کتابداری چیست؟

نوشته ویل دیل

ترجمه مهوش بهنام

زبان نخستین وسیله‌ای بود که بشر برای ذخیره کردن اطلاعات و انتقال آن از یک فرد به فرد دیگر به‌کار می‌گرفت. با استفاده از کلمات، مراسم و مناسک، داستان‌ها، دعاها، دانش پزشکی و سایر دانش‌ها از یک نسل به نسل دیگر منتقل شد. زمانی که بشر دریافت کلمات را می‌توان در قالب علائم عینی نیز نشان داد دومین وسیله حفظ و انتقال یعنی کتابت را اختراع کرد. با پیدایش اولین آثار مدون نیاز به ایجاد مکانی برای نگهداری این آثار به طریقی که بتوان در زمان مورد احتیاج به آنها دسترسی پیدا کرد و برای نسل بعدی آن را حفظ و نگهداری نمود، به‌وجود آمد.

اگر این تلاش‌های نخستین انجام نشده بود، افسانه تمدن آن چنان که اینک شنیده‌ایم هرگز به گوش ما نمی‌رسید. کتابخانه‌ها – یا به هر نامی که آن زمان خوانده می‌شدند – هر گاه و هر کجا که چیزی بر لوح گلی، پاپیروس یا پوست نوشته نوشته پیدا می‌شد، جزء لایتجزای جوامع بشری گردیدند.

افسانه دل‌انگیز «کتابخانه‌ها» با تاروپود افسانه کتابت و سایر وسایل حفظ و انتقال اطلاعات و دانش درهم آمیخته است. از جمله این وسایل جدید فیلم، فیلم‌استریپ، نوار ضبط‌صوت، میکروفیلم و میکروفیش، نوارها و دیگر وسایل صوتی است. بشر قرن بیستم آموخته است که مفهوم «کتاب» اینک تمام اشکال و وسایلی را دربرمی‌گیرد که به نحوی در ضبط، نگهداری و استفاده و انتقال دانش و دیگر اطلاعات دخیل هستند.

با وجود آنکه کتابخانه و کتابداری ریشه‌های بس قدیمی دارد (به خصوص در خاورمیانه) کتابداری جدید تا قرن نوزدهم یک روش حرفه ‌ای شناخته نمی‌شد و تنها از آغاز قرن بیستم به بعد به عنوان یک حرفه تازه ریشه دوانید و برای خود صاحب اصول و مقرراتی گردید، انجمن‌های حرفه‌ای بنیان‌گزاری کرد، صاحب انتشارات و نشریاتی شد، برای آموزش کتابداری کلاس‌ها تشکیل داد و رسالت خود را تشریح نمود … [ii] کتابخانه ها هم تاریخی بس طولانی دارند که در طی آن به توسعه و گسترش مؤسسات مشهوری چون کتابخانه موزه یریتانیا، کتابخانه واتیکان و کتابخانه کنگره آمریکا، تکوین روش‌های دقیق و آزمایش شده مثل نظام طبقه‌بندی دهدهی دیوئی و بنیان‌گزاری «استاندارد»های حرفه‌ای به عنوان ضابطه‌ای برای ارزشیابی پیشرفت اشکال گوناگون کتابخانه و سپس چیزهای دیگر برمی‌خوریم.

اغلب این حقیقت فراموش می‌شود که کتابخانه واحد جدا افتاده‌ای نیست. یک کتابخانه مهمتر از هر چیز یک نهاد بشری است و … تنها توانایی و نیروی فکری کتابداران آنست که می‌تواند نقش شایسته آن را در اجتماع متغیر امروز نشان دهد.[iii] کتابدار امروز به هر حال با کسانی که در روزگاران پیشین در کتابخانه‌ها خدمت می‌کردند تفاوت دارد، زیرا با توسعه و تغییر شکل مؤسسات و تجدیدنظر در هدف‌ها و خواست‌ها خدمات زنان و مردانی هم که د رخدمت این مؤسسات هستند باید تغییر کند. پدیده‌های نوین و متغیر کتابداری ایجاب می‌کند که کتابدار دارای نقشی مبارزتر، خواهنده‌تر و فعال‌تر باشد. کسانی که امروز کتابداری را به عنوان شغل انتخاب می‌کننند باید از امتیازاتی برخوردار باشند که صرف بهر‌ه‌مندی از آن سبب تعجب و حیرت بسیاری از کتابداران و موزه‌داران دانشمند قرن پیش می‌شد. به هرحال با اندکی مسامحه باید گفت که کتابخانه‌های اولیه صرفاً انبار کتاب بودند و کتابداران آنها انباردار یا خازن نامیده می‌شدند و اطلاعاتشان درباره کتاب یا هیچ بود و یا بسیار تخصصی. کتابخانه‌ها اغلب خصوصی و استفاده از آنها محدود بود و صرفاً اختصاص به گردآوری مجموعه‌هایی از کتاب‌ها و دیگر مواد مکتوب داشت و بیشتر به خاطر زیبایی، کمیابی و یا اهمیت تاریخی به آنها توجه می‌‌شد تا مورد استفاده بودنشان برای عموم. همزمان با همگانی‌تر شدن خدمات کتابخانه مجموعه‌ها هم از اختصاص بودن بدرآمدند و همگانی‌تر شدند. و با وجود آنکه هنوز نیاز به جمع‌آوری و نگهداری مواد احساس می‌شد نیاز دیگری نیز به وجود آمد که توجه به احتیاجات و خواسته‌های خوانندگان عادی را در یک جامعه نامتجانس و درهم پیچیده ایجاب می‌کرد. توجه به این نوع خوانندگان، کتابخانه و کتابداران را طبعاً به این فکر انداخت که امکان استفاده از مجموعه‌های غیرفعال سابق را حتی در خارج از چاردیواری کتابخانه‌ها فراهم سازند. گردش و دست به دست گشتن کتاب به جای نگهداری صرف آن هدف کتابدار شد. از آنجا که امروزه کتابخانه‌ها خدمات بسیاری انجام می‌دهند، کتابدار امروز یک فرد تنها نیست بلکه مجموعه افراد است، و کتابخانه تنها یک واحد مفرد نیست بلکه مجموعه چندین واحد است. وظایف و مسئولیت‌ها به سادگی قابل توصیف نیست بلکه پیچیده، وسیع و گوناگون است. گرچه احتمالاً هنوز افرادی هستند که تصور می‌کنند کتابدار قدیمی بهترین کتابدار است ولی در مقابل کسانی هم به چشم می‌خورند که معتقدند تنها کتابدار با شخصیت و مدبر است که می‌تواند موقعیت با اهمیت‌تری برای حرفه خویش کسب نماید و بدون شک در حرفه کتابداری برای افرادی از هر دو دسته جایی پیدا می‌شود.

مقام و موقع کتابداری به عنوان یک حرفه شناخته شده و کتابدار به عنوان عضوی از یک طبقه حرفه‌ای (در کنار پزشکان، حقوقدانان، معلمان، مهندسان و کارمندان دولت) کلاً ولی نه در سطح جهانی به رسمیت شناخته شده است. در بسیاری کشورها – اما نه همه آنها – در نظام طبقه‌بندی مشاغل برای کتابداری در شمار سایر گروه‌های شغلی، مل مناسبی درنظر گرفته شده است و به هرحال مسلماً قدمی در این راه برداشته یا می‌دارند. جای خوشوقتی است که موقعیت کتابداران ایران در مؤسسات دانشگاهی نیز هر دم بهتر و بیشتر شناخته می‌شود. آنچه مانع قرار دادن کتابداران در گروه آموزش می‌شود قبول این گمان است که شغل کتابداری در مقابل سایر مشاغل به تحصیلات کمتری نیاز دارد. پسوند «داری» به معنی موقعیت، مرتبه، و حرفه است و به طور کلی هم اغلب فرهنگ‌های لغت ما کتابداری را «حرفه، وظیفه و شغل یک کتابدار» تعریف می‌کنند .بنابراین کتابداران باید حرفه، وظیفه و شغل خود را دقیقاً برای کسانی که از آن بی‌اطلاعند تعریف و تشریح نمایند. دکتر کارل وایت (Carl White) یکی از کتابداران برجسته امریکایی درباره اساس کتابداری نوشته است که کتابداری جدید «امکان استفاده استفاده مداوم و کامل از نیرویی است که طی آن مجموعه میراث تمامی نسل‌های نوع بشر را در تماس اشکال آن جمع‌آوری متشکل، و قابل استفاده می‌سازد»[iv]. بنابراین هدف اساسی کتابداری خدمت کردن به تمام مردم با استفاده از کتاب و سایر مواد مشابه است. هدف خدمت است و مواد فقط وسایل نیل به این هدف را تشکیل می‌دهند. امروز تنها تعداد کمی از کتابخانه‌ها صرفاً انبار کتاب هستند. دیگر گردآوری مجموعه‌ها به تنهایی هدف و غایت به حساب نمی‌آید. انتخاب، تفسیر، ترجمه، ارزیابی و تنظیم مواد فقط جهت استفاده مؤثرتر از آنها صورت می‌گیرد. قبول این هدف شاید بارزترین خصیصه کتابدار تحصیلکرده امروز است. تنها فعالیت‌های جمعی کتابداران تحصیلکرده برای رسیدن به چنین هدف‌هایی است که اساس محکم کتابداری جدید را بنیان‌گزاری می‌نماید.

آنچه تاکنون گفته شد، نباید بدینگونه تفسیر شود که کتابداری را صرفاً به آن نوع فعالیت‌هایی که کلمه «خدمات» را دربرمی‌گیرد محدود بدانیم. درست است که هدف کتابدار خدمت است ولی این خدمت باید فعال و پرتوان باشد نه مرده و بی‌تحرک. کتابدار به مجموعه شکل می‌بخشد، خدمات را طبقه‌بندی می‌کند و محیط و موقعی به وجود می‌آورد که استفاده از کتاب را برای عالم و محقق و خواننده معمولی آسان‌تر می‌سازد.

بدیهی است که کتابدار زمانی به ارزش‌های والای حرفه خویش واقف می‌گردد که با نیازهای اجتماعی و روشنفکرانه جامعه خود روبرو شود. هیچ واحد دیگری این چنین در خدمت خودآموزی غیررسمی و مستقل که دنیای امروز شدیداً  به آن محتاج است، نیست. هیچ واحد دیگری به این اندازه تفریحات، دانش و اطلاعات گوناگون را براساس خواست و سلیقه استفاده‌کننده در اختیار او قرار نمی‌دهد و هیچ واحد دیگری این چنین میراث گذشته، بازتاب حال و پیش آگاهی‌های آینده را در زیر یک سقف گرد نمی‌آورد. و همه این تدارکات که هدف اصلیش ترویج دنیای وسیع دانش و نظریات گوناگون به نحوی آزاد، قابل اعتماد و جامع است این حرفه را به مرور ایام به عنوان یکی از جالبترین و پردردسرترین مشاغلی که بتوان انتخابش کرد شناسانده است. از آنجا که گردآوری مجموعه‌ها لازم، و نگهداری از آنها ضروری می‌نماید، تنها یک نیروی انسانی یک کتابدار تربیت شده است که می‌تواند کتابخانه‌ها را زنده نگهدارد. اینکه میزان دانش و اطلاعات ضبط شده در تمام اشکال آن به نحوی هشداردهنده رو به ازدیاد و توسعه است. در حال حاضر هیچ کتابخانه‌ای قادر نیست تمام موادی را که چاپ می‌شود یک جا در اختیار داشته باشد. نیاز به تنظیم و طبقه‌بندی معقول این هر سال بیشتر احساس می‌شوود. در نقاط گوناگون گیتی که در آنها کتابداری مدت کوتاهی است مفهوم تازه‌ای به خود گرفته است چه بسیار فرصت‌های بکر و نامحدود به چشم می‌خورد. در این نقاط نیاز واقعی به تعریف و توجیه دقیق حرفه کتابداری وموقع کتابداران و جذب جوانانی که جویای مشاغل پردردسر و مبارزه‌جویانه هستند هر دم بیشتر احساس می‌شود.