ایفلا در شهرک اکباتان!

اولین بار نیست که این قضیه مطرح می شود. کهنه بحثی است این میزبان نبودن ما برای ایفلا، یعنی بزرگترین گردهمایی کتابداران جهان. در این گفتار، قصد داریم این نکته را بازگشایی کنیم که اساساً چرا ایران با قدمت مثال زدنی در حوزه کتابداری و داشتن انواع فراوان و متنوع کتابخانه­ها، هنوز نتوانسته است به میزبانی ایفلا دست یابد.اما جزیره ای بسیار کوچک به نام پورتوریکو که چهار میلیون جمعیت دارد در آنسوی دنیا میزبان ایفلا میشود!  قبل از ورود به بحث باید دیدکه اساساً ایفلا از کجا آمده است و پیشینه پورتوریکو و ایران در عرصه آموزش کتابداری و اطلاع رسانی و کتابخانه های متنوع به چه ترتیبی است.

ایفلا از کجا آمده است؟

بررسی متون مختلف نشان می­دهد که  فدراسیون بین‌المللی انجمن‌ها و مؤسسات کتابداری (ایفلا)، ارگانی مستقل، بین‌المللی، غیردولتی، و غیرانتفاعی است که اهداف آن ارتقای تفاهم بین‌المللی؛ همکاری؛ گفت‌وشنود؛ پژوهش و توسعه در همه زمینه‌های کتابداری از جمله کتابشناسی، خدمات اطلاع‌رسانی، و آموزش کارکنان؛ و ایجاد تشکیلاتی است که از طریق آن بتوان جنبه‌های بین‌المللی کتابداری را ارائه کرد. بعد از برگزاری جلسات مکرّر، فکر ایجاد سازمانی بین‌المللی در حوزه کتابداری در سال ۱۹۲۶، در همایشی که به مناسبت سالگرد انجمن کتابداران امریکا* در آتلانتا و فیلادلفیا برگزار گردید، مطرح شد. در آن سال، گابریِل هنری در همایشی در پراگ پیشنهادی مبنی بر ایجاد کمیته‌ای بین‌المللی که بیانگر فعالیت‌های کلیه انجمن‌های ملی کتابداری باشد مطرح کرد. در ۳۰ سپتامبر ۱۹۲۷، در جشن پنجاهمین سالگرد انجمن کتابداران انگلیس *در شهر ادینبورگ اسکاتلند، این پیشنهاد جامه عمل پوشید. در این جشن، نمایندگان انجمن‌های کتابداری ۱۵ کشور شرکت داشتند که به همت آنان ایفلا پدید آمد و اسحاق کالین کتابدار کتابخانه ملی سوئد به‌عنوان نخستین رئیس ایفلا برگزیده شد.

اولین ایفلا در سال ۱۹۳۳ در شیکاگو برگزار گردید. در آن هنگام، تعداد چهل‌ویک نفر از ۳۱ کشور در کنگره شرکت کرده بودند که در میان آنها کشورهایی از قاره امریکا و اروپا و نیز کشورهایی مانند چین، هند، ژاپن، مکزیک، و فیلیپین حضور داشتند.

در سال ۱۹۷۶ اساسنامه جدید ایفلا توسط انجمن در شهر لوزان به تصویب رسید. در سال ۱۹۹۲ تعداد کشورهای عضو به ۱۳۵ کشور و تعداد اعضا به ۱۲۸۴ نفر رسید. تا سال ۲۰۰۰ تعداد کشورهای عضو ۱۴۴ و تعداد کل اعضا به بیش از ۱۶۰۰ نفر بالغ گردید. لازم به ذکر است مقرّ اصلی ایفلا، کتابخانه سلطنتی در شهر لاهه قرار دارد.

و اما پورتوریکو

مجمع‌الجزایری است در شمال شرقی منطقه کارائیب و عضو جامعه  کشورهای مشترک المنافع است. بد نیست بدانید که جزیره اصلی پورتوریکو توسط کریستف کلمب در طول دومین سفر دریایی‌اش به قاره جدید در سال ۱۴۹۳ کشف شد، و کریستف کلمب آن را «سان خوان» نامید. این نام هنوز بر پایتخت این کشور باقی است. پورتوریکو در شرق کشور دومینیکن و غرب جزایر ویرجین واقع شده‌است، و در نزدیکترین نقطه ۱۲۰۰ کیلومتر با خاک ایالات متحده آمریکا فاصله دارد. این مجمع‌الجزایر شامل جزیره اصلی پورتوریکو و چندین جزیره کوچک دیگر است. آب و هوای گرم و استوایی این کشور، جهانگردان زیادی را جذب می‌کند. مساحت این کشور، ۸۸۷۹ کیلومتر مربع است و جمعیتی نزدیک به ۴ میلیون نفر ( دقیقاً ۳٬۹۹۴٬۲۵۹  نفر) را داراست. زبان هایی که در این کشور مردم با آن مکالمه می کنند، انگلیسی و اسپانیایی است. پس، کل عمر کشوری مثل پورتوریکو، حدود ۵ قرن است.

در این کشور کوچک، چه به لحاظ جغرافیایی و چه به لحاظ قدمت، ۹ دانشگاه به ارائه رشته کتابداری و اطلاع رسانی به عنوان یک رشته دانشگاهی می پردازند. کشور پورتوریکو دارای انجمن کتابداری و اطلاع رسانی هم هست. انجمن، کتابخانه­های موسسه­ای، پژوهشی و دانشگاهی حوزه دریای کارائیب[۱]، انجمنی است که در حوزه کتابداری و اطلاع رسانی در پورتوریکو فعالیت می کند. این انجمن در اواخر دهه ۱۹۶۰ توسط انجمن دانشگاههای حوزه دریای کارائیب تاسیس شد. تأکید آن بر نزدیکی بین کتابخانه­های پژوهشی و دانشگاهی در منطقه، و همکاری میان آنهاست. دانشگاه پورتوریکو، اولین کنفرانس برای کتابداران کتابخانه های دانشگاهی و پژوهشی در پورتوریکو را در سال ۱۹۶۹ برگزار شد که در آن همایش، انجمن مستقل کتابخانه های پژوهشی و دانشگاهی حوزه دریابی کارائیب اعلام موجودیت نمود. به جز کتابخانه های پژوهشی و دانشگاهی، کتابخانه­های عمومی نیز تحت پوشش این انجمن هستند. در سال ۱۹۷۶ این انجمن اعلام نمود که همه واحدهای اطلاع رسانی و کتابخانه ای را در حوزه دریای کارائیب پوشش می دهد.

اهداف عمده این انجمن، تسهیل توسعه کتابخانه ها و آرشیوها و استفاده از خدمات اطلاعاتی آنها، شناسایی، گردآوری و نگهداری منابع اطلاعاتی برای پشتیبانی از همه اقشار استفاده کننده از کتابخانه ها، و ارتقای سطح حرفه ای و علمی حوزه آرشیو و کتابخانه ها، بیان شده است. عضویت در این انجمن، به صورت سازمانی و فردی امکان پذیر است. هیات مدیره این انجمن، متشکل از ۱۵ نفر است که اعضای آن طی انتخاباتی از سوی اعضا، هر سه سال یک بار برگزیده می شوند. تنها منبع درآمد این انجمن، از محل دریافت حق عضویتهای سالانه است. در این انجمن، هر سال یک همایش بزرگ جهت ارتقای سطح علمی اعضا، برگزار می شود.

این انجمن، با ایفلا، ارتباط نزدیکی دارد به گونه ای که کمیته دائمی برای بخش کشورهای آمریکای لاتین و حوزه دریای کارائیب ایفلا را تشکیل داده است و توسط این انجمن اداره می شود و به این کشورها در حوزه های علمی و پژوهشی در زمینه کتابداری همکاری های نزدیک دارد.

سابقه آموزشی و پژوهشی کتابداری در ایران

ایران، کشوری با قدمتی چند هزارساله، مساحتی نزدیک به ۱۹۵، ۳۴۸، ۱ کیلومتر مربع و نزدیک به ۷۵ میلیون نفر جمعیت دارد. آموزش کتابداری نوین در ایران با تشکیل دوره های کوتاه مدت به همت مهدی بیانی و محسن صبا (نخستین متخصصین کتابداری در ایران) در دانشسرای عالی تهران آغاز شد و بر حسب ضرورت و نیازهای خاص آن زمان در سایر مراکز آموزش عالی ادامه یافت. در سال ۱۳۱۷ شورای عالی فرهنگ آیین نامه موقت دوره کتابداری را تصویب کرد.  مدت دوره جمعا ۱۲۰ ساعت بود و گواهینامه پایان تحصیل نیز داده می شد. نخستین درس دانشگاهی کتابداری در سال ۱۳۳۶ در دانشسرای عالی که در آن زمان جزئی از دانشگاه تهران بود ایجاد شد و تا سال ۱۳۴۱ ادامه داشت و تدریس آن بر عهده ایرج افشار بود. ناصر شریفی نخستین دکتر ایرانی در کتابداری در سال ۱۳۳۸ دوره های کوتاه مدتی برگزار کرد. در طی سال های ۱۳۴۳ تا ۱۳۴۴ مارگارت هاپکینز از طرف بنیاد فولبرایت بعنوان مشاور کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران به ایران آمد و در زمان اقامت خود با کتابداران متخصص آن زمان که اغلب در دانشگاه های آمریکا درس خوانده بودند مانند مهین تفضلی، فرنگیس امید، شهلا سپهری، علی سینایی، هوشنگ ابرامی و … جلساتی تشکیل داد و در همین جلسات پایه های انجمن کتابداری ایران و نیز تاسیس رشته کتابداری در دانشگاه تهران نهاده شد.

از آن زمان، بسیار گذشته است و  در حال حاضر دانشگاه های شهید چمران اهواز، علوم پزشکی اهواز، اصفهان، علوم پزشکی اصفهان، شیراز، علوم پزشکی بوشهر، تبریز، فردوسی مشهد، سمنان، دانشگاه آزاد اسلامی، تربیت مدرس، علامه طباطبایی و دانشگاه شاهد و مرکز آموزش کتابخانه ملی ایران و بسیاری دیگر از دانشگاههای پیام نور، جامع علمی کاربردی و دولتی و غیردولتی همگی به ارائه آموزش کتابداری و اطلاع رسانی از مقطع کاردانی تا دکتری می پردازند و به تربیت متخصصان کتابداری می پردازند.

هیچوقت میزبان ایفلا نبودیم

مرور همه این مطالب نشان می دهد که کتابداری در ایران دارای سابقه­ای طولانی، با ریشه و مستحکم است. به لحاظ آموزشی، پژوهشی و نیز فعالیتهای انجمنی، کتابداری ایران نه تنها از کتابداری روز دنیا عقب نیست، بلکه در تلاش است تا همواره خود را به روز نگاه دارد و همراه و همگام با پیشرفتهای کتابدارانه دنیا حرکت کند. پس مشاهده می شود عاملی که نشان دهد کشوری مثل ایران از نظر علمی دچار ضعف است و شایسته میزبانی یک همایش بزرگ بین المللی مثل ایفلا نیست، وجود ندارد.

بیش از صد سال از پیدایش آموزش آکادمیک کتابداری در جهان می گذرد و سهم ایران در این میان، نزدیک به هفتاد و دو سال است. سوالی اینجا مطرح می شود که چه کسانی (از جنبه حقوقی) باید متولی پیگیری این امر باشند؟ آیا فقط باید به یک نهاد خاص تکیه و اکتفا نمود یا اینکه حلقه ای متحد از سازمانها و نهادها چه به صورت سمن و چه نا سمن(منظور سازمانهای مردم نهاد یا همان انجمنی است) باید کنار هم بنشینند، گفتگو کنند، تعامل داشته باشند و به یک نتیجه نهایی جهت برگزاری هرچه باشکوهتر و آبرومندانه ایفلای ایرانی برسند؟  آیا واقعاً طی نزدیک به چهل و هفت سالی که از پیدایش آموزش رسمی کتابداری در ایران می گذرد، تلاشی صورت نگرفته است تا برای یک بار هم که شده ایران میزبان ایفلا باشد؟ آیا توانایی و قابلیت آن را نداشته ایم؟ آیا خود را در سطح کتابداری دنیا نمی دیدیم؟ کشوری مانند پورتوریکو چه چیزی بیش از ما در عرصه کتابداری و اطلاع رسانی در اختیار دارد که باید میزبان ایفلا باشد و ما نه؟ کشوری که کل جمعیت آن به اندازه یکی از محله های تهران است؟! دوستی میگفت چه خوب است شهرک اکباتان و پورتوریکو باهم میزبان ایفلا باشند، چون ظاهراً جمعیت کشور یاد شده، با ساکنان محترم شهرک اکباتان در تهران برابری می کند!

بیش از صد سال از پیدایش آموزش آکادمیک کتابداری در جهان می گذرد و سهم ایران در این میان، نزدیک به هفتاد و دو سال است. سوالی اینجا مطرح می شود که چه کسانی (از جنبه حقوقی) باید متولی پیگیری این امر باشند؟ آیا فقط باید به یک نهاد خاص تکیه و اکتفا نمود یا اینکه حلقه ای متحد از سازمانها و نهادها چه به صورت سمن و چه نا سمن(منظور سازمانهای مردم نهاد یا همان انجمنی است) باید کنار هم بنشینند، گفتگو کنند، تعامل داشته باشند و به یک نتیجه نهایی جهت برگزاری هرچه باشکوهتر و آبرومندانه ایفلای ایرانی برسند؟

چه باید کرد؟!

البته اگر کمی فارغ از احساسات، به صورت منطقی به این قضیه نگریسته شود، شاید بتوان کمی حق را به پورتوریکویی ها داد. سابقه بیش از چهل ساله انجمن کتابداری در این کشور و ارتباط تنگاتنگ این انجمن با ایفلا شاید از دلایل اعطای میزبانی ایفلای ۲۰۱۱ به پوتوریکو باشد. اما در هر صورت، ما نیز طی این همه سال بیکار نبوده ایم. رقم همایش های داخله در حوزه کتابدارانه و آرشیوی، اگر نگوییم طی چهل سال اخیر، حداقل در دوره ۱۵ ساله گذشته، بیش از ۲۰ بوده است. به این شماره، باید تشکیل انجمن های علمی دانشجویی و همایش هایی که این انجمن ها با موضوعات متنوع و در سالهای مختلف برگزار می کردند اضافه شود. به عنوان نمونه، انجمن علمی دانشجویی کتابداری و اطلاع رسانی دانشگاه الزهرا، به تنهایی، ۱۱ سال متوالی همایش سراسری در حوزه کتابداری برگزار کرده است. همه اینها به غیر از برگزاری نمایشگاههای کتاب، کارگاههای آموزشی، پیدایش گروه های آموزشی متعدد، تنوع کتابخانه ها، ظهور ناشران تخصصی و و و بسیاری از زیرساختهایی است که شاید جای پرداختن به آنها در این بخش نباشد. پس به این ترتیب، مشاهده می شود ظاهراً اکثر شروط لازم برای برگزاری یک همایش بین المللی در حوزه کتابداری در ایران وجود دارد. به جرات می توان گفت که به قدر کفایت در برگزاری کنگره های مختلف دارای تجربه هستیم، از نظر نیروی انسانی کمبودی نداریم و همینطور نهادها و سازمانهایی در داخل و نیز خارج از کشور، وجود دارند که از جنبه مالی، قابلیت پشتیبانی و حمایت از برپایی یک همایش بزرگ بین المللی را دارند. برپایی ایفلا در ایران، همه نگاهها را به این قسمت از دنیا متمرکز خواهد کرد و به غیر از افزایش اعتبار علمی در حوزه کتابداری در سطح جهان، درآمدزایی فراوانی نیز برای ما خواهد داشت.

منابع و ماخذ

۱.      کیانی ، حسن . ” آموزش کتابداری و اطلاع رسانی در ایران “. دائره المعارف کتابداری و اطلاع رسانی ، ۱۳۸۱ ج ۱ : ۶۴-۶۷

۲.      هورکس ، نورمن ، هیز، رابرت ام ” آموزش کتابداری و اطلاع رسانی “. ترجمه حسن کیانی و زهرا اباذری ۰- دائره المعارف کتابداری و اطلاع رسانی ، ج ۱ تهران : کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران ، ۱۳۸۱. ۵۵-

۳.     http://acuril.uprrp.edu/index.php?option=com_content&view=article&id=25&Itemid=10

[۱] . Association of Caribbean University, Research and Institional Libraries