آنچه میخوانید گزارشی است تفصیلی از مراسم چهلم استاد محمد باقر بهبودی
پیش گزارش
لازم می دانم قبل از ارائه گزارش مراسم یادبود استاد فقید محمدباقر بهبودی که به عنوان چهلم وفات ایشان برگزار شد چند نکته را به اختصار اشاره کنم:
- مراسم در روز یکشنبه ۲۴ اسفند ۱۳۹۳ از ساعت ۱۶ تا ۱۸ در سالن مجاور خانه اندیشمندان ،با حضور معاون فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، خانواده، جمعی از شاگردان ، اساتید و دانشجویان علوم قرآنی و حدیث و تعدادی از دوستداران ایشان ، وبا تلاوت آیاتی ازقرآن کریم آغاز شد.
- مجری برنامه، جناب حجه الاسلام حسینی امین حرفه ای نبود ولی از آنجا که خود سخنور و سخنران توانایی است به خوبی جلسه را مدیریت کرد.
- مجری توانا در لابلای سخنرانی ها نکات مختصر و مفیدی را در مورد شخصیت استاد بهبودی بیان می کرداز جمله: تکیه بر مشهورات نداشت وخود به تحقیق و پژوهش می پرداخت . دین را محلی برای مرید پروری و کسب معاش نمی دانست.
- هریک از سخنرانان حداکثر ۱۵ دقیقه فرصت داشتند به همین دلیل مطالب خود را به صورت فشرده و خلاصه ارائه کردند.
- اگرچه برخی معتقد بودند بهتر بود حداکثر ۲ یا ۳ سخنران به ایراد سخن می پرداختند ولی ارائه ۸ سخنرانی کوتاه نیز، شیوه مطلوب و مناسبی بود.
- اگر نام سخنرانان و موضوع سخنرانی ها از قبل دقیق تر اطلاع رسانی می شد، مطلوب تر بود.
- نشریه رایحه( نشریه تخصصی خبرگزاری بین المللی قرآن ایکنا)شماره۱۱۵خود را با عنوان ویژه نامه بزرگداشت استاد محمدباقر بهبودی در ۱۱۲ صفحه منتشر کرد که درابتدای جلسه به حاضران تحویل شد.
- برخی از سخنرانان بخش هایی از سخنرانی خود را قبلا در همین ویژه نامه منتشر کرده بودند.
- قرار بود مهر نامه ای نیز ویژه استاد محمدباقر بهبودی در همین جلسه توزیع گردد که به دلیل اینکه آماده نشده بود، اعلام شد به زودی منتشر و در دسترس علاقمندان قرار خواهد گرفت.
- از نکات امید بخش برخی سخنرانان، این امید در دلها زنده شد که برنامه ریزی بهتری برای سالگرد ایشان تدارک خواهد شد و تا زمان سالگرد برخی از آثار ایشان به زیور طبع آراسته خواهد شد.
ترجمه آیه های قرآن که در سخنرانی ها به آن ها استناد شده ،بامراجعه به متن کتاب معانی القرآن در درون پرانتز آورده شده است. نسخه معانی القرآن را در اختیار نداشتم و خوشبختانه استاد دکترمحمدعلی لسانی نسخه ای از معانی القرآن را – که به خط و امضای مرحوم بهبودی در تاریخ جمادی الاخر ۱۴۱۴ همزمان با میلاد حضرت صدیقه کبری به ایشان تقدیم شده بود- در جلسه همراه خود داشتند ،بذل لطف نموده به بنده امانت دادند.
- برای حفظ امانت مطالب ارائه شده در سخنرانی ها، حتی المقدور ساختار کلامی و شفاهی مطالب حفظ شده است و بدیهی است ساختار شفاهی با ساختار کتابت تفاوت هایی خواهد داشت.
- این گزارش به ترتیب ارائه سخنرانی ها در جلسه تنظیم شده است.
- روز بعد از جلسه، درمورد یوزف شاخت (joseph Schacht) که محور سخنرانی استاد باقری بود، با دکترمرتضی رزم آرا مشورت کردم، ایشان را چنین معرفی کرد: یوزف شاخت اسلام شناس سرشناس آلمانی، انگلیسی و استاد دانشگاه کلمبیا در آمریکا بود. که به اعتبار کتابش در سال ۱۹۵۰ با عنوان خاستگاه فقه اسلامی ( یا سرچشمه های فقه اسلامی) ( Muhammadan jurisprudence The origins of ( به عنوان اسلام شناس، مشهور و با چاپ مقالاتی در دائره المعارف اسلام لایدن هلند و نظارت و ویراستاری کتاب میراث اسلام چاپ دانشگاه آکسفورد (The legacy of Islam for oxford university press) در اسلام و حدیث شناسی خوش درخشید. محمد مصطفی الاعظمی محقق و اسلام شناس هندی آثار ” یوزف شاخت ، گلد زیهر و دیوید مارکولویه ” را خصوصا در جنبه های حدیث شناسی نقد و بررسی کرده است.
- آنچه در این گزارش آمده است یادداشت های شتابزده نگارنده در جلسه است که سرعت و شتاب سخنرانان در ایراد سخن، به دلیل فشردگی و ضیق وقت نیز به آن افزوده شده است. امید است حداقل توانسته باشم نکات اصلی و کلیدی مطرح شده در سخنرانی ها را گزارش کرده باشم .
- متاسفانه موفق به دریافت نوار ضبط شده ی جلسه از مسئولین محترم برگزاری نشدم. احتمالا خودشان قصد انتشار گزارش جلسه را دارند، ازهمه اساتید و سخنرانان محترم به دلیل اشتباهات احتمالی در یادداشت برداری و در ارائه گزارش عذرخواهی می کنم.
- سخنرانی استاد مجید معارف
امید می رود میراث ایشان بیش از پیش مورد توجه و احیا باشد ،برگی از کارنامه زرین حضرت استاد را در وادی حدیث پژوهی به جهت ادای دین به ایشان در عرصه حدیث پژوهی اشاره می کنم:
- درعرصه حدیث پژوهی با تصحیح و تحقیق که مزین به تعلیق ازسنخ تالیف بوده ،شروع شده و شروع آن با بحارالانواربود. ده سال شب و روز با بحارالانوار مانوس بوده اند قبل از آن کتب دیگر و مناقب ابن المغازلی .
- درعرصه تالیف شاهکار ایشان استخراج صحاح کتب اربعه و دو کتاب وزین : معرفه الحدیث (مبین مبانی ایشان است ) ودیگر علل الحدیث که ممکن بود نوعی پاسخ علمی – عملی به برخی منتقدان خودشان باشد. برای تک تک روایاتی که حذف کردند دلیل علمی دارند در سال ۱۳۶۱ شاگردنوازی کردند و کتاب علل الحدیث را تقدیم کردند وگفتند به استعداد هزارصفحه بوده و سیصد صفحه انجام شده مایل به رو کردن برخی مسائل نبود جزاینکه در فشار قرارمی گرفتند.
- عرصه ترجمه: ترجمه روایات صحاح کتب اربعه باعناوین گزیده ها چاپ شد که با این کار به بومی سازی فرهنگ حدیثی خدمت کردند .احتمالا اولین بار بوده که ایرانی ها از رهگذر ترجمه ، با روایات فقهی ارتباط برقرار کردند ،ترجمه روایات اعتقادی اخلاقی قبل از آن متداول بوده است. در عین حال نمی خواستند با ترجمه مانع اجتهاد و تقلید شوند در مقدمه گزیده صحیح کافی به این نکته اشاره کرده است.
- برخی دست نوشته های ایشان هرگز چاپ نشده ،چهاردفتر از بذل ایشان در اختیار دارم
- در معرفه الحدیث ۱۵۰ رجال را تضعیف کردند دو برابر این ،درباره رجال ثقات مطلب دارند جزوه ای به عنوان مآخذ رجال نجاشی دارند که چاپ نشده است.شاید تا سال آینده اگر بزرگداشتی باشد فکری برای احیاء آثار خطی و دست خط های ایشان با همکاری خانواده و شاگردان ایشان بشود.
- انتقادات فراوان خصوصا بعد از صحاح کتب اربعه صورت گرفت ،مصاحبه کردند وپاسخ داده شدند . جهت دوم انتقادات، تعلیقات بر بحارالانوار بوده. جهت سوم انتقادات، معانی القرآن بود که چاپ آن با واکنش برخی از قرآن پژوهان روبرو شد.
- شاید سیره متقدمین و یا متاخرین نیز مطرح باشد بر مبنای متقدمین ۱۶۰۰۰ روایت کلینی را صحیح شمرده می شد وبر مبنای متاخرین متفاوت بوده است . اگر مقدمه کتاب ها توجه می شد و آشنایی با مبانی ایشان بیشتر می بود بسیاری از انتقادها ،طرح نمی شد.
- در دیدگاه بهبودی حدیث تقسیم دوگانه ای بیش ندارد: ۱٫ صحیح به معنی صلاحیت برای احتجاج و فتوا دادن ضعیف و معلول که صلاحیت احتجاج و فتواندارد.
- بهبودی در نقد راویان ،در مواردی از آیهالله العظمی خویی به مراتب آسان گیر تر است. برخی از مبادی بهبودی آسان تر از مبانی خویی در نقد راویان است .
- ده نکته از آراء بهبودی در حدیث پژوهی :
- اغماض از ضعف مشایخ اجازه ۲٫ تفکیک بین سران و پیروان فرق انحرافی ۳٫ اعتقاد به جرح خفی شیخ طوسی ۴٫ اعتقاد به اصالت رجال ابن الغضایری ۵٫ تضعیف مشایخ روایی با شرایطی . ۶٫ در نظر گرفتن عدالت راوی ۷٫ تفکیک احادیث تقیه ای و کنایه ای ومعاریض ۸٫ بی اعتمادی به سیره متاخران در اکتفا به صرف سندگرایانه روایات ۹٫ احیای سنت علمی متقدمین در تحلیل متن روایات در مقابل روش سند گرایانه متاخران ۱۰٫ اولین مولف در شیعه که با یک فکر ابتکاری تاریخ حدیث شیعه را به اختصار نگاشته است.
- سخنرانی استاد سید محمدعلی ایازی
درموضوع کتاب معانی القرآن :
– درباره این کتاب حق آن ادا نشده است و نکاتی که باید در پشت پرده هر اثر ترجمه و تالیف به آن توجه شود، درمورد این کتاب توجه نشده است.از آثار ترجمه های تفسیری است.فقط ترجمه قرآن ننوشته است به لحاظ روایی و گویایی شاید جزو بدیع ترین آثار این نیم سده است که شاهد بیش از ۵۰ ترجمه هستیم .از آثار تاثیرگذار بر حوزه ترجمه های تفسیری است .در دهه ۷۰ منتشر شد کیفیت چاپ مطلوب نبود ولی خیلی زود مورد توجه جامعه علمی قرار گرفت و به همین دلیل نقدهایی نیز نوشته شد. نقد یک مساله است و اینکه نقد عامل برای منع انتشار بشود ،مساله ای دیگر است .
– عصری این کتاب را خریدم بعد از مغرب و عشا شروع کردم به خواندن آن ، وقتی ساعت را نگاه کردم ساعت ۱۲ شب (درزمستان )گذشته بود ، و متوجه گذر مدت نبودم .
– ویژگی معانی القرآن پاشانی بودن و پیوستگی بین کلمات و جملات قرآن بود. از هنرهای ایشان ربط بین جملات بوده است که با استفاده از نکات ادبی و برخی از کلمات خاص پیوند برقرار می کرد ،و برخی را از حدیث بهره برده است با تسلطی که در حدیث و روایات تفسیری داشته ، معانی احادیث را در لا بلای کلمات و جملات جا داده است.
– در گروه قرآن و حدیث دانشگاه انتقاداتی مطرح بود ،آقای بهبودی ۸ صبح آمد و تا ساعت ۱۲ اشکالات معانی القرآن مطرح و پاسخ داده شد .آخرین جمع بندی گروه این بود: ای کاش استاد بهبودی مبانی خودش را در ترجمه بیان می کرد .
– استاد بهبودی به “واوعاطفه” معتقد بود وبه واواستینافیه معتقد نیست. شاید ادیب نیشابوری (استاد ایشان) در این جهت به ایشان کمک کرده است . واو در ابتدای آیه ناظر به پیوند جملات قبلی است .
– اعتقاد به “ک” زائد ندارد تقریبا مثل صاحب کشاف نظردارد.
– نکته دیگردرترجمه قرآن باید طوری باشد که احتیاج به مراجعه به تفسیر نباشد . درمعانی القرآن این هنر را انجام داده است.
– البته این به این معنی نیست که من نقدی ندارم یا نقد دیگران را نمی پذیرم. اگر قراراست نقد شود باید “علی المبنی” نقد شود نه “علی البنا”، باید بر مبانی نقد شود .
معانی القرآن حقش ادا نشده است به دو دلیل: ۱٫ شاگردان باید بیشترتلاش می کردند و زمینه های حل مشکل را انجام می دادند ۲٫ منتقدان که نگذاشتند معانی القرآن جایگاه خودش را پیدا کند .
- سخنرانی دکترمژگان سرشار
- استادم علامه فقید بسان دائره المعارف متحرکی بودند که دهها سال از معاصران خودشان جلوتر بودند و در آموزش مطالب به شاگرد در جهت یاد دهی بسیارحریص تر از خود شاگرد بودند.
- مبنای استاد در آراء بدیع در علوم قرآنی، تاریخی ، حدیث و فقه یک جمله ای است که به زعم استاد کلام معصوم (ع) است که “ما هرچه می گوییم از قرآن می گوییم ” لذا استاد تصمیم گرفتند تمام آراء خود را از قرآن جستجو کنند. این مبنا در آثار ایشان منعکس است .
- حل مساله جبر و اختیار را بر اساس همان مبنا از قرآن استخراج می کردند .کلید آن تعریف دقیق و جدید از مشیت است. مشیت در تعریف ایشان دقیقا برابر با طبیعت است تمام قوانین و نوامیس طبیعی همان مشیت است. وقتی این لیوان را بر می دارم یعنی از همه قوای طبیعی و قوانین جاری بهره بردم تا اراده ام را حاکم کنم. روایت امام صادق(ع): “خلق الله المشیه بنفسها ثم خلق الاشیاء بالمشیه”. یعنی بر اساس فرمول های طبیعی خداوند جهان را خلق و ابداع می کند . درآیه ۳۰سوره دهر” وَمَا تَشَاءُونَ إِلا أَنْ یَشَاءَ اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ کَانَ عَلِیمًا حَکِیمًا” ( و شما نمی خواهید مگر آنکه خدا بخواهد. خداوند جهان دانا و کاردان بوده است که راه مشیت را برای شما هموار کرده است.)۱ وقتی انسان می خواهد اراده خود را به ظهور برساند باید از قوانین طبیعی استفاده کند اگر کسی در تشخیص فرمول ها اشتباه کند آن چیزی که خیال و آرزو می کند به ثمر نمی رسد و جز خیالی خام نخواهد بود .
- هماهنگی خواست انسان با خواست خدا در سوره ص ” فَسَخَّرْنَا لَهُ الرِّیحَ تَجْرِی بِأَمْرِهِ رُخَاءً حَیْثُ أَصَابَ” (از این رو ما باد تند را برای سلیمان رام کردیم تا به فرمان او بساط سلیمانی را به هر کجا که درست هدایت کند، نرم و هموار پرواز دهد.)۲ حتی حضرت سلیمان (ع ) اگر فرمول ها را درست تشخیص می داد موفق می شود وگرنه نه. این فرمول ها هست و هرکسی به استعداد خودش بهره می گیرد واین همان معنی اذن در مشیت است . با این معنا و تعریف به دعوای جبر و مفوضه می پردازد
- درمکتب اهل بیت (ع) لاجبر ولا تفویض است ومشیت انسان در چارچوب مشیت الهی قابل فهم است.
- استاد برای جمع و تبیین روایتی را از احمد بزنطی می آورد که درصحیح الکافی نیز آورده : امام رضا علیه السلام فرمودند : “ای فرزند آدم با مشیت من است که تومشیت می کنی و با نیرویی که در اختیارت نهادم دستورات مرا انجام می دهی و …….” تاکید بر نیرویی است که در اختیاربشر گذارده شده ، من نیروی مشیت را در اختیارت قرار دادم . استاد مثال ماشین و مخترع آن را بیان می کند : اگر راننده آن از وضعیت فنی ماشین مطلع نباشد وبا دنده سه حرکت کند ماشین نمی تواند درست کار کند،ازطرفی پلیس و راهنمایی و قوانین برای تشخیص
مسیردرست نیز وجود دارد. بشر هم چنین است بدن در اختیار آدمی است ، قوانین و فنون هم دارد ، راهنما هم هست باید از قدرت استفاده کند برای راه انداختن صحیح وکامل ماشین.
- سخنرانی دکتر صالحی معاون فرهنگی وزارت فرهنگ وارشاداسلامی
برای ادای دین به مقام استاد فرزانه آمدم . ایشان ازجهات مختلف برای نسل ما و کسانی که با حوزه علوم اسلامی مرتبط هستند جذابیت داشت:
- جامعیت : ایشان در سه حوزه کاری تصحیح ، تالیف ، و ترجمه به صورت همزمان فعالیت داشته و آثار قابل توجه، گسترده و ماندگار درهرسه حوزه داشته است که چنین ویژگی درمیان معاصران کمتر سراغ داریم که در هر سه حوزه توامان کار قابل توجه ، گسترده و ماندگارکرده باشند.
- جامعیت حوزه دانشی که در پنج رشته علوم قرآنی، تفسیر، تاریخ، فقه و حدیث ترکیب دانشی ایجاد کرده بود.
- .پرکاری ایشان به گونه ای که حجم کار ایشان بسیار زیاد است عمرش را برای علم و تعلیم گذاشته است نه اینکه در حاشیه، کارهای علمی انجام داده باشد.
- نوآوری محتواگرایانه، روش گرایانه، وقالب گرایانه در آثار ایشان وجود دارد به گونه ای که در محتوا، در روش و در قالب ارائه کار، نوآوری وابتکارداشته است در برخی از آثار ایشان همانند معانی القرآن، معرفه الحدیث ، و علل الحدیث ترکیبی از هرسه نوع نوآوری وجود دارد و برخی از آثار ایشان ترکیبی از دو نوع نوآوری می باشد.
- حریّت رای داشتن ، ایشان عبد دلیل بود نه عبد شهرت.البته این به این معنا نیست که همه حرف ها و نظرات درست باشد. کیست که همه حرف ها و نظریاتش صحیح باشد؟ مهم این است که ایشان واهمه ای از خود سانسوری نداشت و همین مقدمه ای است برای شکوفایی علم و دانش.
- در حوزه اخلاقی چه اخلاق علمی و چه اخلاق شخصی کم نظیر بود داشتن اخلاق علمی مهم تر از داشتن خود علم است. بذول بودن ایشان در دانش کم نظیر بود دست نوشته هایش را به راحتی در اختیار دیگران می گذاشت و سهولت مبادله علمی در ایشان بسیار نمایان بود. علم ملک کسی نیست همچون هواست که باید در دسترس باشد اکسیژن انسانی است .
- چنین زندگی علمی حتما مشارکانی در کنار دارد و خانواده ایشان مشارک بوده اند.
- استاد بهبودی، استاد حکیمی و مرحوم عطاردی هر سه از افتخارات خراسان هستند امید است آثار ایشان گسترش بیشتری پیدا کند و باب دیالوگ و گفتگو را باز کند البته در زمان چاپ معانی القرآن بحث میز گرد انتقادی برای تضارب فکری مطرح شد که مورد استقبال بهبودی قرار گرفت اما طرف مقابل حاضر به برگزاری میز گرد نشد.
- سخنرانی استاد باقری
موضوع سخنرانی : روش شناسی استاد بهبودی در نقد حدیث
- یوزف شاخت(اسلام شناس آلمانی ) معتقد است نقد حدیثی در میان مسلمانان به نقد و بررسی سندها و بسیاراندک به نقد متن حدیث محدود شده و آنچه مسلمانان به آن دقت و توجه نکرده اند نقد تاریخی است. نقد تاریخی از سه منظر ۱٫ اتمیک ( بررسی واقعه تاریخی) ۲٫ سیستماتیک (بررسی جامعه شناختی و روابط اجتماعی آن دوره تاریخی) ۳٫روندی ( بررسی مقاطع تاریخی و روند تاریخی موضوع). به اعتقاد شاخت در مسلمانان حداکثر همان بررسی واقعه تاریخی (اتمیک) توجه شده است.
- در مبانی بهبودی به هر سه نوع نقد تاریخی توجه شده است اما بدون عنوان. به عنوان مثال در بررسی ونقد روایت حماد بن عیسی بر اساس واقعه تاریخی بیان می کند سن ایشان حداکثر در آن زمان ۱۳ سال بوده نه ۷۰ سال .
- در نقد به شیوه جامعه شناختی تاریخی (سیستماتیک) در بررسی ونقد روایت “وقتی وارد حمام می شوید بدون لنگ وارد نشوید” بیان می کند که در زمان پیامبر(ص) اساسا حمام به این گونه نبوده است. در انتقاد به شیخ طوسی در قاعده ” الجمع مهما امکن اولی من الطرح” ۳ نیز معتقد است که این قاعده در یک مقطع زمانی خاص و متناسب با زمان ایشان بوده و قرار نیست برای زمان های بعد از ایشان نیز ادامه داشته باشد. در پالایش حدیث کتب اربعه معتقد بود که در گذشته مردم بی سواد بودند یا کمتر سواد داشتند اما امروز سواد گسترده شده دانشجو وقتی حدیث را می بیند با عقل خود می سنجد پس در این دوره تاریخی پالایش حدیث یک ضرورت اجتماعی است .
- در نقد به شیوه روند تاریخی بیان می کند ما هرچقدر در تاریخ به جلوتر می آییم احادیث بیشتر می شود یعنی با پیدایش مکاتب جدید له یا علیه آن مکاتب حدیث جعل می شد . در زمانی که علوم یونانی به میان مسلمانان منتقل شد بسیاری از جوانان جذب آن علوم شدند و موجب افت در توجه به علوم دینی شد به همین دلیل و با نیت خیر برای نگه داشتن جوانان جعل حدیث شد و بسیاری از سخنان پزشکی و فلسفی را ( که مورد توجه بودند) در قالب حدیث برساختند.
- متاسفانه در جامعه ما درک درستی از نقد و نقادی نداریم نقد تخریب کردن نیست نقادی یک فعالیت جمعی است برای هدایت مناسب تر یک فکر. ما در این موضوع هنوز بدوی هستیم باید باز اندیشی کنیم و راه را برای اندیشیدن نبندیم.
سخنرانی استاد منصور پهلوان
نام استاد بهبودی در تاریخ ۵۰ ساله گذشته در صدر کسانی قرار دارد که بیشترین خدمت را در حوزه حدیث انجام داده اند. موضوع سخن معرفی دو نفر از مصححان حدیث شیعه: استاد علی اکبر غفاری و استاد محمدباقر بهبودی است. هردو پیشگام در تصحیح کتب و متون و چاپ حروفی بودند و بزرگترین خدمت را انجام دادند. در آغاز نهضت چاپ حروفی کتاب ها و احیای میراث حدیثی شیعه دو ناشر بزرگ در ایران پیشگام بودند یکی دارالکتب الاسلامیه که مرحوم شیخ محمد آخوندی در سال ۱۳۲۷ آن را بنیان گذاری کرده بود و مرحوم استاد علی اکبر غفاری در امر تصحیح و انتشار کتب همکاری می کرد. اولین تصحیح استاد غفاری در این دوره بر روی کتاب شریف اصول کافی صورت پذیرفت که بازتاب گسترده ای در مجامع علمی و حوزه ها داشت. آقای غفاری خود می گفتند: ” این چاپ جدید کتاب کافی را به حضرت آیه الله بروجردی طباطبایی و حضر ت آیه الله سید احمد خوانساری تقدیم کردم و آنان به گرمی مرا تشویق و به ادامه راه ترغیب فرمودند. استاد غفاری بعدها انتشارات صدوق را بنیان گذاری کرد و آثار شیخ صدوق و متون گرانقدر دیگری را تصحیح و منتشر کرد که شمار این کتاب ها بالغ بر یکصد مجلد می گردد. از ویژگی های بارز استاد غفاری ذوق ادبی و نثر فاخر او در زبان عربی است امری که در مقدمه های او بر کتاب هایی که تصحیح کرده نمایان است. برای نمونه بخشی از مقدمه او بر کمال االدین را نقل می کنیم که نشان از اخلاص، پشتکار و اشتیاق سرشار او دارد و از فصاحت و شیوایی والایی برخوردار است: ” فاعتزلت عن مجالس الاحباب و الصدور، و آثرت هذا المشروع علی جمیع الامور، و شرعت فی المقصود، و لم آل جهدا فیه و لا المجهود، فلم ازل مترقبا لاقتناء نسخ الاصول، متفحصا عنها من العلماء و الفحول، تارکا نومی فی تصحیحها، باذلا جهدی فی تحقیقها، عاکفا لیلی و نهاری علی ترصیفها و تنسیقها و مقابلتها، و کم بت علیها لیلا الی السحر، و صافحت بالجبین صفحات الکتاب من السهر………”
– یکی دیگر از ناشران کتب دینی کتابفروشی اسلامیه بود که مرحوم سید محمدعلی کتابچی در سال ۱۲۸۰ بنیانگذاری کرد و برخی ازافاضل و از جمله استاد محمدباقر بهبودی در امر تصحیح کتب و متون دینی با ایشان همکاری می کردند. استاد محمد باقر بهبودی (۱۳۹۳-۱۳۰۷) نیز در امر تصحیح خدمات شایسته ای انجام داده است و کتاب هایی همچون کنز العرفان فاضل مقداد، زبده البیان محقق اردبیلی، الصراط المستقیم بیاضی، المبسوط شیخ طوسی، وقائع السنین خاتون آبادی و المناقب ابن مغازلی از جمله آثاری است که به همت ایشان تصحیح شده است. اما گران بهاترین خدمات او بی گمان تصحیح مطبعی و علمی مجلدات عدیده ای از بحار الانوار علامه مجلسی است که شمار آن ها بالغ بر هشتاد جلد می گردد.
– استاد بهبودی در سال های ۱۳۳۵ و ۱۳۳۶ در مشهد خدمات فرهنگی خود را آغاز کرد و در بست بالا خیابان با مشارکت مرحوم حسینیان مغازه کتابفروشی داشت. وی در سال ۱۳۳۷ به تهران آمد و درطبقه فوقانی دارالکتب الاسلامیه به تصحیح مطبعی مجلداتی از تفسیر المیزان علامه طباطبایی و مجلدات اولیه بحار الانوار علامه مجلسی همت گماشت. پس از ورشکست شدن مرحوم آخوندی، به کتابفروشی اسلامیه رفت و به امر تصحیح و تحقیق ادامه داد. تصحیح و انتشار بحارالانوار توسط دو ناشر معروف کتب دینی یعنی دارالکتاب الاسلامیه و انتشارات اسلامیه ماجراهای شنیدنی بسیاری دارد و نقش استاد بهبودی در این امر فوق العاده است.
– استاد بهبودی علاوه بر تصحیح متون روایی تالیفات ارزشمندی نیز ازخود به یادگار گذاشته است مانند: کتاب معانی القرآن که ترجمه ای آمیخته با شرح از قرآن کریم است. همچنین دو کتاب معرفه الحدیث و علل الحدیث او که در موضوع شناخت احادیث و آسیب شناسی آن هاست و بر فضل و دانش او در علوم حدیث دلالت دارد.
– ایشان در امر راهنمایی دانشجویان کارشناسی ارشد و دکتری نیز در دهه شصت و اویل دهه هفتاد در دانشگاه تربیت مدرس فعال بود و مجالسی نیز در مسجد جعفری داشت و شاگردان بسیاری از آموزش های او بهره می بردند. برخی از شاگردان او در کلاس های درس مسجد جعفری و یا دانشجویان او در دانشگاه تربیت مدرس هم اکنون از اساتید شاخص دانشگاه ها به شمار می روند.
– استاد بهبودی مردی زاهد، عالم، دیندار، دوستدار اهل البیت (ع) و صاحب رای و اندیشه بود. از آرای خاص خود – که برخی آن ها را شذوذات – می خواندند به شدت دفاع می کرد و عقیده قطعی خود را به واسطه نقد دیگران تغییر نمی داد. استاد علی اکبر غفتری و استاد محمدباقر بهبودی نقش بسزایی در احیاء و انتشار کتب حدیثی امامیه در دوران معاصر داشتند. با عشق و ایمان و با تحمل سختی های فراوان سالیان متمادی در راستای تحقق این هدف مقدس گام برداشتند و به مراد خویش نیز رسیدند. خداوند آنان را در جنات عدن از شراب طهور و از دست مولایشان علی (ع) سیراب فرماید.۴
- سخنرانی استاد عبدالهادی فقهی زاده
اگر مصداق اخص عالم را در روایات ،عالم دینی آشنا به قرآن وحدیث بدانیم بدون شک بهبودی از بزرگترین آن هاست استاد بیش از خانواده برای شاگردان خود وقت می گذاشت . در معانی القرآن ذیل آیه ” الَّذِینَ إِذَا أَصَابَتْهُمْ مُصِیبَهٌ قَالُوا إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَیْهِ رَاجِعُونَ ” با تسلط به ادبیات عربی و دقت های لازمه بیان می کند ” ما همگان از آن خدا هستیم نه از آن هم و عزیزی را که از دست داده ایم از آن خدا بود نه از آن ما. اوبه سوی خدای خود رفت که همگان باید به آن راه برویم”.۵
– نظیر او بسیار اندک است بهبودی را آنجور که خود شناخته ام معرفی می کنم: مسلط در ادب و تاریخ و فرهنگ عربی. مثلا در ذیل آیه ۷ سوره آل عمران ” هُوَ الَّذِی أَنْزَلَ عَلَیْکَ الْکِتَابَ مِنْهُ آیَاتٌ مُحْکَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْکِتَابِ وَأُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ فَأَمَّا الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ زَیْغٌ فَیَتَّبِعُونَ مَا تَشَابَهَ مِنْهُ ابْتِغَاءَ الْفِتْنَهِ وَابْتِغَاءَ تَأْوِیلِهِ وَمَا یَعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلَّا اللَّهُ وَالرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ یَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ کُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنَا وَمَا یَذَّکَّرُ إِلَّا أُولُو الْأَلْبَابِ ”
بیان می کند: “امّا” ی تفسیریه حذف شده است. یعنی همانند بخش قبلی آیه ” فَأَمَّا الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ زَیْغٌ” (اما آنان که در دل کجی و انحراف دارند….) در این قسمت نیز” وَ]امَّا[ الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ….” (و اما ثابت قدمان د رعلم و ایمان می گویند…..) ۶ ترجمه وتفسیرمی کند.
– درآیه ۱۳ سوره احزاب ترجمه خاصی از واژه عوره ارائه می دهد ” ….. یَقُولُونَ إِنَّ بُیُوتَنَا عَوْرَهٌ وَمَا هِیَ بِعَوْرَهٍ إِنْ یُرِیدُونَ إِلَّا فِرَارًا” (با این بهانه که خانه های ما حصار و حجاب ندارد و زنان و کودکان ما د رمعرض تجاوز قرار دارند. در حالی که خانه هایشان حصار و حجاب دارد و خانواده آنان در امن و امنند اینان جز فکر فرار فکر دیگری در سر ندارند.)۷
– در تفسیری شور انگیز از روایت “حسین منی و انا من حسین” مطلب را در مقام صیغه حلف تلقی و بیان می کند .
– ایشان اعتقاد عمیق به کارآیی سنت در فهم دین داشت درعین سخت گیری دراخذ و قبول سنت واقعی، ایشان “قرآنی” به معنای قرآن بسنده نبود و با اعتقاد راسخ به سنت تلاش می کرد به سنت اصیل دست پیدا کند .
– محبت به اهل بیت علیهم السلام در ایشان بسیاربود ،به اهل بیت علیهم السلام عشق می ورزید عشقی عمیق و آگاهانه نه عامیانه وخرافه آمیز.
– در مصاحبه ۱۵ سال پیش که با ایشان داشتم در پاسخ به این سوال که به نظر حضرت عالی چه عواملی سبب شده که شناخت صحیح از دین مشکل و پیچیده شود؟ فرمودند: ” نفوذ سیاستمداران طرفدار یک گروه و فرقه خاص در حکومت ها، مخالفان و دشمنان سرسخت دین، و راویان ساده لوح و بی تقوا و بی توجه به علم رجال و درایه سبب شد که شناخت صحیح دین مشکل شود و سرگردانی و اختلاف بزرگی در بین امت پدید آید. راویان ساده لوح و بی تقوا به خاطر این که روی شنیده های خود دقت نمی کرده وبه تبلیغ و رواج آن ها می پرداخته اند بیشترین ضربه را به اسلام زده اند.” ۸
– به دین اصیل عشق می ورزید و دولت و حکومت را دینی می خواست نه برعکس .هرگز دین را به عنوان شعار وچماق بر سر مخالفان استفاده نکرد .
– تاآنجا که در خاطر دارم فقط یک جلسه درس را تعطیل کردند و در جلسه بعد دلیل آن را توضیح دادند که در جلسه ای برای چاپ کتابش به شرط حذف و ایجاد تغییراتی شرکت داشتند، وایشان با تواضع مثال زدنی به نظرات و مبانی خود با دلایل معتقد بود و می گفت اگر با دلیل متقاعد نشوم بدون دلیل تغییراتی در مطالب کتاب هایم نمی دهم.
- سخنرانی استاد رویین تن
– کلاس های ترجمه و تفسیرقرآن در مسجد جعفری هر پنجشنبه تا اوائل انقلاب تشکیل می شد پس از مدتی توقف ،دوباره به صورت خصوصی تر ادامه پیدا کرد حاصل همین کلاس ها پیشنهاد چاپ کتاب معانی القرآن شد که شروع آن در دهه ۶۰ بود و در سال ۶۹ به چاپ رسید. همین کتاب به زبان انگلیسی ترجمه شد و مترجم از ارادتمندان بهبودی شده بود و همین اواخر قرار بود بخش هایی از معرفه الحدیث و علل الحدیث را نیز به انگلیسی ترجمه کند.
– از تدریس و شاگردان هیچگاه خسته نمی شد گاهی بعد از جلسات مسجد تا ساعت یک نیمه شب در کوچه ،بحث های درسی ادامه پیدا می کرد و اگر هوا مساعد نبود در منزل ایشان گاه ساعتها در خدمت ایشان بودیم.
– زهد و تقوای ایشان و توجه نکردن به مسائل مادی بسیار نمایان بود خاطرم هست وقتی مبلغ قابل توجهی طی یک فقره چک به ایشان دادم بدون این که به رقم آن نگاه کند گفتند ببرید برای فلان کار به آقای خسروی]دکتر فریبرز خسروی[ بدهید وقتی گفتم که استاد مبلغ چک را ببینید رقم بالایی است باز هم توجهی نکردند و گفتند برای فلان کار به آقای خسروی بدهید.
– تا همین اواخر درب منزل ایشان همیشه به روی همه دانشجویان باز بود.
– برخی از نوشته های ایشان آماده چاپ و انتشار است شاگردانشان برای چاپ و انتشار این نوشته ها همت کنند.
مراسم در راس ساعت مقرر با صلوات به روح ایشان ، وبا امیدواری به چاپ و انتشار برخی آثار ایشان تا مراسم سالگرد،به پایان رسید. روحش شاد و برسفره با برکت اهل بیت علیهم السلام میهمان باد.
۱: بهبودی، محمدباقر/ معانی القرآن: ترجمه و تفسیر قرآن مجید، تهران نشر خانه آفتاب، ۱۳۶۹، ص۵۸۸٫
۲: همان، ص۴۶۲٫
۳: فقهی زاده، عبدالهادی در گفتگو با استاد محمدباقر بهبودی قاعده شیخ طوسی را مطرح و پاسخ استاد را به تفصیل آورده است. (ر.ک: نشریه رایحه سال نهم شماره۱۱۵ اسفندماه ۱۳۹۳ ویژه نامه بزرگداشت استاد محمدباقر بهبودی ص ۱۸-۱۶)
۴: متن کامل سخنرانی ایشان را در نشریه رایحه سال نهم شماره۱۱۵ اسفندماه ۱۳۹۳ ویژه نامه بزرگداشت استاد محمدباقر بهبودی ص۴۸-۴۶ ملاحظه فرمایید.
۵: بهبودی، محمدباقر/ معانی القرآن: ترجمه و تفسیر قرآن مجید، تهران نشر خانه آفتاب، ۱۳۶۹، ص۲۲٫
۶: همان، ص۴۹
۷: همان، ص۴۲۷
۸: فقهی زاده، عبدالهادی در گفتگو با استاد محمدباقر بهبودی / نشریه رایحه سال نهم شماره۱۱۵ اسفندماه ۱۳۹۳ ویژه نامه بزرگداشت استاد محمدباقر بهبودی ص۲۱
بسیار زیبا بود
خدا خیرتون بده
بهترین ها را براتون ارزومندم