این مقاله ترجمه‌ایست از مقاله زیر:
Misra, J. and Satyanarayana, N. R. (2003). “Electronic Publications and the Librarian”. In Information Access, Management and Exchange in the Technological Age (pp. 333-339). Edited by M. Bavakuty, M. C. K. Veeran and T. K. Muhammed Salih. New Delhi: Ess Ess Publications.
مقدمه
نشر الکترونیکی به دلیل پیشرفت فناوری های اطلاعاتی در سال های اخیر به یکی از عمده ترین مباحث متون علمی تبدیل شده است. اصطلاح انتشارات الکترونیکی به آندسته از انتشاراتی اطلاق می شود که به شکل های الکترونیکی یا رقومی در دسترس قرار می گیرند. انتشارات الکترونیکی و پیوسته اقلام پرتوانی را به کتابخانه ها، به ویژه کتابخانه های دانشگاهی وارد می کنند. این در حالی است که موسسات تحقیق و توسعه قدرتمندتر به طور یکنواخت و به کندی در حال حرکت به سوی انتشارات الکترونیکی از جمله پایگاه های اطلاعاتی مبتنی بر لوح فشرده، مجلات الکترونیکی و پیوسته و نیز اسناد الکترونیکی هستند. انتشارات الکترونیکی ماهیتاً مشکلاتی را در زمینه های شناسایی، گزینش، سازماندهی و بازیابی پیش پای کتابداران قرار می دهند. این مقاله برخی از مسائل مربوط به این نوع از منابع اطلاعاتی را شناسایی کرده و به بحث می گذارد.
مسائل ایجاد شده توسط انتشارات الکترونیکی
انتشارات الکترونیکی از لحاظ ماهوی مشکلاتی را در زمینه گزینش، سازماندهی و بازیابی ایجاد می کنند. سازماندهی لوح های فشرده، پرزحمت است. اگر لوح های فشرده همراه کتاب ها را از آنها جدا کرده و مستقلاً در قفسه ها سازماندهی نماییم، کتابدار در امانت دادن یا بازپس گرفتن کتاب ها و نیز گزینش لوح فشرده کتابی که در حال امانت داده شدن است با مسائلی مواجه خواهد شد. از سوی دیگر، اگر لوح فشرده را داخل کتاب نگه داریم، احتمال گم شدن یا صدمه دیدن آن افزایش می یابد. این مسأله ای است که کتابداران در آینده نزدیک باید با آن روبرو شوند.
گذشته از این موارد، مسائل بیشتری وجود دارد که در مراحل شناسایی، گزینش و فراهم آوری شکل می گیرد. این مسائل به ماهیت منابع الکترونیکی مربوط می شود.
فراهم آوری
شناسایی منابع الکترونیکی بالقوه برای مجموعه سازی غالباً نیازمند فرایندها و مسیرهایی متفاوت تر از مواد چاپی هستند. این فرایندها همزمان با ظهور منابع الکترونیکی در چندین شکل متفاوت پیچیده می شوند. بازنمایی محتویات هر بسته فرایندی کاملاً ساده نیست. فراهم آوری منابع الکترونیکی چالش دیگری را ایجاد می کند. زیرا کتابدار مطمئن نیست که خریدشان بهتر است یا اشتراک پیوسته آنها. مدارک الکترونیکی از آن رو که بیشتر از طریق سیم های مخابراتی و نه در قالب بسته ها وارد کتابخانه می شوند با مواد چاپی متفاوتند. نکته دیگر در باب مدارک الکترونیکی آن است که این مدارک از جهت پذیرش نظمی ثابت و پایدار نیز همانند منابع چاپی نیستند. پیامدهای این افتراقات را خود تصور کنید.
نشریات ادواری چاپی، پیش از فراهم آوری، معمولاً مبتنی بر رویه های مشخصی نظیر درخواست یک نسخه نمونه، ارزیابی، مطالعه نقدها و غیره گزینش می شوند. در محیط الکترونیکی، از قاعده “بیازما پیش از آنکه بخری” و در قالب اشتراکات رایگان و دسترسی به نسخه ای نمایشی از منبع پیروی می شود. اما شکل منبع تحت آزمون ممکن است از تجهیزات رایانه ای در دسترس گزینشگر تبعیت کند. حتی ممکن است ذاتاً با نسخه ای که فراهم آوری خواهد شد تفاوت داشته باشد. بنابراین، شناسایی، ارزیابی، گزینش و سازماندهی مهمترین مسائلی هستند که پیش از گزینش مدارک الکترونیکی و اشتراک مجلات الکترونیکی باید لحاظ شوند.
دسترس پذیری
نگرانی دیگر به تصمیمی بازمی گردد که در خصوص قالب و نوع مجلات مورد اشتراک اتخاذ می شود. آیا به اشتراک نسخه چاپی ادامه دهیم، نسخه الکترونیکی را مشترک شویم یا هر دو؟ دسترس پذیری به عنوان قابلیت استفاده یکی از ملاحظات است. این پرسش نوعاً در حوزه مدارک چاپی اظهار نمی شود. به محض اینکه منبعی فهرست نویسی شد و در قفسه جای گرفت، برای تمام کسانی که قادر به استفاده از فهرست هستند موجود و در دسترس خواهد بود. اشتراک منابع از طریق امانت بین کتابخانه ای نیز خدمتی جاافتاده در کتابخانه ها است. بنابراین، کاربر بالقوه برای دسترسی به کتاب ها یا مجلات نباید حتماً عضوی از جامعه کاربران یک کتابخانه خاص باشد. همه این مسلّمات با وجود مدارک الکترونیکی نقض می شوند. قابلیت استفاده می تواند به جامعه کاربران بلاواسطه کتابخانه منحصر شود. می توان در مور دسترسی به منابع برای افراد غیرعضو محدودیت هایی وضع نمود. بُعدِ دیگر دسترس پذیری چگونگی دسترسی به منابع الکترونیکی است. دسترسی ممکن است وابسته به عواملی نظیر زیرساخت فناورانه کتابخانه باشد. زیرساخت فناورانه می تواند هنگام تصمیم گیری در مورد فراهم آوری منابع الکترونیکی مورد توجه قرار گیرد. با استفاده از منابع الکترونیکی، کتابدار می تواند به طور همزمان خدمت دهی به کاربران را توسعه داده و متعهدانه دنبال کند. این بدان معناست که از یکسو می توان تعداد کاربرانی را که می توانند از منزل یا اداره به منابع دسترسی داشته باشند افزایش داد و از دیگرسو تعهد به کاربران اصلی را حفظ کرد.
در برخی موارد، کیفیت اطلاعات موجود در منبع مورد تأیید است؛ اما تعدادی از کاربران از آن بی اطلاع هستند. گاهی اوقات، اطلاعات مشابه از طریق منابع متفاوت با رابط های کاربری گوناگون در دسترس قرار می گیرد. بنابراین، پرسشی که شکل می گیرد این است که چگونه می توان مزایای نسبی محتوا و ارائه این مدارک را اندازه گیری کرد؟ کتابداران و مدیران اطلاع رسانی مجبور بوده اند به پرسش هایی در باب ابعاد گوناگون دسترس پذیری پاسخ گویند.
مالکیت
اگر همه مسائل شناسایی و گزینش نیز حل شده باشد، هنوز تعدادی از عوامل موثر بر فراهم آوری به قوت خود باقی می ماند. اولین مسأله ماهیت فراهم آوری است که عموماً به عنوان خرید یا مالکیت انگاشته می شود. تقریباً همه نسخ چاپی تا روز وجین یا روز رستاخیز در اختیار کاربران یا روی قفسه باقی می مانند. در نقطه مقابل، منابع الکترونیکی را نه بر حسب مالکیت بلکه غالباً بر حسب دسترسی و استفاده می توان توصیف نمود. کتابدار حق یا جواز دسترسی به منابع الکترونیکی را فراهم می کند. از آنجا که آرشیو مجلات روی شبکه ها نگهداری می شوند کتابخانه ها پس از منقضی یا لغو شدن اشتراکات برای دسترسی به دوره های پیشین (که قبلاً مشترک می شدند) ناگزیر از پرداخت هزینه های اضافه دسترسی، گذرواژه یا تجدید اشتراک هستند. این در مورد مجلات چاپی صدق نمی کند. این بدان معناست که حتی پس از پرداخت هزینه های اشتراک مجلات و مدارک الکترونیکی یا پیوسته کتابخانه نمی تواند مالک آنها شود. کتابخانه ها حتی در خلال دوره اشتراک صرفاً دسترسی به اطلاعات مندرج در آنها را فراهم می کنند.
دوام
هنگامی که درباره منابع الکترونیکی بحث می کنیم ماهیت سیالشان بیان آنچه را که در حال توصیف است مشکل می سازد. حتی لوح های فشرده با وجود اینکه از لحاظ قالب پایدار به نظر می رسند به محض جابجایی با دیسک روزآمدتر یا واسط کاربر پیشرفته تر تغییر می کنند. این امر هنگام فهرست نویسی این منابع مسائل آزاردهنده ای را ایجاد می کند.
پردازش
داده های الکترونیکی از لحاظ شیوه ورود به کتابخانه ها نیز با مواد چاپی تفاوت دارند؛ زیرا الکترون ها تنها یک وجود فیزیکی ناچیز دارند. الکترون ها ترجیح می دهند از طریق لوله الکترونیکی به رایانه ای وارد شوند که حکم آب انبار را دارد. هنگامی که آنها بلااستفاده هستند به صورت بالقوه و نه بالفعل وجود دارند. وضعیت بالفعل الکترون ها برای کاربران به احتمال زیاد از لحاظ ظهور و قابلیت ها تفاوت و به حجم لوله و نوع آب انبار مورد استفاده برای دسترسی به منبع بستگی دارد. ممکن است نسخه ای تمام متن یا نسخه گرافیکی کوچکی از منبع وجود داشته باشد. نسخه ای که روی وب جهانگستر یافت می شود ممکن است با نسخه گرافیکی ای که از طریق تِلنت به دست می آید متفاوت باشد. فهرست نویس به هیچ وجه نمی تواند این تمایزات را هنگام تولید پیشینه های کتابشناختی دائمی برای این منابع بازنمایاند. آیا وی می تواند مدارک را آنگونه که روی صفحه نمایشگر رایانه اش نمایش داده می شود فهرست نویسی کند؟ آیا نسخه های گوناگون را به منظور کشف عناصر مشترک بررسی می کند؟ اگر تجسمات گوناگون یک منبع عناوین متفاوتی داشته باشند، این وضعیت چگونه در پیشینه ها منعکس خواهد شد؟ به بیان دیگر، کتابدار ممکن است کتاب را از روی جلدش نشناسد؛ این در حالی است که کتاب حداقل یک عنوان دارد. با این وصف، قرینه جلد در منابع الکترونیکی چیست؟ پرسش دیگر این است که چه نوع پیشینه کتابشناختی ای برای منبع الکترونیکی ایجاد و کجا قرار داده خواهد شد؟ تدبیر در باب برنامه جایدهی نامبهم، پایدار، با دوام و صحیح این منابع چالش بعدی است.
خوانایی
حتی رایانه هایی با بهترین وضوح تصویر نیز هنگام مطالعه نمی توانند با نسخه چاپی رقابت کنند. علاوه بر این، انتشارات سنتی مطالعه پیوسته و مداوم را امکان پذیر می نمایند. رایانه ها گنجایش یک صفحه کامل در آنِ واحد را ندارند و خوانندگان هر چند دقیقه یک بار باید صفحه را پیمایش کنند که این خود باعث کاهش ضریب توجه می شود. باز به همان دلیل وضوح تصویر، کیفیت نمودارها در برونداد چاپی رایانه ها حتی اگر با چاپگر لیزری تهیه شده باشند قابل رقابت با انتشارات چاپی نیست. موارد فوق بعلاوه فقدان صفحه شمار، دشواری استفاده و غیرقابل حمل بودن اثر برای مطالعه سر فرصت در زمان و مکان مناسب هنوز مجله چاپی را نسبت به مجله الکترونیکی مرجح می نمایند.
معیارین سازی
در حال حاضر، مجلات الکترونیکی در شکل ها، قالب ها و از طریق نقاط دسترسی گوناگونی قابل استفاده هستند. این امر از لحاظ دسترسی برای استفاده کننده تبدیل به مشکل شده است. برخی از مجلات الکترونیکی صفحه شمار ندارند. زیرا اندازه صفحات در انواع محتلف رایانه ها تفاوت دارد. این اختلاف هنگامی که اثری واحد با تعداد صفحات متفاوت ظاهر می شود برای استناد کننده مسأله آفرینی می کند. همچنین، سخت افزار و نرم افزار مورد استفاده باید استاندارد باشد تا کاربر نهایی را قادر سازد فارغ از سخت افزار و نرم افزار اطلاعات را بازیابی نماید. هم اکنون، کاربران ناچارند با تعداد کثیری از نرم افزارهای بازیابی اطلاعات در پایگاه های اطلاعاتی گوناگون مبتنی بر لوح فشرده آشنا شوند. زبان بازیابی اطلاعات با فرامین متداول که قابل استفاده روی هر سخت افزار و نرم افزاری باشد در چنین مواقعی می تواند موثر واقع شود.
نتیجه گیری
کتابخانه ها در عصر فناوارانه کنونی به منظور اداره بهتر تعداد روزافزون منابع الکترونیکی مجموعه ها باید مجدداً سازماندهی شوند. اگر کل پیشینه هایی که منابع موجود را به جامعه کاربران معرفی می کنند با راهنماهای دسترسی و پیشنهادهایی برای استفاده از آنها درهم آمیزند، امکان حداکثر استفاده از هر منبع در اخیتار کاربر قرار داده می شود. در این حالت، فراهم آوری منابع هزینه اثربخش تر خواهد شد.
همانگونه که امروزه شرکت های تجاری تلاش های خود برای فروش مستقیم اطلاعات به کاربران در اینترنت و وب جهانگستر را افزایش می دهند، کتابخانه هایی که انتظارات کاربران را برآورده نکنند پیشرفت و دوامی نخواهند داشت. طراحی مجدد سازمان کتابخانه گامی است در جهت تأمین آینده ای پویا و ضروری برای کتابداران، کتابخانه ها و کاربران متکی به آنها. تا آنجا که شناسایی، گزینش، سازماندهی و بازیابی منابع الکترونیکی اطلاعات در کتابخانه ها و مراکز اطلاع رسانی مورد توجه قرار می گیرد این منابع شغل کتابدار را می سازند. پذیرش و سازماندهی کتابخانه بر اساس این چالش مسوولیت کتابداران است. هر چند انتشارات الکترونیکی به خاطر ماهیت واقعیشان مسائل خاصی را در بردارند، افزایش استفاده از آنها در کتابخانه رواجشان در میان کاربران را ثابت می کند. تحت چنین شرایط متغیری، کتابداران باید بر اساس دیدگاهی کاملاً جدید که باید منطبق با علائق کاربران باشد خدمات و مجموعه های خود را مجدداً سازماندهی نمایند.
