکه های اجتماعی بسیاری از کاربران را ترغیب می کند تا حضورا از کتابخانه شما دیدن نمایند واین خود از مزایای استفاده از شبکه های اجتماعی در کتابخانه هاست.(باقرنژاد جاوید:۱۳۹۰)

از جمله ویژگی های اصلی شبکه های اجتماعی برقراری ارتباط است که خود نوعی اشتراک با اهداف کتابخانه ها دارد که درون این ارتباط نیاز سنجی،اطلاع رسانی و… وجود دارد.پسوند اجتماعی برای شبکه های اجتماعی نوعی تعامل این شبکه هارا با اجتماع وشهروندان آن که امروزه به نوعی آنها را “نت وندان ” می نامند ،به وضوح نمایان می سازد.کتابخانه ها به عنوان نهادی اجتماعی با بهره گیری از این شبکه ها نوعی قدرت ارتباطی برای خود رقم می زنند.

مقاله حاضر بر آنست تا به روش کتابخانه ای شبکه های اجتماعی ،انواع این شبکه ها ،شبکه های اجتماعی وکتابخانه های دانشگاهی و… را مورد بررسی قرار دهد.

شبکه های اجتماعی – تعریف

گسترش سریع وپرشتاب فناوری اطلاعات توانسته رویدادها و رخدادهای شگرفی در موقعیت انسانی جامعه تکنولوژیکی ایجاد کند،یکی ازاین رخدادهاایجاد شبکه های اجتماعی در فضای اینترنت ومجازی است.

شبکه های اجتماعی ویاساختاری اجتماعی در فضای وب به گروهی از افرادگفته می شود که دارای اهداف ،آرمانها ومطالبات به هم پیوسته ای هستند.شبکه های اجتماعی توانسته اند علاوه بر ارتباط با اشخاص وگروه ها برروی چگونگی ساختار وروابط میان افراد وگروه ها نیز تاثیرگذار باشند . شبکه های اجتماعی پدیده ای نوین از نسلی جدید است که توانسته با حضوروبهره گیری تکنولوژیکی ،آرمانهای انسانی راگسترش دهد.(دین پرست،۱۳۹۱)

به نقل از محمد صادق افراسیابی (۱۳۹۲،سایت همشهری) که تعریفی ساده از شبکه های اجتماعی ارائه می دهد: “شبکه های اجتماعی اینترنتی ،صفحات اینترنتی است که افراد با عضویت دراین شبکه ها می توانند دوست یابی کنند،به بحث وتبادل نظربپردازند،تصاویروفیلم هایی راکه دوست دارند با دیگران به اشتراک بگذارند و درباره علاقمندی هاومطالب دیگران اظهار نظرکرده وخودشان نیز مطالبی را منتشرمی کنند.”

تاریخچه مختصراز شبکه های اجتماعی

درپایان دهه اول از قرن بیست ویکم شبکه های اجتماعی نظیر فیس بوک وتوییتر راه های برقراری ارتباط بین انسانها را تغییر دادند. (قوانلوقاجار،۱۳۹۱) شبکه های اجتماعی در ایران درسال ۱۳۸۳ با شبکه خارجی اورکات درمیان کاربران ایرانی رواج پیداکرد،به گونه ای که بعد از برزیل وآمریکا،ایران سومین کشورحاضردراورکات شد.(افراسیابی،۱۳۹۲)

انواع شبکه های اجتماعی

– شبکه های اجتماعی عمومی

– شبکه های اجتماعی موضوعی

– شبکه های اجتماعی کتاب محور

قابلیت ها وکارکردهای شبکه های اجتماعی

• شبکه های اجتماعی عمومی

شبکه های اجتماعی عمومی ،شبکه هایی هستند که همه ی افراد بدون هیچ گونه محدودیتی در همه زمینه ها واز هر تخصصی گرد هم می آیند وبا یکدیگر به تعامل می پردازند . افراد در این شبکه ها مطالب ،فیلم ،عکس وبسیاری موارد دیگررا با دوستان وآشنایان خود به اشتراک می گذارند.ازمحبوب ترین این شبکه ها فیس بوک ،مای اسپیس ،توییتر،یوتیوب و… می باشند.

• شبکه های اجتماعی موضوعی

علاوه برشبکه های اجتماعی عمومی ،همانند فیس بوک وکلوب شبکه های اجتماعی گوناگونی نیز وجود دارند که حول موضوع ومحورخاصی شکل گرفته اند. اینگونه شبکه ها درمقایسه با شبکه های عمومی از کاربران تخصصی تری برخوردارند. مثلا شبکه نوداسپاتیگ به منظوربه اشتراک گذاری عکس غذا از رستوران های گوناگون وتوصیه آنها به دیگران بنیان نهاده شده است وهمچنین شبکه فوراسکوئرکه کاربران آن با هدف راهنمایی گردشگران به معرفی وتوصیه مکان های دیدنی وگردشگری منطقه خود می پردازند.(اسکندری پور)

• شبکه های اجتماعی کتاب محور

شبکه های اجتماعی کتاب محورنیز نوع خاصی از شبکه های اجتماعی مبتنی برموضوع می باشند . شبکه های اجتماعی کتاب محوربه شبکه هایی اطلاق می شود که موضوع اصلی فعالیت آنان درباره کتاب است.به عبارت دیگر،اعضای اینگونه شبکه ها عموما علاقه مندان کتاب وکتاب خوانی هستند که این شبکه ها محفلی برای تعاملات بین افراد پدید می آورند،نمونه های بارزاین شبکه ها ،شلفاری ،بوک کراسینگ ،لیبراری تینگ و…می باشند.(اسکندری پور)

استفاده کتابخانه ها ازوب ۲

طی سالهای اخیر چگونگی استفاده افراد از اینترنت دستخوش تغییراتی قابل توجه شده است. شبکه جهانی وب که پیش از این عمدتا به منظور مشاهده ومطالعه محتوای موجود به کار گرفته می شد ،امروزه به محیطی تبدیل شده است که افراد علاوه براستفاده از محتوا،به تولید محتوا نیز می پردازند.تفاوت بین وب ۱ و وب ۲ دراین است که وب ۱ عمدتا با صفحات ایستا سروکار دارد که توسط تعدادی از افراد تهیه می شود،درحالی که فناوری وب ۲ همه افراد را برای تهیه وبه اشتراک گذاشتن محتوا دعوت می کند.(بوزارث،۱۱:۲۰۱۰ ،نقل در رضوی )

بدنبال ظهورپدیده ای همچون فناوری وب ۲ ،کتابخانه ها هم در جهت به اشتراک گذاری منابع ورسیدن به اهداف خود که همان ارائه بهترین خدمات در کوتاه ترین زمان به کاربران است ،با این پدیده همسو شدند و استفاده ازفناوری وب ۲ را در کتابخانه بر خود لازم وضروری دانستند.

نمونه کاربردهای وب ۲ در کتابخانه ها شامل وبلاگ نویسی، پیغام فوری ،[۲] اشتراک اطلاعات برای مثال فلیکر،یوتیوب[۳]، آر اس اس [۴]، نشانه گذاری اجتماعی همراه با تگ گذاری، شبکه های اجتماعی برای مثال مای اسپیس [۵]،فیس بوک [۶]، جامعه مجازی برای مثال سکوند لایف [۷] و ویکی ها است.  کتابخانه ۲ همه انواع کتابخانه ها از جمله کتابخانه های دانشگاهی را دربرمی گیرد.  کتابخانه های دانشگاهی با طلایه داری در آموزش و پرورش و همچنین فناوری اطلاعات، در مقایسه با سایر کتابخانه ها به سرعت اصلی ترین بازیگران در انطباق و آمیختن کاربردهای وب ۲ در خدمتشان هستند. در سال ۲۰۰۶ مایکل حبیب مفهوم کتابخانه دانشگاهی ۲ را ارائه داد و بیان کرد که چگونه ابزارهای وب ۲ می توانند در کتابخانه های دانشگاهی برای اهداف گوناگون به کار روند. برای مثال، داده ها می توانند در منابع مشاوره ای شده و کامنت های دانشجویان بر آنها از طریق اپک ها با ویژگی های وب ۲ جمع آوری شوند. چنین داده هایی می توانند بر آموزش اینکه چه منابعی برای تکالیف معینی به کار می آید استفاده شوند و سپس چنین پیشنهاداتی را ارائه می دهند: “دانشجویان دیگری که این مطلب را می خوانند به این منابع نگاه کرده اند یا وقتی در حال انجام تکالیف بوده اند این موضوع را مفید یافته اند.(جعفرزاده،۱۳۹۲)

مفهوم کتابخانه ۲

کتابخانه ۲، به مدل نوین ارائه خدمات کتابخانه‌ای، گفته می‌شود. کتابخانه ۲، یک مدل توصیفی و باز است که منعکس کننده چگونگی خدمات نوین کتابخانه‌ای و انتقال خدمات به استفاده کنندگان است. خدمات کتابخانه‌ای ارائه شده توسط کتابخانه ۲ همواره روزآمد بوده و به منظور ارائه بهترین خدمات به کاربران مرتب در حال ارزیابی هستند. کتابخانه ۲ همواره به تشویق استفاده‌کنند گان کتابخانه می‌پردازد تا در طراحی و ایجاد خدمات کتابخانه‌ای از همکاری و بازخورد ایشان بهره‌مند شوند. ایده کتابخانه ۲ اولین‌بار توسط مایکل کیسی با عنوان لایبرری کرانچ [۸] مطرح شد. اصلی‌ترین جزء یک کتابخانه ۲، کاربر فعال و قوی کتابخانه است. کاربر کتابخانه ۲، خواه از محصول فیزیکی استفاده کند یا مجازی، تبدیل به شریک، همکار تولید، سازنده و مشاور خواهد شد. اصول کلیدی کتابخانه ۲ تنها ایجاد دسترسی به کتاب‌ها و اطلاعات نیست،بلکه به معنای نوآوری، برای مردم بودن، و ساخت جامعه است، که از طریق شرکت آحاد مردم و بر اساس محاسبات اجتماعی شکل می‌گیرد.(زارع زاده،۱۳۸۷)

مزایای استفاده ازوب ۲ درکتابخانه ها

امکان روزآمدی مطالب وخدمات ارائه شده

تعامل بیشتر بین کاربران وکتابخانه

برقراری ارتباط سریع ترکاربران با کتابخانه وبلعکس

دسترسی سریع کاربران به اطلاعات مورد نیاز

ارائه خدمات راهنمایی ومشاوره به کاربران بدون محدودیت مکان وزمان

عدم یکسویه بودن ارتباط در کتابخانه

تقویت خدمات وتشویق کتابداری مشارکتی

اشتراک اطلاعات

استفاده کتابخانه ها از شبکه های اجتماعی

به کارگیری تکنولوژی های جدید با میزان مشارکت شهروندان در فرایندهای اجتماعی وفعالیت های داوطلبانه نیز در ارتباط است. (مولایی ،۱۳۹۰ )

کتابخانه ها نقش تعیین کننده ای در رشد وگسترش شبکه های اجتماعی کتاب محورایفا می کنند. کتابخانه ها ،از طریق به اشتراک گذاری لیست وکاتالوگ مخزن کتب خود ،ستون فقرات اصلی شبکه ها را قوت می بخشند.از طریق این لیست ها به مجرد وارد کردن بخشی از نام کتاب یا نویسنده اطلاعات کامل آن با شرح وتفصیل کامل قابلیت اعتماد بالا از پایگاه داده به اشتراک گذاشته شده توسط کتابخانه ها بازیابی می شود وعلاوه بر اینکه کاربران از وارد کردن تمامی اطلاعات بی نیاز می سازد ،میزان اعتماد به اطلاعات موجود در شبکه را به شکل قابل توجهی بالا می برد.بدین منظورلازم است تا کتابخانه های بزرگ وبا رسالت ملی ،همانند کتابخانه ملی ایران ویا کتابخانه علوم وتکنولوژی وهمچنین کتابخانه های سایر دانشگاه های کشورنقش فعال تری را درحمایت از شبکه های اجتماعی کتاب محورایفا می کنند.شبکه ها وکاربران آن می توانند از اطلاعات به اشتراک گذاشته شده توسط کتابخانه ها در جهت گسترش وارتقای معرفی کتاب ونویسندگان بهره ببرند وهمچنین کتابخانه ها نیز می توانند علاوه بر مطرح کردن نام خود وارائه خدمات آنلاین به طیف گسترده تری از اشخاص ،به سهولت ،به نیازها و بازخوردهای قشر کتاب خوان ونوسینده جامعه دست یابند،لازمه این همکاری دوطرفه،تد وین قواعد و استانداردهای لازم برای به اشتراک گذاری وتجمیع داده های کتاب شناختی از کتابخانه ها وسایر منابع گوناگون است .همچنین طراحی ساز وکار مناسبی برای به روز آوری وتایید صحت وقابلیت اعتماد به اطلاعات ارائه شده ونحوه مشارکت کاربران در این زمینه ونظارت متخصصان علم اطلاعات ودانش شناسی در تمام مراحل کار ضروری به نظر می رسد.(اسکندری پور)

کاربردهای شبکه های اجتماعی درکتابخانه ها

برقراری ارتباط همه جانبه درگستره ای وسیع

فراهم کردن زمینه توسعه دانش ،اطلاعات وفرهنگ

حذف فاصله های زمانی و مکانی

افزایش درک اجتماعی واخلاقی

ایجاد بسترهایی برای تحقیقات علمی

افزایش همکاری افراد با یکدیگر درجهت دستیابی به جامعه اطلاعاتی

کاهش هزینه های اجرایی

بسط وتوسعه اندیشه  عدالت اجتماعی با به اشتراک گذاشتن آرمانهای مشترک

ایجاد الگو ونگرش های جدید

آموزش سواد اطلاعاتی

ارتباط نزدیک با مخاطب

اطلاع رسانی خدمات ومنابع کتابخانه (دین پرست،۱۳۹۱)

نتیجه گیری

 بامطالعه بررسی های صورت گرفته دررابطه با شبکه های اجتماعی چنین برآورد می شود که استفاده درست وصحیح از شبکه های اجتماعی ،یادگیری ها وقابلیت های افراد را افزایش می دهد وروابط بین افراد را نزدیکتر می کند.از اینرو مسئولان امر همواره در صددند تا شبکه های اجتماعی را برای افراد جامعه طراحی کنند وسعی در بهبود آن می نمایند. دراین باره یکی از پیشنهاد هایی که مطرح است بومی سازی شبکه های اجتماعی درجهت شناخت ورفع نیازهای کاربران وافراد جامعه است .بومی سازی از این جهت که شبکه هایی در خور فرهنگ ایرانی –اسلامی برای کاربران تهیه وتدوین شود.همانگونه که موسسه فرهنگی تبیان ووزارت علوم ،تحقیقات وفناوری در این عرصه پیش قدم بوده اند.کتابخانه ها بویژه کتابخانه های دانشگاهی از آنجا که با قشر فعال وجوان جامعه درارتباط هستند به راحتی می توانند با استفاده از شبکه های اجتماعی در محیط کتابخانه ، ازیک سو کاربران رابه استفاده از شبکه های اجتماعی تشویق وترغیب نمایند تا افراد با تشکیل گروه های مختلف دوستان ،علمی و…در این شبکه ها به تبادل اطلاعات علمی وفرهنگی وتعامل صمیمانه ونزدیکتر بپردازند وازدرگاه شبکه های اجتماعی به عنوان محملی دردسترس بهره برداری نمایند واز سوی دیگر،کتابخانه ها نیز به عنوان مجری این طرح قابلیت ها وشایستگی های خود را بیش از پیش به نمایش  گذارند.

سپاسگزاری

در پایان از زحمات بی دریغ استاد گرانقدر سرکار خانم دکتر مریم صراف زاده ،عضوهیات علمی دانشگاه خلیج فارس بوشهر ،که همواره درانجام این مهم، با راهنمایی های خوبشان مرا یاری رسان بودند،تقدیر وتشکر می نمایم.

منابع

۱.رضوی ،سید عباس(۱۳۹۰).کاربرد رسانه های اجتماعی در آموزش .مجله رشد.دوره بیست وهفتم .شماره ۳.

۲.لی کینگ،د یوید(۱۳۹۰).بهره برداری از شبکه اجتماعی فیس بوک در کتابخانه ها .ترجمه فهیمه باقرنژاد جاوید.

۳.بشیر ،حسن(۱۳۹۲).د یباچه کتاب شبکه های اجتماعی وسبک زندگی جوانان.به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا).

۴.دین پرست،منوچهر(۱۳۹۱).اخلاق شبکه های اجتماعی .سایت همشهری .

۵.افراسیابی ،محمد صادق(۱۳۹۲).نگاهی به نقش فیس بوک در کتاب مطالعه شبکه های اجتماعی وسبک زندگی جوانان .به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا).

۶.قوانلو قاجار،مصطفی(۱۳۹۱).کارکردهای شبکه های اجتماعی برای دانشجویان؛مطالعه موردی فیس بوک.پژوهش ارائه شده در همایش شبکه های اجتماعی مجازی وزندگی روزمره.

۷.اسکندری پور،ابراهیم.شبکه های اجتماعی اینترنتی کتاب محور.فصلنامه کتاب مهر،شماره ۱.

۸.بوزارث(۲۰۱۰).نقل در رضوی (۱۳۹۰).

۹.چن واویانگ(۱۳۹۲).کتابخانه های دانشگاهی با وب ۲ مواجهه اند:کاربردها ومفاهیم.ترجمه صدیقه جعفرزاده.

۱۰.ویکی پدیا (۲۰۰۸). کتابخانه ۲ چیست؟.ترجمه فاطمه زارع زاده(۱۳۸۷).

۱۱.مولایی ،محمد مهدی(۱۳۹۰).اعتماد ،مشارکت واستفاده از شبکه های اجتماعی مجازی.ماهنامه دنیای کامپیوتر وارتباطات.شماره ۱۰۴.