فرهنگستان و واژه‌گزینی کتابداری

وجود بایگانی در ایران، دستکم از دوره هخامنشیان به اثبات رسیده است. لوحه‌های مالی یافته شده در تخت‌جمشید نشان از بایگانی مالی در آن دوره دارد. روایت کتاب مقدس (اسفر عزرا، ۶: ۲) نیز نشان از بایگانی اسناد و فرامین دولتی در همگتانه دارد.[i]

اکثریت قریب به اتفاق واژه‌های بکار رفته در فن کتاب و انشای ایرانی در دوره اسلامی متأثر از واژگان عربی است که خود ریشه در واژه‌های مصری، یونانی، هندی، سریانی، عبری و … داشت.[ii]

یورش ایلخانان و سقوط خلافت بغداد، رشد صنعت کتابت و متفرعات آن در دوره مغولان و تیموریان، ارتباط با اروپا و مسیحیان غرب، اختراع صنعت چاپ و ورود آن به ایران زمینه‌ساز حضور واژه‌های عدیدی در فن کتابت و کتابداری ایران شد.

با ورود صنعت چاپ و سپس نشر روزنامه در ایران، واژه‌های مرتبط با آنها نیز بمرور وارد شد. بعضی واژه‌های فنی تاکنون بهمان صورت سابق مورداستفاده قرار گرفته و بعضی دیگر با لغات فارسی جایگزین شد. بعضی نیز ترجمه تحت‌اللفظی کلمات بیشتر اروپایی بود.

اما کتابداری به عنوان فنی و علمی جدید تا سده بیستم وارد ایران نشد. نخستین واژه‌های معادل فارسی (و عربی) برای اصطلاحات نوین کتابداری توسط پژوهشگرانی چون محمد قراوینی به کار گرفته شدند اما تا تأسیس فرهنگستان در سال ۱۳۱۴ کوشش‌های واژه‌گزینی محدود، و بسته به ذوق و سلیقه مدیران بعضی سازمان‌های فرهنگی بود[iii]. بالاخره مقدمات تأسیس فرهنگستان ایران در سال  تدارک دیده شد.

تصمیم هیئت دولت درباره تأسیس فرهنگستان در جلسه  اردیبهشت  به تصویب و در  ۵ خرداد همان سال به وزارت معارف ابلاغ شد[iv]:

ماده اول – برای حفظ و توسعه و ترقی زبان فارسی، انجمنی به نام «فرهنگستان ایران» تأسیس می‌شود.

ماده دوم – وظایف فرهنگستان به قرار ذیل است:

۱-       ترتیب فرهنگ به قصد رد و قبول لغات و اصطلاحات در زبان فارسی.

۲-       اختیار الفاظ و اصطلاحات در هر رشته از رشته‌های زندگانی با سعی در اینکه حتی‌الامکان فارسی باشد.

۳-       پیراستن زبان فارسی از الفاظ نامتناسب خارجی.

۴-       تهیه دستور زبان و استخراج و تعیین قواعد برای وضع لغات فارسی و اخذ یا رد لغات خارجی.

۵-       جمع‌آوری لغات و اصطلاحات پیشه‌وران و صنعتگران.

۶-       جمع‌آوری الفاظ و اصطلاحات از کتب قدیم.

۷-       جمع‌آوری لغات و اصطلاحات و اشعار و امثال و قصص و نوادر و ترانه‌ها و آهنگهای ولایتی.

۸-       جستجو و شناساندن کتب قدیم و تشویق به طبع و نشر آنها.

۹-    هدایت افکار به حقیقت ادبیات و چگونگی نظم و نثر و اختیار آنچه از ادبیات گذشته پسندیده است و رد آنچه منحرف می‌باشد و راهنمایی برای آینده.

۱۰-   تشویق شعرا و نویسندگان در ایجاد شاهکارهای ادبی.

۱۱-   تشویق دانشمندان به تألیف و  ترجمه کتب سودمند به فارسی فصیح و مأنوس.

۱۲-   مطالعه در اصلاح خط فارسی.

ماده سوم – فرهنگستان دارای دو قسم عضو: (پیوسته و وابسته) خواهد بود.

پیوستگان اعضایی هستند که افکار خود را بوسیله مکاتبه به فرهنگستان می‌رسانند.

ماده چهارم – فرهنگستان با ۲۴ نفر عضو پیوسته، شروع به کار خواهد کرد. ولدی الاقتضاء ممکن است عده پیوستگان به ۵۰ نفر برسد.

ماده پنجم – عضو پیوسته باید ایرانی و سن او لااقل سی و پنج سال باشد.

ماده ششم – در آغاز کار، انتخاب اعضای پیوسته به پیشنهاد وزارت فرهنگ و تصویب هیأت دولت خواهد بود و پس از آن به پیشنهاد فرهنگستان (به اکثریت دو ثلث اعضا) و موافقت وزارت فرهنگ و تصویب هیأت دولت به عمل خواهد آمد.

ماده هفتم – فرهنگستان یک نفر رئیس خواهد داشت که به موجب فرمان همایونی منصوب خواهد شد و دارای دو نفر نایب رئیس و دو نفر منشی خواهد بود که به اکثریت نسبی پیوستگان برای دو سال انتخاب می‌شوند. طرز انتخاب هیأت رئیسه و همچنین وظایف آنان را نظامنامه داخلی معین خواهد نمود.

ماده هشتم – فرهنگستان بر طبق ماده ۵۸۷ قانون تجارت، مصوب ۱۳۱۱ ﮬ.ش. دارای شخصیت حقوقی خواهد بود و رئیس، نماینده فرهنگستان می‌باشد.

ماده نهم – فرهنگستان دارای، دبیرخانه‌ای (دارالانشاء) خواهد بود که رئیس و اعضای آن از طرف وزارت فرهنگ منصوب می‌شوند.

ماده دهم – اعضای وابسته، از میان علما و ادبای داخله و خارجه، انتخاب می‌شوند. عضویت آنان مانند عضویت اعضای پیوسته مادام‌العمر خواهد بود.

ماده یازدهم – جلسات رسمی فرهنگستان با حضور نصف بعلاوه یکی از پیوستگان حاضر در تهران، منعقد خواهد شد.

ماده دوازدهم – فرهنگستان برحسب وظایفی که دارد، ممکن است به کمیسیونهای جزء تقسیم شود. در صورت لزوم از اشخاص خارج نیز برای مشاوره و معاونت می‌تواند دعوت نماید.

ماده سیزدهم – فرهنگستان می‌تواند جلسات تشریفاتی داشته باشد و تماشاچیان ممکن است در این جلسات حاضر شوند.

ماده چهارم – پیوستگان ممکن است لباس مخصوص داشته، در جشن‌ها و تشریفات دولتی بدان ملبس گردند. شکل این لباس در نظامنامه جداگانه معین خواهد شد.

ماده پانزدهم – بودجه فرهنگستان در ضمن بودججه وزارت فرهنگ منظور خواهد شد ولیکن عضویت فرهنگستان افتخاری خواهد بود.

۱۳-  ماده شانزدهم – مقررات لازم برای اجرای وظایف فرهنگستان و نظامنامه‌های راجع به هیأت رئیسه، کمیسیون‌ها و نظام‌های داخلی و غیره، پس از پیشنهاد فرهنگستان و تصویب وزارت فرهنگ، به موقع اجرا گذارد، خواهد شد. [v]

فرهنگستان پس از تأسیس در ۸ کمیسیون زیر به وضع اصطلاحات نو پرداخت:

۱-       کمیسیون بررسی اصطلاحات اداری

۲-       کمیسیون بررسی اصطلاحات دادگستری

۳-       کمیسیون بررسی اصطلاحات علمی

۴-       کمیسیون بررسی دستور زبان فارسی

۵-       کمیسیون بررسی نام‌های جغرافیایی

۶-       کمیسیون تهیه فرهنگ زبان فارسی

۷-       کمیسیون راهنمایی برای هدایت افکار و جمع‌آوری آهنگ‌های محلی و اصطلاحات ولایتی

۸-       کمیسیون بررسی اصطلاحات پزشکی[vi]

از آنجا که هنوز کتابخانه ملی ایران تأسیس نشده بود معلوم نیست وضع اصطلاحات کتابداری برعهده کدام کمیسیون بود اما دکتری مهری بیانی رئیس کتابخانه عمومی معارف و نخستین رئیس کتابخانه ملی، خود عضو کمیسیون دستور زبان فارسی بود.

در اسناد کهن کتابخانه ملی، چند سند در این مورد وجود دارد:

در ۲۶ شهریورماه ۱۳۱۴، دارالانشاء فرهنگستان بخشنامه شماره ۳۱۴۲۱/۴۰۴۰ را صادر کرد[vii]:

متحدالمال

کتابخانه عمومی معارف

بموجب مرقومه واصله از ریاست فرهنگستان ایران، مؤسسه مذکور می‌خواهد در لغات تشکیلاتی و اداری کلیه ادارات، خاصه لغاتی که از زبان‌های دیگران گرفته شده، تجدیدنظر کرده، و در باب پیرایش زبان فارسی از بعضی لغات نامتناسب بیگانه اقدامات بعمل آورد و برای اجرای این منظور، احتیاج به کلیه لغاتی دارد که از لحاظ فنی و صنعتی و اداری و تشکیلاتی، مورد احتیاج و استعمال وزارت‌خانه‌ها و ادارات می‌باشد. لذا مقتضی است مقرر دارید از این تاریخ تا پانزده روز دیگر، فهرست جامعی از کلیه لغات و اصطلاحات مختلفه اداری و تشکیلاتی متداول در آن اداره، با توضیحات کافی در اطراف معنی و مفهوم، و مورد استعمال هر یک تهیه و بدارالانشاء فرهنگستان ایران که محل آن فعلاً در اداره‌کل انطباعات است ارسال، و نیز یک نفر از اعضاء آن اداره را تعیین نمائید تا در صورت لزوم، بموجب اطلاعی که از دارالانشاء داده خواهد شد در کمیسیون فرهنگستان حاضر شده، توضیحات لازمه را بدهد. مدیرکل وزارت معارف

]مهر امضا[

]مهر[ وزارت معارف و اوقاف و صنایع مستظرفه

دکتر مهری بیانی رئیس کتابخانه بدلیل نادانسته‌ای در کتابخانه حضور نداشت و لذا آقای شریعتی کفیل کتابخانه طی نامه‌ای به اداره‌کل انطباعات نوشت[viii]:

اداره‌کل انطباعات

در جواب مرقومه نمره ۳۱۴۲۱/۴۰۴۰ مورخ ۲۶/۴/۱۴ احتراماً اشعار میدارد که لغات و اصطلاحات بیگانه کتابخانه، قطع‌نظر از آنهائیکه مصطلح و معمول تمام ادارات و دوائر است، یک لغت ذیل مخصوص کتابخانه‌هاست که تبدیل آن از لحاظ کثرت استعمال، بی‌نهایت ضروری است و آن عبارت است از کلمه fiche و بالتبع متصدی نویسنده و مکان آن. اینک یک عدد از آن برای رفع اشکالاتی که با توصیف آن تقدیم می‌گردد و در صورتی که طرز استعمال و یا اطلاعات دیگری مورد احتیاج باشد کتابخانه برای اداری هرگونه توضیحات مربوطه با آن حاضر می‌باشد.

کفیل کتابخانه

]امضاء[ شریعتی

پس از بازگشت دکتر بیانی به کتابخانه، و آگاهی از نامه بالا، مجدداً نامه‌ای به اداره‌کل انطباعات می‌نویسد[ix]:

اداره‌کل انطباعات

عطف بمرقومه نمره ۳۱۴۲۱/۴۰۴۰ مورخ ۲۶/۶/۱۴ ]و[ تعقیب مراسله نمره ۱۳۶ مورخ ۱/۷/۱۴، اصطلاحات بیگانه ذیل را نیز که در کتابخانه مورد استعمال است بعرض می‌رساند:

کتابخانه – مخزن کتاب – تالار مطالعه – میز کلاسمان – فیش – کتابدار – کتاب – مدیر – معاون – منشی – مترجم – ماشین تحریر – ماشینیت – ساعت – صندلی – تابلوی نقاشی (تصویر) – کتاب چاپی – کتاب خطی – کتاب عکسی – متخصص فنی – مرقع – سرلوحه – تذهیب – مجله – کلکسیون – سری – نقشه جغرافیایی – اطلس – ماشین نمره‌زنی – کره جغرافیایی – کاتالگ – جعبه آینه (ویترین)

در صورت لزوم برای اداری هر گونه توضیحات، خود اینجانب حاضر است.

]پیش امضا[ بیانی

واژه‌های پیشنهادی کتابداری، موجودی و تنوع مواد کتابخانه‌ای را نشان می‌دهد. در این زمان کتابفروشی‌ها نیز عنوان کتابخانه را مورد استفاده قرار می‌دادند، لذا دکتر بیانی طی نامه‌ای بعضی واژه‌های جدید را به فرهنگستان زبان پیشنهاد می‌دهد[x]:

اداره‌کل انطباعات

چون بعضی مراجعه‌کنندگان فرق بین کتابخانه و کتابفروشی را نداده و از کتابخانه عمومی معارف تقاضای خریداری کتاب می‌کنند، متمنی است برای رفع این اشکال مقرر فرمایند پیشنهاد ذیل کتابخانه را برای وضع اصطلاحات جدید کتابداری بعرض فرهنگستان ایران برسانند تا در صورت اقتضا بتصویب برسد.

]پیش امضا[ بیانی

۶ ماه بعد که کتابخانه عمومی معارف به کتابخانه ملی تبدیل و زیرمجموعه اداره باستان‌شناسی قرار گرفت دکتر بیانی طی نامه‌ای واژه‌های جدیدی را پیشنهاد کرد[xi]:

اداره‌کل انطباعات

تعقیب نامه شماره ۴۰۷ – ۱۰/۱۲/۱۵[xii]، متمنی است مقرر فرمائید پیشنهاد ذیل کتابخانه برای وضع اصطلاحات جدید کتابداری به عرض فرهنگستان ایران برسد:

رئیس کتابخانه

]مهر[ وزارت معارف و اوقاف

کتابخانه عمومی معارف

در پیش‌نویس این نامه ابتدا عناوین زیر پیشنهاد، اما سپس روی آنها خط کشیده شده است[xiii]:

به دنبال نامه‌های فوق به فرهنگستان ایران بالاخره در تاریخ ۴/۸/۱۳۱۶، بخشنامه زیر صادر شد[xiv]:

کتابخانه ملی

عین بخشنامه نمره ۱۰۴۲۷- ۲۵/۷/۱۶ ریاست وزراء راجع باصطلاحات کتابداری و لغات جدید مصوب فرهنگستان، ذیلاً درج می‌شود:

وزارت معارف و اوقاف و صنایع مستظرفه – اصطلاحات کتابداری که در جلسه هشتاد و ششمین عمومی فرهنگستان تصویب شده از قرار ذیل است:

قدغن خواهید فرمود آنها را در آینده به کار برند و با این ترتیب از این به بعد، کتابفروش‌ها حق ندارند که در تابلوها و آگهی‌های خود (کتابخانه) بنویسند و کتابخانه را باید به (کتابفروشی) تبدیل نمایند.

 رئیس‌الوزرا – محل امضا[xv]

مقتضی است به کلیه مأمورین حوزه ماموریت خود دستور دهید مفاد آن را رعایت کرده، لغت جدید را در محاورات و مکاتبات بکار برند. بعلاوه بکتابفروشی‌های محل، مراتب را ابلاغ کنید که از نوشتن کلمه کتابخانه در تابلو و آگهی‌های خود خودداری و بجای آن کلمه کتابفروشی را استعمال نمایند و البته در اجرای این موضوع به وسیله ادارات شهربانی نظارت لازم بعمل خواهید آورد. وصول بخشنامه را نیز اطلاع دهید.

از طرف وزیر معارف و اوقاف

]امضا[

دکتر بیانی رئیس کتابخانه در ذیل نامه نوشت: «آقایان ملاحظه فرمایند ۸/۸/۱۶»[xvi]. این نامه اعلان وصول شد[xvii]

با گذشت دو سال از بخشنامه فرهنگستان ایران، هنوز بعضی کتابفروشی‌ها از عنوان «کتابخانه» استفاده می‌کردند. در فروردین ماه سال ۱۳۱۹، دکتر بیانی رئیس کتابخانه پیش‌نویس نامه‌ای را نوشت[xviii] که به امضای مدیر باستانشناسی کشور آندره گدار رسید[xix]:

پایگاه وزارت مطبوع

با نهایت احترام بعرض می‌رساند بطوریکه در هشتاد و ششمین جلسه فرهنگستان ایران بتصویب رسیده استعمال واژه «کتابخانه» فقط در مورد بنگاههائیکه برای بهره بردن، بررسی و مطالعه می‌باشد جائز، و کتابفروشی‌ها مقرر شده است این واژه را استعمال ننمایند و با اینکه از طرف اداره‌کل نگارش و شهربانی اقدام لازم برای جلوگیری از استعمال واژه «کتابخانه» در مورد کتابفروشی‌ها بعمل آمده هنوز پاره‌ای از کتابفروشی‌ها در تابلو و کاغذهای خود بجای «کتابفروشی»، و «کتابخانه» می‌نویسند. چون این ترتیب علاوه بر اینکه خلاف مقررات و قانون است یکنوع اهانتی نیز به کتابخانه‌های رسمی است. مستدعی است در صورت تصویب امر مقرر فرمایند برای جلوگیری از این کار اقدام لازم بعمل آید. امر مبارک مطاع است.

مدیر باستانشناسی

]امضای فرانسوی آندره گدار[

ظاهراً وزیر فرهنگ اسماعیل مرآه در زیر نامه نوشته است: «باداره شهربانی بنویسند که اقدام نمایند ۲۱/۱/۱۹».

لذا در تاریخ ۲۴/۱/۱۹ نامه‌ای به شهربانی نوشته شد که پیش‌نویس آن به خط دکتر بیانی موجود است[xx].

اداره‌کل شهربانی

بطوریکه در هشتاد و هشتمین جلسه فرهنگستان ایران بتصویب رسیده استعمال واژه «کتابخانه» برای کتابفروشیها ممنوع گردیده و این موضوع سابقاً از طرف اداره‌کل شهربانی اقدام و تابلوی کتابفروشی‌ها تعویض شده است. ولی اخیراً باز بعضی از کتابفروشی‌ها بعنوان‌هایی روی کاغذ و پاکت و تابلوی خود «کتابخانه» نوشته‌‌اند. متمنی است امر و مقرر فرمایند برای تبدیل واژه «کتابخانه» به «کتابفروشی» این قبیل مغازه‌ها اقدام لازم بعمل آید.

(مدیر باستانشناسی)

شهربانی نیز در پاسخ به نامه کتابخانه ملی نوشت[xxi]:

وزارت فرهنگ

عطف بنامه شماره ۱۶۸ کتابخانه ملی برای جلوگیری از استعمال واژه کتابخانه از طرف کتابفروشی‌ها، آموزش داده شد.

از طرف رئیس اداره‌کل شهربانی

]امضای ناخوانا[

از روش آموزش شهربانی به کتابفروشی‌ها چندان آگاهی نداریم اما معلوم است چنان کارگر نیافتاده بود زیرا پنج سال بعد رئیس کتابخانه ملی در نامه‌ای به مدیرکل معارف نوشت[xxii]:

مقام مدیریت کل

بطوریکه خاطر عالی مستحضر است اصطلاح کتابخانه کتابفروشی در فرهنگستان ایران از یکدیگر تفکیک شده و چندی قبل با اقدام وزارت متبوع از طرف شهربانی بکتابفروشی‌ها تذکر داده شد که تابلوهای «کتابخانه» را به «کتابفروشی» تبدیل کنند ولی اخیراً باز دیده می‌شود که بعضی کتابفروشی‌ها مانند کتابفروشی طهران (خیابان لاله‌زار) و کتابفروشی دانش (خیابان سعدی) تابلوی خود را بعنوان کتابخانه تهیه و نصب کرده‌اند. چون این عمل ذهنی است که بکتابخانه‌ها که از مهمترین مؤسسات فرهنگی می‌باشند مستدعی است دستور اقدام لازم را صادر فرمایند.

]پیش امضا[ بیانی

امید است با انتشار دیگر اسناد کهن مرتبط با کتابخانه ملی بویژه اسناد موجود در سازمان اسناد ملی ایران که اینک با کتابخانه ادغام شده است آگاهی ما از واژگان وضع شده کتابداری افزایش یابد[xxiii].