کتابخانه در خدمت صنعت و اقتصاد[۱]
به دنبال پیشرفتهای بزرگی که امروز در علم و صنعت به وجود آمده است و تغییرات و تحولات شگرفی که در اوضاع اجتماعی و شرایط مادی زندگی مردم حاصل شده، مسائل اقتصادی و صنعتی چه از نظر سیاست داخلی کشورها و چه از نظرگاه بین‌المللی اهمیت بسیار یافته است. بی‌شک شرایط و عوامل تولید و کیفیت وضع اقتصادی افراد هر جامعه در اوضاع اجتماعی و سیاسی آن تأثیر بسیار دارد، حتی سیاستهای بین‌المللی نیز اکثراً تابع عوامل اقتصادی است.
بنابراین سرنوشت فرد فرد ما با سرنوشت اقتصاد و صنعت کشورمان پیوند نزدیک دارد. اگر به یاد داشته باشیم که کتابخانه در هر حد و شرایطی که باشد برای خدمت به مردم به وجود آمده است به آسانی درخواهیم یافت که خدمت به صنعت و اقتصاد جامعه نیز باید یکی از هدفهای بزرگ آن باشد.
برای رسیدن به این هدف کشورهایی که صنایعی عظیم و اقتصادی پیشرفته دارند کتابخانه‌های خاصی نیز به منظور برآوردن نیاز صاحبان صنایع و تجار ترتیب داده‌اند. هر واحد بزرگ صنعتی دارای یک کتابخانه اختصاصی است. مجموعه این کتابخانه‌ها در درجه اول حوائج و آتی واحد خود را برآورده می‌کنند. بدین ترتیب کتابها و نشریه‌های کتابخانه یک شرکت بزرگ نفتی با مجموعه کتابخانه کارخانه اتومبیل‌سازی و یا سایر رشته‌های صنعت فرق دارد. به همین ترتیب کتابخانه یک مؤسسه بازرگانی اقدام به گردآوری مطالبی می‌کند که مورد احتیاج اعضایش در جهت پیشبرد اهداف مؤسسه باشد.
چرا این کتابخانه‌ها ایجاد می‌شوند و لزوم آنها چیست؟
صفت بازر صنعت و اقتصاد تکامل و پویایی دایمی آن است. بنابراین صاحبان صنایع و تجارت بایستی همیشه در جریان آخرین تغییرات و پیشرفتها قرار گیرند. از این گذشته کارگران و کارکنان واحدهای صنعتی و اقتصادی باید همواره برای بالا بردن سطح معلومات خود بکوشند، در غیر این صورت به علت رقابتهای خارجی کارخانه یا تجارتخانه به زودی با شکستی همه جانبه روبه‌رو خواهد شد و در نتیجه نه تنها کارخانه‌دار یا تاجر بلکه شبکه اقتصادی جامعه نیز لطمه شدیدی خواهد دید.
چه کسی مسئول این کارهاست؟ کدام مؤسسه یا سازمان باید مسئولیت آگاه کردن صنعتگران، تجار و مردان اقتصاد را برعهده داشته باشد و برای بالا بردن سطح معلوماتشان به آنها کمک کند؟ صاحبان صنایع و مدیران مؤسسات بازرگانی چگونه می‌توانند از آخرین تحولات علمی باخبر شوند؟ تجار چگونه می‌توانند در جریان آخرین تحولات بازار و قیمتها باشند؟ بانکدارها چگونه می‌توانند از آخرین نوسانات ارزی باخبر شوند و شرایط ارزی و اقتصادی کشورشان با آن هماهنگ سازند تا از بحران و رکود جلوگیری کنند.
بار این مسئولیت بزرگ به دوش کتابخانه است. نه تنها کتابخانه‌های عمومی بلکه کتابخانه‌های تخصصی نیز باید در این مهم سهیم باشند. صاحبان صنایع، تجار، پیشه‌وران و صنعتگران گروهی از مردم جامعه هستند که کتابدار باید در خدمتشان بکوشد و حوائج علمی و اقتصادی آنها را برطرف کند.
وظیفه کتابخانه و کتابدار در قبال صنعت و اقتصاد
رایج‌ترین و معمولترین وظیفه کتابخانه گردآوری و آماده کردن کتاب و مواد خواندنی برای مردان صنعت و اقتصاد و تجارت است. کتابدار باید شرایط و کیفیت، نوع و حدّ صنعت و تجارت و اقتصاد جامعه خود را دریابد تا بتواند برمبنای آن به گردآوری کتاب و نشریات بپردازد. مجموعه صنعتی کتابخانه عمومی آبادان بیش از هر چیز به نشریات و کتابهای مربوط به صنعت نفت احتیاج دارد و مجموعه صنعتی کتابخانه عمومی اصفهان به نشریات مربوط به صنایع دستی و نساجی و هنرهای زیبا. طبیعی است که به همین ترتیب نیازمندیهای کتابخانه اقتصادی شرکت نفت با کتابخانه فی‌المثل کارخانه پارچه‌بافی از یک نوع نخواهد بود. منابع کتابخانه منطقه‌ای که به پرورش و صدور خرما می‌پردازد با مجموعه کتابخانه شهری که تجارت فرش قسمت مهم اقتصاد آن را تشکیل می‌دهد فرق می‌کند.
کتابدار خوب کسی است که با هوشیاری همه این جزئیات را درک کند و منابع کتابخانه خود را در جهت رفع مشکلات آنها تهیه و تنظیم کند.
از میان نشریاتی که کتابدار برای رفع نیازمندیهای مردان صنعت و بازرگانی گرد آورد شاید اهمیت نشریات ادواری مثل مجلات و روزنامه‌های اقتصادی، سالنامه‌ها و راهنماهای بازرگانی و صنعتی از همه بیشتر است. تهیه این نشریات کار چندان مشکلی نیست. بیشتر مراکز اقتصادی کشور ما مثل بانک مرکزی، بانک ملی، بانک صادرات، بانک توسعه صنعتی و سایر بانکها، کانون بانکها و همچنین وزارت اقتصاد، اتاق صنایع و معادن، اتاق بازرگانی و غیره نشریات و مجلات خود را رایگان در اختیار کتابخانه‌ها می‌گذارند. منتها بر عهده کتابدار است که حداقل از وجود و مشخصات این نشریات مطلع شود و ارسال آنها را به کتابخانه خود درخواست کند و برای مجموعه کتابهای خارجی خود به فراخور احتیاج خوانندگانش از کتابنامه‌های مشروح و جدید استفاده کند تا کتابخانه با پیشرفت صنعت و اقتصاد هماهنگ شود.
نشریات اقتصادی دیگری مثل مجله اکواف ایران، مجله تحقیقات اقتصادی وابسته به دانشکده اقتصاد، آرشیو حقوقی کیهان و بسیاری از نشریات دیگر از ضروریات مجموعه اقتصاد را در یک جا گردآورید تا کتابخانه برای این گروه از مردم که در سرنوشت و آینده اقتصادی کشور تأثیر بسزایی دارند محلی قابل استفاده و جالب بشود.
یکی از منابع اولیه مجموعه اقتصاد و صنعت کتابهای مرجع است. از جمله فرهنگهای اقتصادی و تجاری و فهرستهای موضوعی در زمینه اقتصاد و صنعت، آمارهای صنعتی و اقتصادی. بسیار پیش آمده است که خواننده از کتابدار مطلبی می‌پرسد و کتابدار با آگاهی به وجود چنین مطلبی در کتابخانه از یافتن آن درمی‌ماند. زیرا به علت نبودن فهرست نمی‌داند مطلب را در کدام مجله، روزنامه یا کتاب خوانده است.
فهرستهای موضوعی به ما کمک می‌کنند که اصل مقاله یا مطلب مورد بحث را به سرعت پیدا کنیم. خوشبختانه تهیه این فهرستها اخیراً در کشور ما توسعه یافته است. در زمینه صنعت و اقتصاد می‌توان از فهرست موضوعی مقالات فارسی که توسط کتابخانه بانک مرکزی منتشر شده نام برد. فهرست مقالات فارسی تألیف آقای ایرج افشار و نیز فهرست مقالات علوم اجتماعی مسلماً در خدمت به گروه اقتصاد و صنعت مؤثرند. کتابخانه‌ای که خود قادر به تهیه فهرستهای تخصصی نیست لااقل باید همه اینگونه مراجع را در مجموعه خود داشته باشد تا خوانندگانش بتوانند به راحتی مطلب موردنیاز خود را پیدا کنند.
همکاری کتابدار با صاحبان صنایع و تجار
نباید از یاد برد که صاحبان صنایع و تجار اشخاصی پر مشغله و گرفتار هستند و اکثراً فرصت ندارند برای مطلبی کوچک سراسر یک کتاب چند صفحه‌ای را بخوانند. این وظیفه کتابدار است که با صمیمت این زحمت را به عهده بگیرد و حداقل فصل یا صفحات مربوط به موضوع مورد تقاضا را در اختیار متقاضی بگذارد.
جمع‌آوری کتاب به تنهایی آنقدرها مثمرثمر نیست. باید برای استفاده از کتابخانه بخصوص برای این گروه که اکثراً مشغله بیشتری دارند تسهیلات فراوان‌تری ایجاد کرد تا بتوانند با خاطری آسوده به کتابخانه مراجعه کنند و بدانند که کتابدار همیشه حامی آنهاست و حاضر است در هر لحظه و شرایط به آنها کمک کند. دستگاه تلفن کتابخانه باید در خدمت اینان به کار بیفتد و خوانندگان بتوانند مشکل خود را از این راه با کتابدار در میان بگذارند و کتابدار نیز موظف است در حداقل وقت جواب آنان را از منابع موجود در کتابخانه پیدا کند و در اختیارشان بگذارد.
کتابدار با استفاده از تجربیات و ابتکارات بدیع باید کتابخانه را تا کارخانه و تجارتخانه گسترش دهد. کتابداری که دست روی دست منتظر مشتری می نشیند در حقیقت از وظیفه خود غافل مانده است زیرا بر او است که از هر وسیله‌ای برای معرفی و شناساندن کتابخانه خود استفاده کند. متأسفانه حتی پیشرفته‌ترین کتابخانه‌های اختصاصی ما که در مؤسسات اقتصادی یا صنعتی تأسیس شده‌اند و از آن میان کتابخانه بانک مرکزی بی‌شک در طراز اول اول است، نسبت به این امر مهم کمتر توجه دارند و اکثراً گمان می‌کنند که منظور از یک کتابخانه خوب فقط داشتن یک «برگه‌دان» منظم و مرتب است.
آنچه کتابدار در این زمینه می‌تواند انجام دهد لازم نیست پر خرج و پر هیاهو و غیرقابل امکان باشد، کتابخانه‌های عمومی با ترتیب نمایشگاهی از کتابهای مربوط به صنعت و اقتصاد چه در داخل کتابخانه و چه در خارج می‌توانند رابطه مؤثری بین کتابخانه و صاحبان صنایع و حِرف برقرار کنند. باید گوشه‌ای از کتابخانه را به این منظور تخصیص داد و هر چند گاه یک بار کتابهای تازه‌تر را جانشین کتابهای قدیمی کرد.
کتابدار باید به محض اینکه از تشکیل نمایشگاههای صنعتی، اقتصادی یا تجاری در هر گوشه شهر مطلع شد، غرفه‌ای برای خود دست و پا کند و کتابها و مجلات تازه خود را با سلیقه‌ای دلپذیر و صحیح به معرض نمایش بگذارد.
اعلانهای کوچک و جالب، سخنرانی و ترغیب کارگران و صنتعگران به مطالعه کتاب و تهیه مطالبی ساده و روان همه را به کتابخانه می‌کشد. حتی صنعتگران و پیشه‌وران جزء نیز می‌توانند با خواندن کتابهایی که در زمینه فعالیتشان نوشته شده است در بهبود کمّیت و کیفیت کالای خود بکوشند.
امتیاز کتابخانه‌هایی که به جامعه‌ای کوچک خدمت می‌کنند این است که کتابداران آنها را به راحتی می‌تواننند مراجعان خود را بشناسند و با آنها رابطه‌ای انسانی و دوستانه برقرار کنند. رابطه کتابدار و خواننده در ترغیب افراد به مطالعه نقشی به سزا دارد. صنعتگران و تجار مانند هر یک از طبقات جامعه خصوصیات اخلاقی خاصی دارند که کتابدار باید برای درک و شناسایی آنها بکوشد. اگر موفق بشناختن علاقه‌ها و احتیاجات فرد فرد صاحبان صنعت و مردان اقتصاد جامعه خود بشود می‌تواند هر گاه کتاب جدیدی برایش رسید صنعتگر، کارفرما، تاجر، بانکدار یا رئیس کارخانه‌ای را که احتمالاً این کتاب به کارش می‌آید، آگاه کند. تنها یک تلفن یا ارسال یک یادداشت این مهم را امکانپذیر می‌سازد. کار کوچکی است که تأثیر به سزایی دارد. این افراد باید دریابند که کتابخانه همانقدر به فکر آنها است که ممکن است به فکر یک شاعر و یا نویسنده باشد.
راه دیگر برای کمک به این گروه تهیه صورتهای کوچکی از کتابها و مقالاتی است در زمینه‌های گوناگون که ممکن است مورد علاقه فلان صاحب کارخانه یا تاجر باشد. مثلاً در شهری که دارای تأسیسات صنعت نفت است باید هر چند گاه کتابنامه کوچکی از مجموعه کتابهای نفتی جدید توسط کتابدار تهیه و رونوشت آن برای کسانی که دست‌اندرکار این صنعتند فرستاده شود. کتابدار هوشیار و زرنگ احتیاج صاحبان صنعت را پیش‌بینی می‌کند. مثلاً همینکه مسأله ذوب آهن در ایران مطرح شد و اصفهان برای احداث تأسیسات این مهم انتخاب گردید، کتابداران کتابخانه‌های عمومی اصفهان می‌بایست فوراً دست‌اندرکار تهیه کتابها و مطالبی در این زمینه می‌شدند. اگر کتابی در این زمینه به فارسی تألیف یا ترجمه نشده است در درجه اول می‌بایست حداقل کلیه اخبار و مقالات مربوط به ذوب آهن را از جراید و مجلات کشور گردآوری کنند.
اکثراً اگر از صاحبان صنایع و تجار در مورد خدمات و کمکهای کتابخانه به آنها سؤال شود متحیر می‌مانند و نمی‌توانند تصور کنند که کتابخانه بتوانند در زمینه فعالیتهای صنعتی و بازرگانی مثمرثمر باشد. در حالی که کتابدار آزموده و آگاه می‌تواند حتی ضمن خریدهای روزمره احتیاجات آنها را دریابد. زیرا تجار و صاحبان صنایع کوچک نیز همیشه به یک مقدار اطلاعات مشخص محتاجند و اکثراً برای پیدا کردن آنها دچار اشکال می‌شوند. قوانین مالیاتی و آخرین تغییرات آن، رابطه دولت با آنها، وضع بازار، پیشرفت ناگهانی فلان صنعت و به بازار آمدن کالاهای جدید تغییرات قوانین کار و رابطه کارگر و کارفرما همیشه مورد لزوم این گروه است.
کتابدار باید هر چند گاه یک بار سخنرانیهای کوچکی در کتابخانه خود ترتیب بدهد و از یکی از خُبرگان صنعت یا تجارت بخواهد تا در زمینه صنعت خاصی که در آن شهر رایج است یا به تازگی رونق یافته برای اربابان صنایع یا تجار که به دعوت و در کتابخانه گرد می‌آیند صحبت کند. در پایان این سخنرانی مجموعه جدید کتابهای اقتصادی و صنعتی کتابخانه خود را به آنها نشان دهد تا بیشتر با کتابها و کتابخانه آشنا شوند و از خدماتی که می‌توان به آنها ارائه داد، آگاهی یابند.
به همین ترتیب می‌توان از اهل فن که مسلماً در هر شهر و جامعه‌ای یافت می‌شوند دعوت کرد تا در مورد چند کتاب جدید و امتیازات و خصوصیات آن برای صاحبان صنعت و تجار در کتابخانه صحبت کنند و کتابها را به آنها معرفی نمایند. ترتیب دیدارهای دسته جمعی از کتابخانه، مردان صنعت و اقتصاد را به کتابخانه می‌کشاند و آنها را با مجموعه و خدمات کتابخانه آشنا می‌سازد.
می‌بایست در کارخانه‌ها، مراکز تجارتی و محل تجمع اصناف و غیره نمایشگاههای کوچک کتاب ترتیب داده شود. در تمام این موارد سطح فکر و معلومات و ذوق و سلیقه افراد باید درنظر گرفته شود و نمایشگاههای بر پایه آن دائر گردد. کتابهای بسیار علمی که نثری پیچیده و سنگین دارد مناسب حال کارگران و صنعتگران یا پیشه‌وران جزء نیست و ممکن است حتی آنها را از کتاب و کتابخانه گریزان و متنفر گرداند.
برای معرفی کتاب می‌توان از برنامه‌های رادیویی، و در صورت امکان تلویزیونی، استفاده کرد. در هر جامعه‌ای مسئولان و متصدیان رادیو و تلویزیون نشان داده‌اند که در این راه با کمال میل حاضر به همکاری هستند.
بهتر است گه گاه از مؤسسات آموزشی و هنری فیلمهای مربوط به صنعت و اقتصاد به امانت گرفت و در کتابخانه به نمایش گذاشت. این علاوه بر بالا بردن سطح فکر مراجعان آنها را با دنیای جدید علم و صنعت آشنا می‌سازد.
اگر کتابخانه دارای دستگاه فتوکپی باشد باید از آن برای تکثیر صورت کتابها و مقالات اقتصادی و برای برآوردن احتیاجات صاحبان صنایع و مردان اقتصاد استفاده شود. هر گاه مقاله یا فصلی از کتابی مورد تقاضای خواننده است فتوکپی آن باید در اختیارش گذاشته شود.
اگر کتابخانه نشریه یا خبرنامه‌ای دارد حتماً باید یک صفحه از آن را به این گروه اختصاص داد و بدین وسیله تماس با آنها را بیشتر کرد.
این فقط قسمت کوچکی از کمکهایی است که کتابخانه می‌تواند به جامعه صنعت و اقتصاد عرضه کند. اگر کتابدار در این امر موفق بشود نه تنها در بهبود وضع صنعت و اقتصاد کشور کوشیده است بلکه برای موجودیت کتابخانه خود نیز گامهای مؤثری برداشته است. کتابخانه‌ای که محل اجتماع و استفاده صاحبان صنایع و اقتصاد است مسلماً به عناوین مختلف از پشتیبانی این گروه برخوردار می‌شود. تاجر یا صنعتگری که برای اولین بار قدیم به کتابخانه می‌گذارد و از منابع آن بهره می‌گیرد برای همیشه یار و پشتیبان کتابخانه باقی خواهد ماند و در موارد لزوم از خواسته‌های کتابداران و منابع آنها دفاع خواهد کرد.
اما در تمام این موارد بیشتر از هر چیز رفتار کتابدار با این قشر جامه مؤثر است، کتابدار باید روحیه خاص این گروه را دریابد و با آنها صمیمی، مهربان و فروتن باشد. موقعیت کتابدار بسته به این است که تا چه حد در انجام وظایف خود صمیمی و صادق است. یک کتابدار خوب در هر خدمتی که به افراد می‌کند همه وجود خود را در آن می‌گذارد و با فروتنی تمام نقش خود را ایفاء می‌کند.
به یاد داشته باشیم که کتابخانه دانشگاه بزرگ مردم است.
[۱]. «کتابخانه در خدمت صنعت و اقتصاد». خبرنامه انجمن کتابداران ایران. دوره چهارم، شماره ۱ (بهار ۱۳۵۰)، ص. ۴۷-۵۴٫
