تناقضهای پنهان و آشکار دنیای اینترنت

مقدمه:

معمولاً هرگاه صحبت از محیط وب، اینترنت و به طور کلی دنیای اطلاعات دیجیتال می شود، مفاهیمی مثل دسترسی سریع و آسان به انبوهی از اطلاعات روزآمد مطرح می گردد. اما آیا واقعاً اطلاعاتی که در محیط دیجیتالی برخط (Online) وجود دارد همیشه سهل الوصول، روزآمد، متنوع و مفید است؟ پاسخ به این سئوال وجوه مختلفی دارد که نمی توان در این نوشته مختصر به همه ابعاد آن پرداخت. اما حداقل می توان موضوعاتی را طرح کرد که خوانندگان این نوشته را به تامل بیشتر در این زمینه ترغیب کند. در این یادداشت ۱۶ تناقض دنیای اینترنت و محیط وب، به شرح زیر مطرح می شود:

• فزونی و کمیابی اطلاعات در اینترنت:

گستردگی و انبوهی اطلاعات موجود در اینترنت و محیط وب نخستین ویژگی این دریای پرتلاطم است. چرا که این شبکه بی مرکز و کاملاً قابل گسترش (Extensible) است و هر لحظه بر حجم و تنوع داده های موجود در آن افزوده می شود. از سوی دیگر، کنترل و نظارت دقیقی بر روند ورود این داده ها وجود ندارد و حجم موجود بی وقفه گسترش می یابد. اما به دلیل دشواری در یافتن اطلاعات مورد نیاز در این دریای پرتلاطم، انبوهی اطلاعات موجود، خود نخستین دلیل کمیابی اطلاعات مفید است. در واقع، اولین تناقض آشکار در محیط وب همین همزمانی وفور و کمبود اطلاعات است. کافی است کلید واژه ای به موتور کاوشی مثل گوگل جستجو کنید. بسته به عام یا خاص بودن آن کلید واژه، در کسری از ثانیه بین چند هزار تا چند میلیون فقره اطلاعاتی بازیابی خواهد شد. در نگاه نخست این نشانه ای از گستردگی و انبوهی اطلاعات در این شبکه است و از امتیازهای آن به شمار می آید. اما در گام بعدی، وقتی که زمان انتخاب مرتبط ترین و مناسبترین فقره اطلاعاتی فرا می رسد، کاربران ممکن است با فقر اطلاعاتی مواجه شوند. چرا که به سادگی نمی توان درباره درجه “ربط” منابع بازیابی شده با نیاز اطلاعاتی کاربر قضاوت کرد.

• تنوع و تشابه منابع اطلاعاتی:

تناقض دوم مربوط به تنوع اطلاعات دنیای دیجیتال است. چرا که، تقریباً از هر جهت، تولید کنندگان منابع اطلاعاتی بسیار با هم متفاوتند و با نگرشها، آراء، عقاید و سلیقه های مختلف اطلاعات متنوعی را در این محیط قرار می دهند. اما با این حال، اگر در مورد موضوع مشخصی به جستجو در اینترنت بپردازید، خیلی زود درخواهید یافت که اغلب منابع موجود در آن زمینه مشابه و گاه تکراری هستند. ظاهراً سادگی تکثیر و کپی داده های دیجیتالی زمینه ساز این تکرار ملال آور شده است. مثلاً اگر در یکی از موتورهای جستجو موضوع ساده ای مثل “خواص سیب” را جستجو کنید؛ با اطلاعات کاملاً مشابه و تکراری در سایتهای مختلف روبرو خواهید شد. مشکل اینجاست که نمی توان به راحتی گفت که سرانجام در این میان منبع اصلی کدامیک از این سایتها بوده است.

• تازگی و کهنگی اطلاعات:

تناقض سوم مربوط به سطح روزآمدی اطلاعات در اینترنت است. منابع اینترنتی به همان اندازه که روزآمد و تازه اند، به همان اندازه می توانند کهنه و قدیمی باشند. چه بسیارند سایتها و صفحاتی که سالهاست ویرایش و روزآمد نشده اند. به سخنی دیگر، در کنار منابع جدید و روزآمد، محیط وب مملو از صفحات رها شده و فراموش شده است. کافی است گاهی به تاریخ آخرین ویرایش برخی از صفحات توجه کنید. گاه بین ۱۰ تا ۱۵ سال از آخرین ویرایش بعضی از صفحات وب می گذرد، و کاربران ممکن است بدون توجه به این کهنگی، چون اطلاعات را امروز بر صفحه مانیتور خود می بینند آن را جدید و روزآمد تلقی کنند.

در نگاه نخست این نشانه ای از گستردگی و انبوهی اطلاعات در این شبکه است و از امتیازهای آن به شمار می آید. اما در گام بعدی، وقتی که زمان انتخاب مرتبط ترین و مناسبترین فقره اطلاعاتی فرا می رسد، کاربران ممکن است با فقر اطلاعاتی مواجه شوند. چرا که به سادگی نمی توان درباره درجه “ربط” منابع بازیابی شده با نیاز اطلاعاتی کاربر قضاوت کرد.

• پیدایی و پنهانی اطلاعات:

چهارمین تناقض دنیای اینترنت، در درجه پیدایی و پنهانی اطلاعات موجود در این شبکه نهفته است. منابع اینترنتی به همان اندازه که سهل الوصول و در دسترسند، به همان اندازه می توانند دیریاب و دور از دسترس باشند.  این که چه عواملی بر این سطح دسترسی تاثیر می گذارد، خود موضوعی مفصلی است که چهار سال تحقیق دوره دکتری نویسنده این یادداشت را به خود اختصاص داده، و در این یادداشت کوتاه امکان پرداختن به آنها میسر نیست. فقط کافی است بدانیم، اطلاعات دیجیتال در جهان مجازی و برخط گاه بسته به عوامل و مولفه های مختلفی می توانند بسیار دسترس پذیر و یا کاملاً دور از دسترس باشند.

• سادگی و دشواری نسخه برداری:

پنجمین تناقض موجود در این شبکه، در سادگی و دشواری همزمان سرقت علمی نهفته است. از یک سو به دلیل فراوانی مطالب موجود، اگر مطلبی از سایت یا مقاله ای بدون استنادهای لازم در اثر دیگری منعکس شود، بعید است کسی از این موضوع مطلع شود. اما در عین حال کافی است فقط یک جمله از کتاب، مقاله یا سایتی که در دسترس همه کاربران قرار دارد در جای دیگری آورده شود. برای یافتن منبع اصلی فقط یک جستجوی ساده و یک مرحله ای در موتورهای جستجو کافی است. می توانید این موضوع را در یک جستجوی ساده امتحان کنید. مثلاً، یک جمله یا یک پاراگراف از مطالب سایتی را در داخل گیومه قرار دهید و آن را به موتور جستجوی گوگل بسپارید.  در کسری از ثانیه منبع اصلی در اختیار شما خواهد بود. فقط در صورتی که اطلاعات سرقت شده از مقالات داخل پایگاههای دینامیک (Dynamic Databases) گرفته شده باشد، آنگاه باید این جستجو در داخل همان پایگاه صورت پذیرد. امروزه بخش آموزش دانشگاههای بسیاری از کشورها پایگاههای ویژه از منابع علمی در اختیار دارند و چنانچه استادی در اصالت پایان نامه یا تکلیف درسی دانشجویی تردید داشته باشد، به راحتی می تواند درصد تشابه مطالب آن را با آثار دیگر بررسی کند. چنانچه این تشابه از حد مجازی که آن دانشگاه تعیین کرده بیشتر باشد، پایان نامه یا تکلیف درسی مذکور مصداقی از سرقت علمی خواهد بود، و بسته به نوع و گستردگی آن، مجازاتهایی در پی خواهد داشت.

• پایداری و ناپایداری منابع اطلاعاتی:

تناقض ششم مربوط به دوام و زوال منابع اینترنتی است.  از یک سو، اطلاعات این محیط همواره با فراخوانی نشانی اینترنتی از هر گوشه دنیا و در هر زمان قابل دسترسی است. اما از سوی دیگر، چه بسیارند منابعی که به دلایل مختلف برای همیشه نیست و نابود شده اند و امکان بازیابی مجدد آنان نیز وجود ندارد. تغییر نشانی سایتها، تغییر ساختار و محتوای سایتها، بروز نقصی فنی در سرورها و موارد مشابه همگی از عواملی است که منابع اینترنتی را در معرض خطر نابودی قرار می دهند، و به همین دلیل است که امروزه بسیاری از کشورهای جهان، یا مدتی است که آرشیوهای وبی خود را راه اندازی کرده اند، یا در صدد ایجاد آن هستند.

• سادگی و دشواری در ناشناس ماندن:

تناقض هفتم در امکان گمنام مانده تولید کنندگان و مصرف کنندگان اطلاعات برخط است. به سخنی دیگر، کاربران این محیط از یک سو می توانند کاملاً مخفی و ناشناس باشند و از سویی دیگر بسیار دشوار است که ردپایی از آنان در این محیط باقی نماند. تمام اطلاعات مبادله شده از طریق سرورها قابل ردیابی است و به راحتی می توان تعداد بازدیدها از یک سایت و نشانی فرد بازدید کنند (آی پی)  را ثبت و ضبط کرد.

• سادگی در نشر و محو اطلاعات:

تناقض هشتم در سهولت تولید و نابودی اطلاعات در دنیای دیجیتال است. نشر فوری، همزمان و جهانی اطلاعات از امتیازهای آشکار اینترنت است. اما به همان سهولتی که آثار و منابع موجود می توانند به صورت الکترونیکی منتشر می شوند، به همان سهولت نیز در معرض انهدام و نابودی قرا دارند. کافی است بدانیم فقط با فشردن یک کلید “حذف” (Delete) می توان اثری چند هزار صفحه ای را ظرف چند ثانیه نابود کرد، تا سهولت تخریب آثار دیجیتالی را بیشتر احساس کنیم. البته به همان نسبت نیز کپی، نشر  و تکثیر آثار در این محیط آسان است.

• برابری و نابرابری همزمان در دسترسی به اطلاعات:

تناقض نهم در تساوی و برابری دسترسی به اطلاعات نهفته است. در حالی که میلیونها نفر می توانند به طور همزمان از امکانات این منبع عظیم استفاده کنند، میلیونها نفر نیز به دلایل مختلف از کمترین سطح دسترسی به آن محرومند. دلایل این محرومیت نیز بسیار است و تشریح آن در این مختصر نمی گنجد. تفاوت آشکاری که از آن به عنوان “شکاف دیجیتالی” یاد می شود. بنابراین، اینترنت به همان نسبت که برای گروهی کاملاً دسترس پذیر است، به همان نسبت برای گروهی دیگری دست نیافتنی است.

• افزایش و کاهش همزمان در دانش و آگاهی کاربران:

تناقض دهم در تاثیر دنیای اینترنت مربوط به تاثیری مستقیمی است که استفاده از این شبکه بر سطح دانش و بینش کاربران می گذارد. منابع الکترونیکی از یک سو میزان آگاهی جوامع را ارتقاء بخشیده اند، اما از سویی دیگر وابستگی روزافزون به این منابع ساعات مطالعه بسیاری از آنان را کاهش داده است. این کاهش ساعات مطالعه زمینه ساز ایجاد نسلی از کاربران شده که هرچند ساعات متوالی از منابع اطلاعاتی استفاده می کند، اما از دانش عمیقی که بر اثر مطالعه کتاب حاصل می شود بی بهره اند یا بهره کمتری دارند.

• پیوند و گسست اجتماعی در اینترنت:

تناقض یازدهم، مربوط به تاثیری است که اینترنت بر روابط اجتماعی انسانها گذاشته است. از یک سو، به دلیل سهولت ارسال پیام در این محیط فاصله میان انسانها بسیار کمتر از گذشته است. با داشتن نشانی پست الکترونیکی افراد در هر نقطه از کره خاکی می توان در یک لحظه پیامی همراه با صوت و تصویر برایشان ارسال کرد، و موانع زمانی و مکانی را به سادگی پشت سر گذاشت. حتی در حین سفرهای قاره ای نیز همه کاربران اینترنتی به صندوق پستی خود دسترسی دارند و این تبادل پیامها ادامه می یابد. اما از سویی دیگر، همین وابستگی به فناوری اطلاعات بسیاری از انسانها را از یکدیگر دور ساخته است. هر روز بر تعداد افرادی که ترجیح می دهند بجای دیدار دوستان خود یا تماس تلفنی برایشان ایمیل ارسال کنند، بیشتر می شود.

• اعتبار و بی اعتباری منابع در اینترنت:

دوازدهمین تناقض اینترنت ناشی از میزان وثوق اطلاعات موجود در این محیط است. منابع اینترنتی به همان اندازه که می توانند اطلاعات درست و روزآمد در اختیار افراد قرار دهند، می توانند آنان را فریب دهند و گمراه کنند. به دلیل عدم نظارت بر روند تولید اطلاعات در این محیط ترکیبی از اطلاعات معتبر و بی اعتبار در اختیار افراد قرار می گیرد، که تفکیک آنها از یکدیگر به سادگی میسر نیست.

منابع الکترونیکی از یک سو میزان آگاهی جوامع را ارتقاء بخشیده اند، اما از سویی دیگر وابستگی روزافزون به این منابع ساعات مطالعه بسیاری از آنان را کاهش داده است. این کاهش ساعات مطالعه زمینه ساز ایجاد نسلی از کاربران شده که هرچند ساعات متوالی از منابع اطلاعاتی استفاده می کند، اما از دانش عمیقی که بر اثر مطالعه کتاب حاصل می شود بی بهره اند یا بهره کمتری دارند.

• فراز و فرود منابع در محیط اینترنت:

سیزدهمین تناقض اینترنت مربوط به توانایی افراد در به مرکز بردن یا به حاشیه راندن منابع اطلاعاتی است. از یک سو به دلیل حجم انبوه منابع در این محیط سیال و رو به رشد، بعید است منبع یا سایت مشخصی جنبه مرکزیت پیدا کند و تقریباً تمام منابع در این دریای متلاطم شناورند. اما از سویی دیگر، اگر یک سایت یا منبع مشخص مورد توجه گروهی از کاربران قرار گیرد، کافی است آنان با برقراری پیوند ها (لینکهای) فراوان؛ آن منبع را ناگهان در کانون توجه سایر کاربران قرار دهند.

• پیوست و گسست منابع اطلاعات در اینترنت:

تناقض چهاردهم در میزان پیوستگی و گسستگی منابع از یکدیگر است. از یک سو تنها با برقراری یک پیوند (لینک) ساده دو سایت در دو گوشه دنیا بدون هیچ واسطه ای به هم مربوط شوند و تنها با یک کلیک می توان از این سو به آن سوی جهان سفر کرد. اما کافی است این پیوندها  بین صفحات یک سایت برقرار نشود. آنگاه این صفحات منفرد و بی ارتباط با هم مثل جزایر سرگردانی خواهند بود که هیچ اتصالی میان آنها نیست و ممکن است کاربران همان سایت برخی از صفحات آن را هرگز نبینند.

• شناخت و عدم شناخت انگیزه ها و رفتارهای کاربران:

پانزدهمین تناقض در این زمینه مربوط به پیش بینی رفتارهای مرور و اطلاع یابی کاربران اینترنت است. از یک سو می توان با استفاده از اصول مطرح در حوزه تعامل انسان و کامپیوتر (Human Computer Interaction) اغلب رفتارهای جستجو و بازیابی کاربران را پیش بینی کرد. از سویی دیگر، هنوز متخصصان این حوزه شناخت روشنی از رفتارهای اطلاع یابی کاربران این شبکه عظیم و جهانی ندارند و گاه در تفسیر چگونگی تعامل میان آنان با منابع اینترنتی دچار ابهام و سردرگمی می شوند.

• کوچکی و بزرگی دامنه انتشار منابع:

سرانجام شانزدهمین تناقضی که در ارتباط با این شبکه به ذهن نویسنده این یادداشت می رسد، فراهم آوردن فرصت برابر برای تولید و توزیع اطلاعات است. از یک سو، هر یک از میلیونها کاربر این شبکه به نسبتی مساوی شانس ارائه نظرات و دیدگاههای خود را دارند و کافی است با کمترین دانش تخصصی کامپوتری وبلاگی برای خود ایجاد کنند و نظراتشان را مکتوب کنند. اما از سویی دیگر، در همین دریای متلاطم برخی از سایتها به دلیل کاربرد، محبوبیت و اعتباری که دارند بیشتر در معرض بازدید کاربران هستند، و درج یک جمله در آنها ممکن است در یک لحظه میلیونها بازدید کنند داشته باشد. درحالی که در این انبوهی سایتها، وبلاگ من و شما ممکن است در طول سالها نیز نتواند یک هزارم این تعداد مخاطب را داشته باشد. مثلاً، کافی است موتور جستجوی گوگل لوگوی خود را به موضوع یا مناسبت خاصی اختصاص دهد، کاری هر از چندگاهی انجام می دهد. به این ترتیب، سایتی مثل گوگل با آمار بازدید چند صد میلیون در روز طبیعتاً به مراتب با صدای بلندتر و رساتری می تواند پیام خود را به کاربران این شبکه جهانی برساند.

در مجموع دنیای اینترنت و محیط وب پر از تناقض و دوگانگی است، که در این یادداشت کوتاه فقط به ۱۶ مورد آن اشاره شد. آگاهی کاربران از این تناقضها به آنان کمک می کند به نحو شایسته ای از امکانات موجود استفاده کنند. آیا شما می توانید تناقضهای دیگری به این فهرست بیافزائید؟ در این صورت لطفاً نظر خود را ذیل همین مقاله در بخش نظرات مرقوم بفرمایید. منتظر شنیدن دیدگاههای ارزشمند شما هستم.