هزینه فرصت: پاشنه آشیل کتابخانه‌ها در عصر فناوریهای رقومی

مقدمه

 کتابخانه با اختراع خط و ثبت و ضبط دانش بشری و در نتیجه ایجاد نیاز برای حفظ و ذخیره نگاشته های بشری برای آیندگان پا به عرصه وجود گذاشت. در گذار این زندگی پرفراز و نشیب، کتابخانه شاهد تحولات و تغببرات زیادی در ساختار، تعاریف و حتی اهداف خود بوده که با توجه به شرایط گوناگون جغرافیایی، زمانی، فرهنگی، اجتماعی و علمی هر دوره تاریخی، کارکردهای خاص خود را نیز داشته است. این مرکز فرهنگی با توجه به تهدیدات و آسیب های طبیعی و غیرطبیعی همچون زلزله، سیل و جنگ های خانمان برانداز، تا مدت ها وظیفه اصلی خویش را در حفاظت و نگهداری از میراث و گنجینه مکتوب دانش بشری می دانسته است بدانگونه که برای نمونه، نام قدیمی این نهاد در دوران ایران باستان یعنی “دژنبشت” به خوبی می تواند فلسفه وجودیش را در آن روزگار بازگو نماید. به تدریج با پدیدآمدن اختراعات و پیشرفت های نوین، ایجاد و توسعه فناوری های جدید و افزایش پیچیدگی و تخصصی تر شدن جوامع بشری، فلسفه وجودی کتابخانه ها و مراکز اطلاع رسانی نیز تا حدود زیادی تغییر کرد که در نتیجه این تغییر، کاربران و جامعه استفاده کننده به عنوان محوری ترین عامل تاثیرگذار در سرنوشت کتابخانه ها مورد توجه قرار گرفتند. کم کم زمینه پذیرش و توسعه فناوری های اطلاعاتی و ارتباطی در کتابخانه ها پدید آمد و به تدریج عناوین و مفاهیم جدیدی چون کتابخانه خودکار، کتابخانه الکترونیکی، کتابخانه دورگه و کتابخانه دیجیتالی مصطلح گردید. طبیعی است که در این فضای ملتهب و متاثر از پیشرفت های فناوری های اطلاعاتی و ارتباطی، پیش بینی سرنوشت کتابخانه ها با استفاده از اصول و رویکردهای آینده نگاری کار ساده ای نیست. نکته کلیدی و اساسی توجیه کننده حضور کتابخانه ها در آینده، وجود یک فلسفه وجودی قوی و قدرت رقابت پذیری بالا در محیط رقابتی و متاثر از فناوری است. باید اذعان کرد که مدیران کتابخانه‌های سنتی در دوران مسئولیت خویش کمتر با تغییرات اساسی روبه‌رو می‌شدند، زیرا کتابخانه‌های سنتی در مقایسه با کتابخانه‌های مدرن، دارای جامعه‌ای با بافت مشخص‌تر، نیازهای اطلاعاتی استفاده‌کنندگان آنها همگن‌تر، آهنگ رشد مجموعه‌سازی کند‌تر و تنوع مجموعه کمتر بوده است و معمولاً انتظار جامعه استفاده کننده از آنها ناچیز بوده است. این وضعیت و انتظار پایین استفاده‌کنندگان از کتابخانه‌ها، مدیران و کتابداران را کمتر به تکاپو وامی‌داشت، زیرا مدیران با درک شرایط و خواسته‌های مراجعان به آسانی برنامه‌ریزی مناسب را تدارک می‌دیدند.      اما در چند دهه اخیر، تحولات اجتماعی و فرهنگی و بویژه گسترش فناوری، نوعی نگاه جدید را نسبت به نقش و جایگاه این نهاد و در نتیجه عملکرد آن ایجاد نموده است. امروزه، همگام با تحولات فناوری و دگرگونی های روزافزون، نهادهای اجتماعی برای حفظ و بقای خود نیازمند استفاده از شیوه‌های نوین و راهکارهای مؤثرتری هستند. کتابخانه‌ها نیز باید به میزان کافی و به شکلی مؤثر، خدماتی را که افراد جامعه خواهان آنها هستند، فراهم سازند. در غیر این صورت، آرا و نظرهای کتابداران در مورد با ارزش بودن خدمات کتابخانه‌ها بدون ارزش است ( هاوکرافت[۱]، ۱۹۹۹؛ نقل شده در شاپوری، ۱۳۸۷، ۱۵۸). البته باید خاطر نشان کرد که در سال های گذشته، برخی از کتابداران و محققان این حوزه دید خوبی نسبت به فناوری های جدید نداشتند و به نوعی در برابر تغییر مقاومت نشان می دادند. برای نمونه گورمن[۲] ریاست خدمات کتابداری در دانشگاه ایالتی کالیفرنیا در دهه نود در مقاله خود با عنوان “خیانت دانشمندان” معتقد است که توطئه‌ای جهت حذف کتاب و کتابخانه توسط طرفداران فناوری در آمریکا در حال جریان است. افزون بر این، وی معتقد بود که این نبرد بزرگ باورنکردنی توسط دولت آمریکا حمایت می شود که هدف نهایی آن نابود کردن صنایع اطلاعاتی و دانشی چاپ محور است. وی همچنین کتابداران را از مرگ رشته ترسانده و گناه آن را به گردن فناوری می اندازد (دیکس[۳]، ۱۹۸۶، ۳۹). با این حال، کتابخانه‌ها با گذر زمان دریافته‌اند که باید با تغییرات ناشی از کاهش منابع مالی و کاهش مراجعان به علت تحولات اقتصادی و اجتماعی و نیز فناوری های در حال توسعه رقابت نمایند، زیرا تأمین‌کنندگان مالی ممکن است به سرعت به تجزیه و تحلیل این امر که آیا هزینه‌های انجام شده، سودمندی لازم را داراست یا نه بپردازند و در نتیجه منابع مالی کتابخانه‌ها بیش از پیش کاهش خواهد یافت (کسل[۴]، ۱۹۹۹؛ نقل شده در شاپوری، ۱۳۸۷، ۱۵۸).

مفهوم هزینه فرصت

یکی از ساده ترین و در عین حال اساسی ترین مفاهیم مطرح در علم اقتصاد مفهوم هزینه فرصت است. این مفهوم یک امر ذهنی است که تمامی انسان های فعال در زندگی اجتماعی هر روز بارها و بارها بدون اینکه متوجه باشند بطور طبیعی برای تصمیم گیری از آن استفاده می کنند. البته لازم به ذکر است که هزینه فرصت در تمام حوزه های زندگی بشری معنی دارد و یک پدیده صرفا اقتصادی نیست (حیدری، ۱۳۸۵، ۳۵). با این حال، این پدیده در اقتصاد گاهی با عنوان هزینه اقتصادی یا هزینه واقعی نیز نامیده می شود و از مفاهیم اساسی اقتصاد به شمار می آید. در بحث های نظری اقتصاد، هر گاه از هزینه سخن به میان می آید مقصود هزینه فرصت است نه مفهوم حسابداری آن (پیراسته؛ کریمی، ۱۳۸۱، ۵۷). هزینه فرصت تنها زمانی در جهان معنا پیدا می کند که منابع قابل دسترس را برای برآورده کردن خواسته ها محدود باشد و نتوان همه خواسته ها را برآورده کرد (پیرس[۵]، ۱۹۸۳، ۳۲۲). این مفهوم بیانگر آن است که جامعه می بایست برخی از خواسته ها را فدای برخی از خواسته های دیگر بکند و از تحقق آنها مایوس گردد (رایکلین[۶]، اویار[۷]، ۱۹۹۶، ۵۰). در حقیقت، هزینه فرصت رابطه ای تنگاتنگ با مفهوم انتخاب آزادانه دارد و زمانی معنا می یابد که فرد در مقابل چند گزینه قرار گیرد و مختار به انتخاب یکی از آنها باشد. یقینا هر فرد می تواند گزینه مورد نظر خود را بر اساس اطلاعات خود برگزیند. وی قادر است گزینه های پیش رو را بنا بر رضایتمندی که از برگزیدن هر یک به دست می آورد رتبه بندی کرده و بهترین گزینه را شناسایی کند. دقیقا به محض وقوع انتخاب، هزینه فرصت گزینه انتخاب شده نیز برای وی مشخص خواهد شد. هزینه فرصت عبارت است از بهترین گزینه ای که فرد برای داشتن انتخاب فعلی از آن چشم پوشی کرده است. گزینه ای که در رتبه دوم ایجاد رضایتمندی برای فرد قرار دارد (حیدری، ۱۳۸۵، ۳۵). به عبارت دیگر، مفهوم هزینه فرصت یک کالا یا خدمت یعنی بالاترین ارزش فرصت های بدیل از دست رفته به دلیل مصرف این کالا یا خدمت است. هزینه های فرصت، متفاوت از هزینه های مالی یا پولی هستند زیرا آنها نه تنها شامل پول مصرف شده برای خرید کالایی بلکه شامل ارزش زمان مصرف شده، نویدهای داده شده و فرصت های از دست رفته دیگر به هنگام مصرف یک کالا یا خدمت است. در هر تحلیل هزینه – منفعت، تحلیلگر باید به هزینه فرصت تمام بدیل ها توجه کند تا به تصمیمات مدیریتی و سیاسی به لحاظ اقتصادی کارآ دست یابد. به کارگیری هزینه های مالی تنها برای تصمیمات مدیریت منجر به تخمین کمتر از واقع هزینه های اقتصادی می شود و بنابراین ممکن است به تصمیماتی بیانجامد که موجب کاهش کارآیی اقتصادی شود. با توجه به اینکه برای هزینه های فرصت قیمتی تعیین نشده و یا برای آنها وجه دریافت نمی شود محاسبه آنها دشوارتر از هزینه های حسابداری است ولی آنها در اتخاذ تصمیمات سیاسی و مدیریتی کارآ دارای اهمیت هستند (کینگما، ۱۳۸۰، ۱۹). باچانان[۸] معتقد است که هزینه فرصت ارتباط تنگاتنگی با فرآیند تصمیم گیری و انتخاب دارد و به همین خاطر است که امری ذهنی است و قابل مشاهده و اندازه گیری نیست. انتخابگر و تصمیم گیرنده در لحظه تصمیم گیری و پیش از آن، در ذهن خود فرصت هایی را که با این تصمیم از دست می دهد ارزیابی می کند؛ بنابراین امر ذهنی به شخص تصمیم گیر قائم است و از فردی به فرد دیگر تفاوت می کند. هزینه فرصت، مقدم بر تصمیم و موثر بر آن است و در تجزیه و تحلیل فرآیند انتخاب در رتبه علل آن قرار دارد. تفاوت هزینه فرصت با هزینه حسابداری هم در همین نکته است. هزینه حسابداری هزینه ای است که پس از انتخاب یک پروژه تحقق می یابد و در مقایسه با انتخاب و تصمیم در رتبه معلول است. به عبارت دیگر، هزینه فرصت بر انتخاب یک پروژه تاثیر می گذارد و انتخاب آن پروژه سبب پدید آمدن هزینه های حسابداری می شود. همین باعث می شود اقتصاددانان که در پی تحلیل واحدهای اقتصادی اقتصادی هستند و به دنبال علل این تصمیم هایند سر و کارشان با هزینه فرصت و نه هزینه های حسابداری باشد (ایتول[۹]، ۱۹۸۷، نقل شده در میرمعزی، ۱۳۸۳، ۷۹).

هزینه فرصت در کتابخانه ها  

به نظر می رسد که امروزه با توجه به دنیای متحول و پیشرفته متاثر از فناوری های نوین، تنها در صورتی می توان فلسفه و ضرورت وجودی کتابخانه ها را به روشنی توجیه کرد که هزینه فرصت این نهاد کمتر از سایر رقبا و جایگزین های احتمالیش باشد. البته باید اذعان کرد که سابقه پربار و درخشان کتابخانه ها در طول تاریخ، آنها را در موقعیتی قرار داده است که شاید نتوان به راحتی از زوال یا محو شدنشان در آینده سخن گفت. با این حال نویسندگان و محققان بزرگی چون لنکستر و گورمن در مطالب خود بارها این خطر را خاطرنشان کرده اند و به نظر می رسد که دغدغه اصلی آنها ناشی از دست رفتن سودمندی و کارآمدی این نهاد و افزایش هزینه فرصت آن به نسبت سایر رقبایش در عصر فناوری باشد. هزینه فرصت در تمامی تصمیمات راهبردی کتابخانه و در تمام بخش های آن قابل طرح است و توصیه می شود که اتخاذ تمامی تصمیمات به صورت هوشمندانه و با توجه به هزینه های فرصت آن تصمیم اتخاذ شود تا کتابخانه بتواند از این طریق، بیشترین سودمندی و کارآیی را در جامعه خود داشته باشد. در ادامه این یادداشت سعی شده است تا مفهوم هزینه فرصت در رابطه با مباحث مرتبط با کتابخانه از جمله مدیریت، خدمات، منابع، نیروی انسانی، ساختمان و کاربران تشریح شود و چالش های موجود و راه حل های احتمالی در حد مختصر بازگو گردد.

• مدیریت کتابخانه

درنظر گرفتن هزینه های فرصت در تمامی برنامه ریزی های کتابخانه به ویژه برنامه ریزی راهبردی ضروری است. زیرا این مفهوم کمک می کند تا مدیران در تصمیمات مختلف خود مانند سبک و سنگین کردن ها به منظور تخصیص بودجه محدود کتابخانه جهت خرید یا اشتراک منابع اطلاعات به جای استفاده از همان بودجه جهت آموزش کارکنان کتابخانه یا فراهم آوری فناوری اطلاعات بیشتر و یا بالعکس موفق عمل کنند. آنچه واضح است آن است که کتابخانه ها به ندرت در تصمیمات خود به ویژه تصمیمات مربوط به بودجه گذاری، هزینه های فرصت را درنظر گرفته اند. شاید تاکنون در بسیاری از موارد اساسی اینگونه رفتار نمی شده و اندازه و کیفیت یک مجموعه به عنوان تنها و مهمترین معیار جهت تعیین ارزش یک کتابخانه درنظر گرفته می شده است. اما واقعیت آن است که چنانچه بخواهیم کمی با دید منفی بنگریم کتابخانه ها عموما تبدیل به انبارهایی شده اند که در آنها کتابداران بیشتر به فکر سازماندهی، ذخیره و حفاظت و نه کارآمدتر نمودن و افزایش کارآیی اجتماعی کتابخانه هایشان هستند (هریس[۱۰]، هنا[۱۱]، ۱۹۹۶، ۵). امروزه فناوری اطلاعات خود را به عنوان رقیب برای کتابخانه ها مطرح کرده است. بسیاری از افراد ترجیح می‌دهند در خانه‌های خود و از طریق رایانه های شخصی به جستجوی اطلاعات مورد نیازشان بپردازند. اما باید به این امر توجه نمود که در حال حاضر اینترنت دارای مشکلاتی در زمینه یافتن اطلاعات معتبر و صحیح است و گاهی ممکن است ساعت ها تلاش برای یافتن اطلاعاتی خاص در اینترنت به نتیجه مطلوبی نرسد؛ در حالی که با استفاده از تمهیداتی که کتابخانه‌ها برای سازماندهی و نظم دادن به دانش موجود خود به کار می گیرند و حاصل سالیان طولانی تجربه در راه گردآوری، سازماندهی و اشاعه اطلاعات است، این کار به سادگی برداشتن یک کتاب از قفسه است (کوک،۱۳۸۲، ۱۵۰). همچنین باید توجه داشت که اطلاعات منبع اصلی تصمیم گیری در دوران پرفراز و نشیب فعلی است و آنچنان اهمیت راهبردی دارد که آن را قدرت می دانند. در حیطه اطلاعات یکی از مولفه های مهمی که همواره مورد توجه می باشد امکان ایجاد ارزش افزوده توسط اطلاعات است. این ارزش افزوده سال هاست که توسط کتابداران و اطلاع رسانان با استفاده از اصول علمی و عملی قابل تحقق است. بطور خلاصه، چنانچه مدیران بتوانند با درنظر گرفتن مفهوم هزینه فرصت تصمیماتی بگیرند که دارای هزینه فرصت پایین تری باشند، کارآمدی و سودمندی تصمیمات خود را تضمین خواهند کرد.

• خدمات کتابخانه ای

به نظر می رسد امروزه ارائه خدمات چاپی دارای هزینه فرصت بیشتری به نسبت ارائه خدمات الکترونیکی است. از این رو، بسیاری از کتابخانه ها و مراکز اطلاع رسانی اقدام به راه اندازی وب سایت ها، فهرست های کتابخانه ای وب پایه، کتابخانه های دیجیتالی و مجموعه خدمات الکترونیکی همچون میز مرجع الکترونیکی، تحویل مدرک و اشاعه گزینشی اطلاعات نموده اند و تلاش دارند تا بتوانند از این طریق، جایگاه سنتی خود را به عنوان دروازه ای معتبر و مطمئن برای دسترسی به اطلاعات و دانش حفظ نمایند. همچنین امروزه اطلاعات از موقعیت ویژه ای برخوردار است و در دنیای جدید یکی از ارکان قدرت به شمار می آید. اطلاعات به عنوان کالایی ارزشمند در عرصه تجارت جهانی نمایان شده و فروش آن در جهان از فعالیت های اقتصادی سودآور محسوب می شود (درودی، ۱۳۸۶، ۱۱۹). البته برخی از کتابداران هنوز در برابر تغییرات ایجابی ناشی از ضرورت ارائه خدمات گسترده به جامعه مجازی از خود مقاومت نشان می دهند؛ اما توصیه می شود که به منظور افزایش کارآیی این نوع خدمات، بازاریابی آنها به صورت علمی در دستور کار قرار گیرد. طبیعی است که بازاریابی با فروش اطلاعات متفاوت است و تفاوت آنها در این است که فروش شامل فروختن کالا برای کسب منفعت است در حالی که بازاریابی نه تنها فروش بلکه مجموعه فرآیندی می باشد که رضایت مشتری را فراهم می سازد. در واقع فروش بر نیاز فروشنده و بازاریابی بر نیاز مشتری متمرکز است (هاوکراست[۱۲]، ۱۹۹۹ نقل شده در شاپوری، ۱۳۸۷، ۱۵۹). مخاطبان بالقوه کتابخانه‌ها، اغلب فاقد اطلاعات کافی در مورد مجموعه خدمات وامکاناتی هستند که کتابخانه می تواند برایشان فراهم سازد و بازاریابی می تواند موجب افزایش استفاده از مجموعه خدمات و برنامه ها یا امکانات کتابخانه‌ها شود. در همین راستا، کتابخانه از طریق بخش هایی از بازاریابی که به ترفیع و تشویق مراجعان می پردازد و شامل روابط عمومی و تبلیغات و معرفی مجموعه و خدمات است، می تواند به استفاده کنندگان نشان دهد کتابخانه پدیده مطلوبی است که نمی‌توانند بدون آن سرکنند (توات[۱۳]، ۱۹۹۷، نقل شده در شاپوری، ۱۳۸۷، ۱۶۰).

• منابع اطلاعاتی

در عصر دنیای رقومی برنامه ریزی راهبردی برای کتابخانه بیش از گذشته پیچیده تر می گردد. کتابدار حرفه ای امروزی می بایست در نظر بگیرد که هر تصمیم راجع به تخصیص منابع چگونه ارزش بزرگتری را برای مراجعان فراهم می کند که این بررسی می بایست با در نظر گرفتن دامنه جایگزین های مختلف مانند آموزش کارکنان، روزآمد کردن سخت افزار، خرید منابع تمام متن، یا تجدید یک اشتراک باشد. پدید آمدن نشر الکترونیکی اوضاع را بیش از گذشته پیچیده نموده است. کتابخانه ها امروزه این اختیار را دارند که یک نشریه چاپی را مشترک شوند یا مجوز یک پایگاه اطلاعاتی تمام متن را بخرند یا یک لوح فشرده تهیه نمایند یا امکان دسترسی به نشریه را از طریق پایگاه اطلاعاتی دوردست بخرند. این تصمیمات هرچند غلط باشند می بایست در زمانی اتخاذ شوند که بودجه های کتابخانه ها در حال رکود یا کاهش یافتن است. در نتیجه کتابخانه‌های کمی می توانند سطح ارائه فعلی خدمات خود را در حوزه های موضوعی مختلف حفظ نمایند و با خرید نسخه های چاپی و رقومی یک منبع، از لحاظ مالی دچار تنگنا نشوند. واکنش کتابداران در این رابطه طبیعتا افسوس خوردن به خاطر از دست دادن منابعی است که توان خرید آنها را ندارند. کتابداران می بایست به تدریج به این درک برسند که آنها به عنوان حرفه مندان مسئول، ملزم هستند تا با توجه به نظام های رقومی پدیدار شده، بودجه خود را جهت خرید منابع تخصیص دهند. در حقیقت، پیشرفتهای فناورانه و علم اقتصاد به کتابداران این نکته را تحمیل می کند که می بایست از اتخاذ راهبرد سنتی در سرمایه گذاری خودکار جهت خرید منابع چاپی یا توسعه تسهیلات فیزیکی جهت جایابی این منابع خودداری کنند. محیط جدید ایجاب می کند که هر کتابدار حرفه ای هر خرید پیشنهاد شده را با توجه به هزینه فرصت آن به منظور تعیین آنکه تخصیص منابع برای خرید یک منبع تا چه حد می تواند سودآوری برای یک کاربر داشته باشد ارزشیابی کند (هریس، هنا، ۱۹۹۶، ۶).  از سوی دیگر، امروزه در اثر استفاده از رایانه و شبکه های اطلاع رسانی به ویژه اینترنت؛ تولید، سازماندهی و دسترسی به اطلاعات و منابع اطلاعاتی متحول شده است و مشاغل و شرکت های جدیدی را پدیدار شده است. ناشران، مرکز خدمات تحویل مدرک و میزبانان پایگاه های اطلاعاتی از این طریق به تولید، بازاریابی، فروش و انتقال پاره های مختلف به مشتریان خود می پردازند و افراد متقاضی اطلاعات حتی در منازل خود نیز می توانند به اطلاعات موردنیاز دسترسی پیدا کنند. آنها برای هر جزء از اطلاعات و خدماتی که ارائه می نمایند هزینه دریافت می کنند و مشتریان نیز با توجه به کیفیت و سرعت دسترسی به اطلاعات موجود در این نظام ها به صورت روزانه و در بعضی مواقع حتی دقیقه ای روزآمد می شوند و بدین ترتیب جاذبه های فراوانی برای دسترسی به بسیاری از اطلاعات بوجود آورده اند (محسنی، ۱۳۸۰،۴۱). بدین ترتیب آنچه که بیش از گذشته برای جامعه استفاده کننده و کاربران اهمیت پیدا می کند خود اطلاعات فارغ از نوع قالب و محمل ارائه اش می باشد و این مساله در آینده پررنگ تر نیز خواهد شد. در این رابطه به نظر می رسد مفهوم مالکیت در کتابخانه ها بیش از گذشته رنگ ببازد و بر اهمیت دسترسی به اطلاعات مورد نیاز از طریق شبکه های جهانی و بین المللی افزوده شود. از این رو، کتابداران می بایست با توجه به بودجه محدود کتابخانه ها و بدون تعصب به نوع قالب و محمل های مختلف منابع اطلاعاتی (اعم از چاپی و الکترونیکی) و تنها با توجه به هزینه های فرصت مربوطه؛ اقدام به انتخاب، گزینش و فراهم کردن امکان دسترسی به این منابع کنند تا بیشترین کارآمدی و سودمندی متصور برای استفاده کنندگان نهایی حاصل شود.

• نیروی انسانی

امروزه در کتابخانه ها بسیاری از تخصص ها و کارشناسان موضوعی در حال فعالیت هستند اما متخصصان کتابداری و اطلاع رسانی اصلی ترین قشر شاغل در این مراکز می باشند. با توجه به تحولات اخیر در حوزه فناوری اطلاعات و ارتباطات و توسعه زمینه حضور مجازی کتابخانه ها و خدمات آنها به نظر می رسد که هزینه فرصت به کار گیری کتابداران به نسبت متخصصان فناوری اطلاعات و سایر رشته های مرتبط در حال افزایش است. از این رو می بایست تلاش شود تا با توجه به این واقعیت ها و با تاکید بر ضرورت شناخت مبانی و اصول علمی رشته، دروس و واحدهای آموزشی دوره های تحصیلی کتابداری و اطلاع رسانی به گونه ای بازنگری شود که فارغ التحصیلانی توانمند و مجهز به دانش مورد نیاز جهت حضور و اثربخشی در محیط جدید تربیت شوند. جهت انتخاب کتابداران و کارشناسان حوزه های مختلف در یک کتابخانه نیز مدیر می‌تواند با سبک و سنگین کردن توانمندی ها و مزایای استفاده از هرکدام از کاندیداهای مطرح با توجه به مفهوم هزینه فرصت، اقدام به انتخاب شایسته ترین و بهترین گزینه نماید.

• ساختمان

چنانچه درنظر بگیریم که یک دانشگاه، متوسط مبلغی در حدود چهل میلیون دلار برای ایجاد کتابخانه مرکزی خود در نظر بگیرد، این مبلغ را باید به‌گونه‌ای هزینه کند که ساختمان جدید ضمن بالابردن وجهه دانشگاه، از فرآیند پژوهش و اهداف آموزشی آن نیز پشتیبانی کند. چنانچه کتابخانه پیشنهاد شده از مدل سنتی طراحی کتابخانه پیروی کند، ساختمان آن به گونه ای طراحی می شود که بیشتر حاوی فضاهای قفسه بندی به منظور جادادن تعداد بیشتری کتاب و نشریه و فضاهای مطالعاتی برای دانشجویان باشد. افزون بر این، بیاد تلاش شود که ساختمان کتابخانه نیز به صورت مجلل و باشکوه بنا شود تا از این طریق پرستیژ و وجهه دانشگاه را نیز بالا برد. علی رغم این مزایا، این سرمایه گذاری چهل میلیون دلاری برای خشت و آجر، هزینه فرصت هایی نیز به دانشگاه تحمیل می کند و کتابداران به احتمال زیاد فرصت های ز یر را از دست خواهند داد:

امکان ارائه خدمات رقومی جدید؛ آموزش کارمندان برای استفاده از شبکه های رقومی؛ خرید فناوری های اطلاعاتی جدید که می تواند برای کتابخانه سودمند باشد؛ خرید سخت افزار و نرم افزار جدید برای تقویت کردن نظام رایانه ای کتابخانه به منظور پشتیبانی از اعضای هیات علمی، دانشجویان و کتابداران؛ خرید محصولات رقومی جدید مانند پایگاه های تمام متن؛ سرمایه گذاری برای خرید محصولات تمام متن و چند رسانه ای که می توانند از طریق شبکه های اطلاعاتی دانشگاه قابل دسترس شوند؛ سرمایه گذاری بر روی یک طرح پژوهشی به منظور بررسی میزان رضایت دانشجویان و یا امکان سنجی و ارزیابی راه اندازی خدمات جدید به منظور افزایش رضایت کاربران و ایجاد ارزش افزوده برای آنها.

در این رابطه چند سوال اساسی مطرح می شود که می بایست مدیران و تصمیم گیرندگان پیش از سرمایه گذاری برای ساختن یک ساختمان جدید برای کتابخانه از خود پرسیده و بدانها پاسخ دهند. این سوالات عبارتند از:

–         تا چه حد تصمیماتمان برای ساختن یک ساختمان کتابخانه جدید که بعد از ده سال راه اندازی خواهد شد درست و منطقی است؟

–         آیا در آینده نیز هزینه های انجام شده برای ساختن ساختمان کتابخانه را تایید خواهیم کرد و یا با حالت اندوهناکانه تصدیق خواهیم کرد که ای کاش بخشی از پول را جهت روزآمدسازی فناوری اطلاعات، استخدام و به کارگیری نیروی انسانی جدید، بازمهندسی کتابخانه و یا توسعه محصولات و خدمات اطلاعاتی رقومی دارای ارزش افزوده صرف می کردیم؟

–         آیا این سرمایه گذاری چند میلیون دلاری بهترین شیوه برای کتابخانه برای برآوردن نیازهای آینده اعضای هیات علمی، دانشجویان و سازمان مادر است؟

• کاربران

در پیش بینی های مختلفی که راجع به کتابخانه آینده شده به کاهش تعداد مراجعان و کاربران اشاره شده است. برای نمونه، لنکستر معتقد است که کتابخانه ها به تدریج مراجعان فعلی خود را از دست خواهند داد؛ زیرا فناوری با ایجاد امکان تحویل مستقیم منابع و ارائه خدمات در اداره و خانه، نیازهای اطلاعاتی این گونه مراجعان را برآورده خواهد کرد (لنکستر، ۱۳۶۶، ۳۷). مک فارلان[۱۴] نیز بر این باور است که مراجعان کتابخانه ها در چند سال گذشته، خدمات بسیار ضعیفی از کتابخانه ها دریافت داشته اند و تعهد کورکورانه کتابخانه ها به کانال ارتباطی کاغذی یا چاپی در دوران رقومی سبب از دست رفتن کارآیی کتابخانه ها شده است (اوستر[۱۵]، ۱۹۹۰، ۳۶۶). با توجه به این واقعیت ها، به نظر می رسد که کتابداران و مدیران کتابخانه هایمان، شناخت کافی را از کاربران و مراجعان خود ندارند. واقعیت آن است که کاربران و مراجعان نیز با در نظر گرفتن هزینه فرصت استفاده از کتابخانه و جایگزین های آن که عموما از محصولات فناوری می باشند اقدام به گزینش روش ها و منابعی می کنند که از هزینه فرصت کمتری برایشان برخوردار است. از این رو، مدیران کتابخانه ها و کتابداران می بایست با توجه به این شناخت و بدون تعصب به شیوه های سنتی و ایمان به ضرورت تسهیل فرآیندها و خدمات اطلاعاتی، راهبردهایی را در نظر بگیرند که بیشترین کاربر ممکن را بتوانند جذب فعالیت ها و خدمات خود بنمایند.

سخن پایانی

امروزه کتابخانه ها با توجه به نادیده گرفتن شرایط مختلف محیطی و غفلت از ضرورت تلاش برای توجیه حضور کارآمد خویش در عصر فناوری اطلاعات و ارتباطات با چالش های هویتی روبرو هستند. به نظر می رسد که در عصر حاضر با توجه به محصولات و منابع در دسترس الکترونیکی و پیشرفت های فناورانه در محیط اینترنت، کتابخانه ها هزینه فرصت بالاتری به نسبت رقبای سرسخت خود دارا هستند. بنا بر همین واقعیت، توصیه های مختلفی جهت ایجاد ارزش افزوده و مزیت های رقابتی برای این نهاد ارائه می شود. به نظر می رسد با توجه به تحولات فعلی، کتابخانه ها می بایست بر روی سه کارکرد آموزشی، پژوهشی و اطلاع رسانی بیش از سایر کارکردها تاکید کنند (سالاری، ۱۳۸۴، ۱۱۵). در کارکرد آموزشی، کتابداران با توجه به ضرورت توسعه سواد اطلاعاتی جامعه، از این صلاحیت برخوردار هستند که با دانش و توانمندی خود، نقش آموزشگران عصر رقومی و واسطه های اطلاعاتی کارآمد را بر عهده بگیرند که طبیعتا این نقش از عهده سایرین بدین کیفیت بر نخواهد آمد. در کارکرد پژوهشی، آسیب شناسی و بررسی راه های برخورد با چالش های احتمالی از جمله مفهوم هزینه فرصت در کتابخانه ها می بایست صورت پذیرد. در کارکرد اطلاع رسانی، کتابخانه ها به عنوان کانون اصلی ارائه خدمات اطلاعاتی می بایست عهده دار این وظیفه خطیر شوند و این شاخصی جهت سنجش موفقیت کتابخانه ها نزد کاربران نهایی می باشد. جهت تحقق هدف اصلی یعنی دسترسی به اطلاعات لازم است کتابخانه ها با به کارگیری ابزارهای اطلاع رسانی و فراهم نمودن بستر و ساختار اطلاع رسانی مناسب به توسعه و تقویت خود در این زمینه بپردازند (فتاحی، ۱۳۸۳، ۸۷). در پایان یادآوری می شود که برای بقا و فعالیت در جامعه اطلاعاتی نادیده انگاشتن مفاهیم اقتصاد اطلاعات از جمله مفهوم هزینه فرصت که دارای ارزش بالایی است به معنای تلاش جهت انزوا و نابودی است و در این راستا ضرورت ایجاب می کند که تحقیقات و پژوهش های متعددی راجع به تاثیر واقعی این مفاهیم بویژه مفهوم هزینه فرصت بر ساختار و کارکرد های کتابخانه ها و مراکز اطلاع رسانی انجام شود که در حال حاضر جای خالی این نوع پژوهش ها در رشته ما کاملا احساس می شود.

مآخذ

پیراسته، حسین؛ کریمی، فرزاد (۱۳۸۱). نظریه اقتصاد خرد. اصفهان: جهاد دانشگاهی.

حیدری، یاشار (۱۳۸۵). “هزینه فرصت سرمایه گذاری در ایران”. ماهنامه ستصا، شماره ۱۶: ص ۷۵-۳۵.

درودی، فریبرز (۱۳۸۶). “کارکردهای اقتصادی اطلاعات در محیط شبکه”. فصلنامه اطلاع شناسی، شماره ۱۶: ص ۱۴۴.۱۱۹.

سالاری، محمود (۱۳۸۴). “نگاهی به آینده کتابخانه ها و مراکز اطلاع رسانی ملاحظاتی پیرامون وظایف و خدمات کتابخانه های آینده”. فصلنامه کتابداری و اطلاع رسانی، ج۸، ش ۳۲: ص ۱۲۲-۱۰۹

شاپوری، سودابه (۱۳۸۷). “بازاریابی در کتابخانه ها”. فصلنامه کتابداری و اطلاع رسانی. ج۱۱، ش ۴۱: ص۱۸۴-۱۵۷.

فتاحی، رحمت ا…( ۱۳۸۳)،” تحلیل و باز آفرینی نقش کتابداران و اطلاع‌رسانان در عصر تحول” . در: مجموعه مقالات هفتمین همایش کتابداران سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور، رشت ۲۱-۱۹ اسفند ۱۳۸۲.تهران: سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور، معاونت امور پیشتیبانی، مرکز مدارک علمی‌وانتشارات. ص۹۸-۸۱.

کوک، آلیسیون(۱۳۸۲). راهنمای یافتن اطلاعات با کیفیت در اینترنت، راهبردهای گزینش و ارزیابی. ترجمه مهدی خادمیان. مشهد: انتشارات کتابخانه رایانه‌ای.

کینگما، بروس آر (۱۳۸۰). اقتصاد اطلاعات: راهنمای تحلیل اقتصادی و هزینه سودمندی برای کارشناسان اطلاعات. ترجمه محمدحسین دیانی؛ کبری سقاء پیرمرد. مشهد: کتابخانه رایانه ای.

لنکستر، ف (۱۳۶۶). کتابخانه‌ها در عصر الکترونیک. ترجمه اسدا… آزاد. مشهد: معاونت فرهنگی آستان قدس رضوی.

محسنی، حمید (۱۳۸۰). “اقتصاد اطلاعات مفاهیم و چشم اندازها”. رهیافت، ۲۵: ۴۵-۳۹

میرمعزی، سیدحسین (۱۳۸۳). “هزینه فرصت سرمایه گذاری در اقتصاد اسلامی”. اقتصاد اسلامی، ۱۶: ص۹۸-۷۷.

Dix, William Shepard (1986). “The Librarian of the Uncertain Future”. Wilson Library Bulletin, ۴۳: ۳۹.

Harris, Michael H; Hannah, Stan A (1996). “The Treason of the Librarians: A Core Communication Technologies and Opportunity Cost In The Information Era”.  The Journal of Academic Librarianship, Vol22, no.1: 3-8.

Oster, Sharon M (1990). Modern Competitive Analysis. New York: Oxford Press: P 366.

Pearce, D.W. (ed) (1983). The Dictionary of Modern Economics. Revised ed. MIT Press, Cambridge, M.A: P.322

Raiklin, Ernest; Uyar, Bulent (1996). “On The Relativity of the Concepts of Needs, Wants, Scarcity and Opportunity Cost”. International Journal of Social Economics, Vol. 23, No.7: PP. 49-56.