از سخندانی تا عمل: آسیب‌شناسی پژوهشهای کتابداری و اطلاع‌رسانی ایران

سعدیا گرچه سخندان و مصالح گویی                         به عمل کار برآید به سخندانی نیست

رشته کتابداری و اطلاع رسانی ماهیتاً رشته ای خدماتی است. غایت آموزش و پژوهش در کتابداری و اطلاع رسانی، بهبود خدمات و منابع، برآورده سازی نیاز مراجعان به کتابخانه ها، طراحی و بهینه سازی سیستم های بازیابی اطلاعات، بهبود تعامل انسان-انسان و انسان-سیستم در محیط کتابخانه ها، و نظایر آن است. در حقیقت، هر آنچه که در این رشته آموخته و بررسی می شود، باید نمودی عینی و بیرونی داشته باشد و صرفاً در مقام نظر باقی نماند. کتابداری و اطلاع رسانی ذاتاً جزو رشته های صرفاً نظری مانند فلسفه، جامعه شناسی، تاریخ نیست که معطوف به نظریه، متن و گفتار هستند و شاید نمودی ملموس در زندگی اجتماعی نداشته باشند.

در محیط کتابخانه ها به مثابه محیط هایی اطلاعاتی، انسان و ابزار به معنای عام کلمه وجود دارند و بین این دو عنصر تعاملات فراوانی صورت می گیرد و هر دو در پی بهبود شرایط زیست یکدیگر هستند. از یک سو، انسان به دنبال بهبود ابزارهای دسترسی به اطلاعات اعم از چاپی و غیر از آن است واز دیگر سو، این ابزارها در خدمت انسانند برای تعالی ذهنی، روانی و جسمانی او. به این ترتیب هر آنچه که در پشت ظاهر این محیط های اطلاهاتی رخ می دهد زمینه ای است برای بهبود شرایط آن.

با دورنگاهی به زمینه های پژوهشی غالب در کتابداری و اطلاع رسانی مانند سازماندهی اطلاعات، جستجو و بازیابی اطلاعات، طراحی، بهینه سازی و کاربرد سیستم های اطلاعاتی درمی یابیم که همه آنها در عالم واقع به بروز و ظهور می رسند و هیچیک در قالب متن و گفتار صرف باقی نمی مانند. اما آنچه در آموزش و پژوهش کتابداری و اطلاع رسانی در ایران می بینیم  در مقام نظر از اعتبار و ارزش برخوردارند و نه در مقام عمل. به دیگر سخن اینکه، هرچند این آموزش ها و پژوهش ها ناظر بر محیط پویا و کاربردی محیط های اطلاعاتی پیشگفته هستند اما کمتر موردی از آنها را می توان یافت که تغییری درشرایط موجود اینگونه از محیط ها به وجود آورند. بیشتر آنها مروری، نظری و غیر کاربردی هستند و از قابلیت به کار گرفته شدن و ایجاد تغییر نصیب چندانی نبرده اند. در یک جمله اینکه، بسیاری از این پژوهش ها در رسیدن به اهداف خود عقیم و ناکارآمد هستند.

اگر به بحث های حتی به روز این رشته مانند ابرداده، هستی شناسی، سازماندهی دانش، نرم افزارهای اجتماعی، کتابخانه های دیجیتال، وب ۲، مدیریت دانش، اصطلاحنامه های پیوسته، نرم افزارهای کتابخانه ای نظری بیفکنیم موارد پژوهشی بسیار اندکی را خواهیم یافت که عمیق، کاربردی و عملیاتی باشند. کمتر موردی از این پژوهش ها توانسته اند در وادی عمل موضوع مورد بحث خود را دچار تغییر کنند و حتی مساله مورد نظر را از بین ببرند.

پرسش های اساسی این است که چرا چنین شرایطی وجود دارد؟، آیا پژوهشگران از غایت و ماهیت پژوهش های خود آگاهی ندارند؟، آیا این پژوهش ها در در معنای نفس الامری خود کاربردی نیستند؟، آیا دانش پژوهشگران ناکافی است؟، آیا ماهیت میان رشته ای کتابداری و اطلاع رسانی باعث بروز چنین گسستی در کشورمان شده است؟ و مانند آن.

دو عامل اساسی در بروز چنین شرایطی نقش دارند یکی فضای حاکم بر پژوهش علمی در کشورمان و دیگری ماهیت میان رشته ای کتابداری و اطلاع رسانی که در زیر به آنها نگاهی گذرا می اندازیم: گسست بین دانشگاه و صنعت، بین آموزش دانشگاهی و محیط کار، بین پژوهش های بنیادی و کاربردی در کشور ما مسائل جدیدی نیستند و بر کل پیکره آموزش و پژوهشی ما سایه افکنده اند و پژوهش های کتابداری و اطلاع رسانی نیز چیزی جدای از آنها نیستند. دو دیگر، ماهیت میان رشته ای کتابداری و اطلاع رسانی باعث بروز نیاز به دانش ها و مهارت های دیگر رشته های مرتبط مانند رایانه، فناوری اطلاعات، زبان شناسی، روانشناسی است که در اغلب موارد کتابداران از این دانش ها و مهارت ها بهره کافی ندارند.

اما بروز گسست بین نظر و عمل در پژوهش های کتابداری و اطلاع رسانی در کشورمان به خود دانش آموختگان و متخصصان آن نیز باز می گردد که در ادامه به صورتی گذرا به اصلی ترین آنها اشاره می شود:

۱. دانش و علاقه پایه کتابداران

۲. نداشتن روحیه کار گروهی

۳. کمبود زیرساخت های لازم فنی برای انجام پژوهش های کارآمد

۴. حمایت ناکافی سازمان های مادر.

۱.نحوه ورود به دانشگاه های کشور به گونه ای است که استعدادهای درخشان و نخبگان خود با میل و رغبت به رشته های دلخواه وارد نمی شوند و مجبور به انتخاب رشته اند و بسته به شانس در یکی از آنها پذیرفته می شوند. به دلیل ذهنیتی که جامعه از رشته های علوم انسانی دارد، نخبگان و استعدادهای درخشان در آنها کمتر وارد می شوند. کتابداری و اطلاع رسانی نیز از این قاعده مستثنی نیست و افرادی با استعداد و علاقه متوسط به آن وارد می شوند. چنین شرایطی باعث می شود آموزش در این رشته از ابتدا با چالش های فراوانی روبرو شود. چالشی که بعدها آموزشگران این رشته نیز که خود از ابتدا با شرایط مشابهی به این رشته گام گذارده اند با آن روبرو شوند. یعنی آموزشگرانی با استعداد و علاقه متوسط با دانشجویانی با استعداد و علاقه متوسط روبرو می شوند؛ مشکلی مزید بر علیت. دانش ریاضی و زبان ناکافی، آشنا نبودن با روش های آماری، دانش  ناکافی در زمینه رایانه و شبکه سازی در نهایت به بروز مشکلاتی اساسی در ارتباط با پژوهش های اصیل و عمیق در کتابداری و اطلاع رسانی منتهی می گردد.

۲.عامل پیشگفته یعنی دانش و علاقه متوسط کتابداران به رشته کتابداری و اطلاع رسانی و دغدغه های آن، مشکلات دیگری را نیز بین آنها سبب ساز می شود که از جمله آنها نداشتن روحیه همکاری و کار گروهی است؛ مشکلی که در تعامل سایر متخصصین نیز موضوعیت دارد. یکی از دلایل پیدایش این مشکل کمبود افرادی با داشتن استعداد و شم مدیریتی بالا در بین کتابداران است. چنین کمبودی باعث شکل نگرفتن گروه های منسجم و متعهد کاری می شود که از ضروریات کار کتابداری و اطلاع رسانی است. از آنجا که بیشتر این کارها به تخصص های مختلفی نیازمند بوده و وجود مدیریت هوشمند را ضروری می سازد.

۳. برای انجام پژو هش های کارآمد، محیطی آماده برای اجرا و بکارگیری نتایج چنین پژوهش هایی لازم است. هر چند در زمینه اجرا، چنین محیط هایی به وفور در کشورمان وجود دارند اما اغلب نتایج این پژوهش ها چه در محیط اجرا و چه در سایر محیط ها بکار گرفته نمی شود گویی اصلا نیازی به انجام چنین پژوهش هایی نیست! لازم به ذکر است که در زمینه اجرا و کیفیت انجام پژوهش در کشور ما مشکلات فراوانی وجود دارد. همکاری نکردن سازمان ها، پاسخگویی غیر دقیق شرکت کنندگان، رعایت نکردن موازین یک پژوهش علمی دقیق، و مانند آن از جمله این مشکلات است. در زمینه پژوهش های کتابداری و اطلاع رسانی چنین مشکلاتی به شکلی جدی تر در کشورمان وجود دارد. اما یکی از مشکلات عمده، فراموش کردن این نکته است که محیط های اصلی این پژوهش ها، کتابخانه ها و نظایر آن هستند. در حقیقت، بسیاری از پژوهشگران کتابداری و اطلاع رسانی در کشور ما فراموش کرده اند که باید پژوهش های خود را در محیط کتابخانه و برای آن به انجام برسانند اما در انتخاب نوع جامعه آماری، مکان انجام پژوهش، مساله مورد نظر، و مانند آن دچار مشکل هستند هر چند در بسیاری از موارد، پژوهشگران با علم به موضوع پیشگفته، برای دسترسی به اهدافی خاص دست به انجام پژوهش می زنند. به سخن دیگر اینکه، هدف آنها نه در راستای بهبود فعالیت ها و خدمات حرفه ای بلکه در راستای تامین اهداف شخصی تعریف و توجیه می شود.

۴. یکی از مشکلات بزرگ انجام پژوهش های کارآمد در کتابداری و اطلاع رسانی عدم درک و حمایت سازمان های مادر است. از آنجا که بیشتر کتابخانه ها به سازمانی مادر تعلق دارند، درک و حمایت آنها بسیار ضروری است. در اغلب موارد، در این سازمان ها، کتابخانه ها جزو موجودیت های رده سوم و چهارم سازمانی هستند و توجه کافی به آنها صورت نمی گیرد. عدم چنین توجهی باعث بی توجهی به پژوهش های مرتبط با آن نیز می گردد. به این ترتیب بسیاری از این پژوهش ها به لحاظ مدیریتی، مالی،  و کاربردی از سوی سازمان مادر حمایت نمی شوند.