چکیده
در این مقاله سعی شده است که روند توسعه ارائه خدمات در کتابخانه و محدودیتها پیش روی آنها ها جهت ارائه مورد بررسی قرار گیرد . تلاش در جهت کم رنگ کردن تفکر مالکیت گرایی در خصوص منابع و تفکر انحصاری بودن استفاده از منابع و امکانات کتابخانه های دانشگاهی خصوصا” مجموعه کتابخانه های وابسته به مراکز اموزشی و پژوهشی وابسته به وزارت علوم و تحقیقات و فناوری مد نظر است آنچه در ایجاد هرکتابخانه مد نظر قرار می گیرد میزان خدماتی است که یک کتابخانه می تواند به جامعه استفاده کننده خود ارائه دهد و در نتیجه رضایت بیشتری از مجموعه و خدمات خود بدست آورد. تنها گزینه پیش روی کتابخانه ها مجموعه سازی تعاونی ، ایجاد بخشهای تهیه (گردآوری)، ذخیره سازی ، سازماندهی و ارائه خدمات دیجیتالی و در کل تاسیس امانت بین کتابخانه ای است. فرشته سپهر، بنابراین ضروری است کتابخانه ها با استفاده از نرم افزار ها سطح خدمات خود را ارتقا داده و با بهره گیری از نرم افزارهای جامع کتابداری و کتابخانه های دیجیتالی منابع خود را از نقاط مختلف برای کاربران شان دسترس پذیر کنند.
مقدمه
انفجار اطلاعات کلید واژه ای است که هرجا سخن از مجموعه سازی است بی شک به آن اشاره می شود. تولید و انتشار انفجار گونه اطلاعات در این برهه از زمان امری نیست که برکسی پوشیده باشد . لیکن تاکید کتابخانه ها ( خصوصا” کتابخانه های دانشگاهی ) برمجموعه سازی صرف بدور از مجموعه سازی تعاونی و همکاری بین کتابخانه ای نکته ای است که تا کنون مغفول واقع شده است. افزایش تولید اطلاعات ، کمبود فضا ، کمبود نیروی انسانی متخصص ، محدودیت منابع مالی و عواملی دیگر ضررت توجه بیش از پیش کتابخانه های دانشگاهی را به تغییر در نگرش نوع دیگری از مدیریت داراییها را می طلبد. انحصار استفاده از مواد و امکانات هر کتابخانه ای به بخش خاصی از جامعه و تفکر محدودیت استفاده از آن منابع شرایطی را بوجود آورد است که سالیانه کتابخانه ها مبلغ قابل توجهی از منابع مالی خود را صرف خرید منابع تکراری می کنند بدون اینکه توجه شود که تا کجا می توان این شیوه از مجموعه سازی یا ارائه خدمات صرفا” با تاکید بر منابع محدود کتابخانه ادامه داد؟ چه مقدار از منابع قایل خرید هستند ؟ ساختمان کتابخانه چقدر قابلیت گسترش دارد؟ شیوه جای گزین چیست و چه راه حلهایی وجود دارد ؟ در محافل کتابداری ضرورت توجه به سیستم های امانت بین کتابخانه ای بسیار گفته و تاکید می شود ولی اینکه چرا این مسئله بطور عام جامع عمل بخورد نمی گیرد بسیار جای تعجب دارد. در هر سمینار و گردهم آیی مدیران کتابخانه ها و مراکز اطلاع رسانی تعاریف بسیار زیبایی از همکاری بین کتابخانه ها می شود ولی ظاهرا” تامرحله عمل راهی دراز در پیش است. به راستی عمر مفید مواد کتابخانه ای چقدر است ؟ تفاوتی ندارد که این منابع دیجیتال باشد یا کاغذی در علوم کاربردی سرعت کهنگی از این هم بیشتر است فقط بطور مثال در رشته کامپیوتر سرعت تغییر را توجه نمایید می بینید که مواد بصورت out of date می شوند و دیگر قابل استفاده نمی باشند . در مورد مواد کاغذی نیز وضع به همینگونه است سرعت فساد مواد کاغذی و غیر قابل استفاده شدن آن نیز وجود دارد.
تعاریف
مجموعه سازی یا فراهم آوری Aquisition : محسنی،۱۳۸۲ ص.۸ فرایند نیازسنجی انتخاب و دسترس پذیر ساختن محتوای منابع اطلاعاتی مورد نیاز جامعه کتابخانه از راه خرید ، مبادله ، اهدا یا سایر روشهای مرسوم و ارزیابی مداوم آنها.۱
فراهم آوری تعاونی :Cooperative acquisition روش سازماندهی و همکاری برای تهیه مجموعه دو یا چند سازمان که دارای مدارک و اسناد هستند ۰۰۰ این شیوه می تواند در یک محل یا منطقه در سطح ملی یا بین المللی به منظور جلوگیری از تعداد نسخ تکراری در مناطق مورد نظر اجراء می شود.۲
اهداف کلی مجموعه سازی :
فراهم آوری مجموعه دانش بشری جهت حفظ و انتقال آن به نسلهای بعد فراهم کردن منابع جهت ارائه خدمات ازاطلاع رسانی به جامعه استفاده کننده روند روبه رشد تولید علم امکان گرد آوری تمامی دانش مدون بشری را برای کتابخانه ها و مراکز اطلاع رسانی مشکل کرده است. امروزه کتابخانه ای نیست که بتواند اداء کند که تمامی آنچه از علم تولید می شود را می تواند فراهم کند. محدودیت بودجه ، نیروی انسانی ، امکانات ، تجهیزات و فضای فیزیکی از دیگر عوامل در محدودیتهای پیش روی مجموعه سازی در کتابخانه است.
اطلاعات الکترونیکی و دیجیتال این فرصت را برای کتابخانه ها و مراکز اطلاع رسانی بوجود آورده است تا علاوه بر مجموعه سازی شرایط دیگری را برای ارائه خدمات به مراجعین خود نیز مد نظر قرار دهند. آنچه که امروز در جامعه کتابداری بحث است ایجاد شرایطی برای استفاده بهینه از امکانات ، نیروی انسانی ، فضا و منابع مالی برای توسعه خدمات مبتنی بر فناوریهای جدید می باشد. جایگزینی شیوه دسترسی بجای مجموعه سازی صرف یکی از این گزینه هاست که کتابخانه به آن روی آورده اند . اما این شیوه نیز در کشورهای کمتر توسعه یافته بدلیل فقدان امکانات مناسب از قبیل : کمبود زیرساختهای اطلاع رسانی ، قوانین دست و پا گیر مالی ، کاهش اعتبارات ، حذف منابع ارزی یارانه ای مشکلاتی را بوجود اورده است که این شیوه را بدون اشکال نمی بیند . لذا با توجه به جذابیتهایی که سیستم دسترسی بجای مجموعه سازی دارد و روشهای گوناگون و متنوعی را جهت ارائه خدمات کتابخانه ای فراهم می کند کتابخانه ها را بشتر متقاعد می سازد تا از طریق ممکن ساختن انواع مدلهای خدمات از قبیل : تحویل مدرک ، امانت بین کتابخانه ای و خدمات اشاعه اطلاعات گزینشی که هر کدام بصورت جدا گانه توضیح داده خواهد شد ، سمت و سوی هزینه کرد اعتبارات مالی خود را به این سوق دهند.
تعریف امانت بین کتابخانه ای :
پوری سلطانی و فروردین راستین ، ۱۳۸۸ص.۲۶و۲۷ باتوجه به اینکه سیستم امانت بین کتابخانه ای از سال ۱۳۴۸ توسط مرکز اطلاعات و مدارک علمی ایران مورد مطالعه و بررسی قرار گرفته است و از سال ۱۳۵۳ عملا” شروع بکار کرد ولی فعالیت آن چندان نپایید و تاکنون در کتابخانه های مراکز آموزشی عالی وابسته به وزارت علوم قابلیت اجرایی چندانی نیافته است هرچند طرح غدیر و امانت منابع به دانشجویان تحصیلات تکمیلی توسط مرکز اطلاعات و مدارک علمی ایران از سال …. شروع شده است ولی این مسئله می تواند به شکل جامع تری نیز اجرا شود.البته لازم به ذکر است که کتابخانه های وابسته به وزارت بهداشت و آموزش پزشکی توانسته است این سیستم را اجرا کند. سیستم امانت بین کتابخانه ای شامل همه موارد بالا می شود ولی تفاوتهای در جزئیات اجرای آن دیده می شود در پاره ای از موارد بند ۱و ۲ بعضا” بجای همدیگر استفاده شده است که در این مورد تفاوتی آشکار وجود دارد ، در سیستم امانت بین کتابخانه ای مدرک امانت گرفته شده به کتابخانه مبدإ برگشت داده می شود در حالیکه در سیستم تحویل مدرک مقاله یا منبع دریافت داده شده برگشت داده نمی شود و در واقع درخواست کننده هزینه دریافت منبع خود را پرداخت می کند . در خدمات اشاعه اطلاعات گزینشی ، سیاهه ای از نیازمندیها ، علاقه مندیها و موارد مورد مطالعه افراد تهیه و بصورت مرتب نمایه یا چکیده اطلاعات تازه های کتابخانه به آدرس پست الکترونیکی آنها ارسال می شود.
انواع خدمات امانت بین کتابخانه ای:
- خدمات تحویل مدرک
- خدمات امانت مدرکInterlibrary loan
- خدمات اشاعه اطلاعات گزینشی SDI
مزایای استفاده از سیستم دسترسی بجای مجموعه سازی:
- فراهم سازی انواع سیستمهای امانت بین کتابخانه ای ( تحویل مدرک ، امانت مدرک و خدمات اشاعه اطلاعات گزینشی)
- صرفه جویی در فضای فیزیکی که معضل اکثر کتابخانه دانشگاهی است
- صرفه جویی در نیروی انسانی
- ارائه خدمات بهینه و متنوع تر به مراجعیین
- دسترسی پیوسته بدون محدویت زمان و مکان به جامعه استفاده کنند
- سترسی به حجم بیشتری از اطلاعات روز آمد و علمی
- کاهش هزینه : این مسئله شاید در مرحله اول بصورت عینی به چشم نخورد و گرانتر نیز بنظر برسد ولی از آنجایی که هزینه احداث ساختمان یک کتابخانه سنتی۴ برابر ایجاد یک کتابخانه دیجیتالی است این مسئله را مقایسه کنید با هزینه تهیه منابع دیجیتال
مشکلات پیش روی امانت بین کتابخانه ای
- حق مولف : آزار دهنده ترین مسئله در دسترسیهای پیوسته به منابع دیجیتال حق مولف است. این مسئله فرایند انجام کارهای اطلاع رسانی و دسترسی را به شدت تحت تأثیر قرار داده و بعضا” با مشکل مواجه ساخته است.
- تفکر حاکم بر سیستم های مالی و حس مالکیتی که در نحوه خرید منابع وجود دارد. در اکثر افراد این حس وجود دارد که وقتی هزینه ای می شود ، کالای خریداری شده به عینه قابل لمس و دیدن باشد. اشتراک پایگاههای داده و خدمات منابع پیوسته اکثرا” مشکلاتی را در خصوص هزینه کرد آن وجود دارد
- مشکلات زیر ساختی در کشورهای در حال توسعه از قبیل عدم دسترسی به خطوط پرسرعت اینترنتی و قطعی های مکرر شبکه
- تفکر تملکی مدیران کتابخانه ها در ایجاد دسترسی به منابع کتابخانه خود برای افراد غیر عضو
- نبود فهرستگان و لیست جامعی از منابع و مواد موجود در کتابخانه ها
پیشنهادات :
- ایجاد فهرستگان کتابخانه های دانشگاهی و پژوشگاهی وابسته به وزارت علوم
- تجدید نظر کلی در شیوه تهیه منابع و ارائه الگویی مناسب برای ارائه خدمات
- ایجاد مرکز اطلاع رسانی ملی در زمینه علوم و فناوری با دسترسی آزاد برای جامعه دانشگاهی و مراکز پژوهشی کشوریا ایجاد نظام ملی امانت دهی (رهنمودهایایفلا درخصوص اصول اجرای امانت بینکتابخانه ای وخدمات تحویل مدرک در سطح بینالملل)
منابع
- ۱. سلطانی ، پوری و فروردین ، راستین . دانشنامه کتابداری و اطلاع رسانی. تهران : فرهنگ معاصر ؛ ۱۳۸۸ ص. ۲۰۶-۲۰۷.
- ۲. محسنی ، حمید . مجموعه سازی و خدمات تحویل مدرک؛ ویرایش۲.تهران : کتابدار “، ۱۳۷۸ . ص. ۸.
