دروس کتابداری و اساتیدی که جواب آدم را نمی‌‌‌دهند!

نکته‌ای که قبل از هر چیز باید به آن  اشاره کنم این است که قبل از تهیه این گزارش فکر می‌کردم، اساتید با رویی گشاده و به سرعت به سوالاتم جواب می‌دهندو برای شفاف و روشن شدن موضوع گزارش سخاوتمندانه پاسخ سوالها را می‌‌‌دهند و من مانده بودم که از بین این همه استاد کدام را انتخاب کنم! ولی خیلی زود دریافتم که فکرهایم درست نبود!  وقتی چند روز از ارسال پرسشنامه‌هایم گذشت و خبری نشد، مجدداً گروهی دیگر از اساتید را انتخاب کردم ولی باز هم همان مساله پیش آمد و من با درهای بسته روبه رو شدم. بی‌اغراق برای سی نفر از استادهای گرامیاز دانشگاههای دولتی و آزاد پرسشنامه فرستادم ولی فقط  همین چند استادی که نظراتشان را در زیر می‌‌‌خوانید جوابم را دادند. البته یکی دو نفر از اساتید که جوابی ندادند حداقل این را گفتند که وقت ندارند و همی‌‌ن هم باعث تشکر است. حالا متوجه موضوع شدید؟ پس به دو موضوع فکر کنید. یکی موضوع این گزارش و یکی اینکه چرا اساتید ما که در صف اول این رشته هستند، تمایل چندانی به پاسخگویی ندارند؟ اگر ما جواب سوالات خود را از آنها نگیریم پس از چه کسی باید توقع داشته باشیم تا جواب ما را بدهند؟

و اما موضوع گزارش

دروسی که در هر رشته تدریس می‌شود،  شناسنامه و بیانگر هویت آن رشته است. رشته کتابداری و اطلاع‌رسانی نیز از این قاعده مستئنی نیست. رشته‌ها و حرفه‌هایی که خودشان را با زمان روزآمد نکنند، دیر یا زود محو می‌شوند. کتابداران و اطلاع‌رسانان برای اینکه بتوانند به بقای خودشان ادامه دهند  باید با تغییرات هماهنگ باشند. هر چند خوشبختانه برنامه جدید وزارت علوم، تحقیقات و فناوری این نوید را می‌دهد که کارآیی و اثربخشی و بازدهی و توانمندی دانشجویان کتابداری و اطلاع‌رسانی را  افزایش بدهد. با این حال پای صحبت تنی چند از اساتید کتابداری نشستیم و در این خصوص سوالاتی را با آنان در می‌‌ان گذاشتیم.

سوالات :

۱- نظر شما درباره دروسی که در دوره‌های مختلف رشته کتابداری و اطلاع‌رسانی تدریس می‌‌‌شود چیست و آیا این دروس توانسته است تواناییهای لازم را در دانشجویان و بالطبع فارغ‌التحصیلان این رشته ایجاد نماید؟

۲- احیاناً چه دروسی باید حذف و چه موضوعات و دروس جدیدی را در این خصوص پیشنهاد می‌‌‌فرمایید؟ لطفاً نام ببرید؟

۳- به نظر می‌رسد که اکثر دروس در دوره‌های کاردانی، کارشناسی، کارشناسی ارشد و حتی دکتری بسیار شبیه به هم و حتی تکراری نیز هستند. نظر خود را در این زمینه بیان فرمایید.

دکتر مرتضی کوکبی: کتابداران باید مسلط به  کامپیوتر، زبان انگلیسی و برنامه‌نویسی باشند !

دکتر مرتضی کوکبی عضو هیات علمیدانشگاه شهید چمران اهواز می‌گوید: متأسفانه به دلیل این که اشراف چندانی به سرفصل­ها، به ویژه سرفصل­های جدید ندارم نمی‌‌­توانم در این مورد نظر قاطعی ابراز کنم. امّا احساسم این است که وضع، نسبت به گذشته بهتر شده است. در گذشته­ای نه چندان دور، هنگامی‌‌که فارغ‌التّحصیلی قرار بود در کتابخانه­ای استخدام شود از او پرسیده می‌‌­شد تا چه اندازه به فهرست­نویسی وارد است. امّا اکنون از او پرسیده می‌‌­شود تا چه اندازه با کامپیوتر، نرم­افزارهای کتابخانه­ای و جستجوی اطّلاعات در بانکهای اطّلاعاتی آشناست.

دکتر کوکبی میزان آشنایی فارغ‌التحصیلان کتابداری با رایانه را بد نمی‌بینند اما پیشنهاد می‌کنند که پژوهشی در خصوص میزان انطباق نیازهای استخدامیکتابداران با سرفصلهای ارایه شده در مقاطع مختلف تحصیلی صورت پذیرد. او پیشنهاد می‌نماید که دروس به اصطلاح موضوعی مانند روانشناسی عمومیبه سود دروس دیگری که بیشتر به چگونگی بازیابی اطّلاعات در محیط­های مختلف می‌‌­پردازند حذف شوند. به دلیل نزدیکی هر چه بیشتر رشتۀ کتابداری (که اکنون نامی‌‌واقعاً بی­مسمّاست) به رشتۀ کامپیوتر.

دکتر کوکبی بر این باور است که دروس مربوط به کامپیوتر مانند برنامه­نویسی و حتّی سخت­افزار باید در سرفصلهای کتابداری جایگاه ویژه­ای داشته باشد. کتابداران باید بتوانند برنامه­نویسان خوبی هم باشند. زبان انگلیسی هم باید در سرفصلها جایگاه ویژه­ای داشته باشد زیرا زبان بازیابی اطّلاعات است. در خصوص سوال سوم نیز باید گفت دروسی مانند روش تحقیق و آمار را نمی‌‌­توان تکراری دانست. در شرایطی که برخی از دانشجویان ما از انجام ساده­ترین پژوهش­ها درمی‌‌­مانند و از به کارگیری ساده­ترین فرمول­ها و آزمون­های آماری ناتوانند دروسی مانند روش تحقیق و آمار باید در تمامی‌‌مقاطع، جایگاه ویژۀ خود را داشته باشند. او در ادامه می‌‌‌گوید: ” باز هم پیشنهاد می‌‌­کنم یک یا چند تن از شما عزیزان پژوهشی از نوع تحلیل محتوا انجام دهید تا به گونه­ای علمی‌‌مشخّص شود که می‌‌زان همپوشانی بین دروس مقاطع مختلف رشته چه قدر است. در این پژوهش از طریق بررسی بسآمد واژگان می‌‌­توان مشخّص نمود که کدام موضوع­ها و کدام دروس تکراری­تر هستند.”

دکتر یزدان منصوریان: برنامه درسی کتابداری باید به طور مرتب مورد بازنگری و اصلاح قرار گیرد

دکتر یزدان منصوریان عضو هیات علمیدانشگاه تربیت معلم تهران اعتقاد دارد که تدوین برنامه درسی خود یک رشته مستقل دانشگاهی است، و در کشور ما نیز تا سطوح تحصیلات تکمی‌‌لی ارائه می‌‌‌شود. اگر به سایت انجمن “مطالعات برنامه درسی ایران” (http://www.icsa.org.ir) مراجعه کنید، خواهید دید که این رشته کاملاً تخصصی است، و وظیفه تدوین و بازنگری در برنامه درسی رشته‌های مختلف را از ابتدایی تا تحصیلات تکمی‌‌لی بر عهده دارد. بنابراین، نباید تصور کنیم که تدوین و بازنگری برنامه درسی کاری ساده و مقطعی است. بلکه این امر فرایندی تخصصی و مستمر است که باید با مشورت متخصصین آن انجام شود. بر این اساس، کتابداری و اطلاع‌رسانی نیز به عنوان یک رشته دانشگاهی از این قاعده مستثنی نیست، و برنامه درسی این رشته باید به طور مرتب مورد بازنگری و اصلاح قرار گیرد. چرا که به دلیل تغییراتی که پیوسته در فرایند یاددهی و یادگیری و محیطهای آموزشی در حال رخ دادن است، هیچ برنامه درسی نمی‌‌‌تواند یک بار و برای همی‌‌شه نوشته شود. در واقع، بازنگری در برنامه درسی همه رشته‌ها ضروری و اجتناب‌ناپذیر است. به ویژه در مورد رشته‌ای مثل کتابداری و اطلاع‌رسانی که به شدت تحت تاثیر تحولات فناوری اطلاعات و ابزارهای ذخیره و بازیابی اطلاعات است، این بازبینی ضرورتی مضاعف دارد. بنابراین، اگر بحث تغییر برنامه درسی کتابداری مطرح می‌‌‌شود، این بحث الزاماً به معنای ضعف برنامه موجود نیست. بدیهی است، بهترین برنامه درسی در هر رشته دانشگاهی پس از چند سال نیاز به ویرایش دارد.  ضمناً، همانطور که می‌‌‌دانید، در حال حاضر دانشجویان کارشناسی کتابداری ترکیبی از دروس عمومی‌‌، پایه، تخصصی اجباری، تخصصی اختیاری و موضوعی غیر کتابداری را می‌‌گذرانند.

دکتر منصوریان می‌‌‌گوید: ” به نظرم ترکیب موجود ترکیب نسبتاً مناسب است. چرا که آشنایی دانشجویان با هر یک از این دروس برایشان مفید خواهد بود. مثلاً، دروسی که تحت عنوان “موضوعی غیر کتابداری” ارائه می‌‌‌شوند، هر چند خارج از حوزه کتابداری قرار دارند، اما بینش و دانش تازه‌ای در اختیار دانشجویان این رشته قرار می‌‌‌دهند. بر این اساس، آنان در کنار فراگیری دروس تخصصی خود از این اطلاعات نیز بهره‌مند می‌‌‌شوند”

به نظر دکتر منصوریان  آنچه اهمی‌‌ت دارد توجه به سرفصل دروس موجود و ضرورت در بازنگری محتوای آنهاست. مثلاً، نمی‌‌‌توان درس “مرجع‌شناسی عمومی‌‌” را امروز بدون توجه به منابع الکترونیکی مرجع ارائه کرد. چرا که در عمل امروزه برای بسیاری از کاربران اهمی‌‌ت و دسترس‌پذیری این منابع اگر بیشتر از منابع چاپی نباشد، بی‌تردید کمتر از آن نیست. ضمن آنکه بازار کار این رشته نیز امروزه نیازها و خواسته‌هایی متفاوت با گذشته دارد. به همی‌‌ن دلیل، لازم است دانش‌آموختگان کتابداری از مهارتهایی متناسب با نیاز جامعه امروز برخوردار باشند. منصوریان درباره سوال دوم می‌گوید: “به نظرم بحث بازنگری در برنامه درسی چهار وجه گوناگون، اما مرتبط به هم دارد. وجه نخست آن مربوط به حذف برخی از دروس قدیمی‌‌و جایگزین کردن آنها با دروس جدید است. اما وجه دوم که به همان اندازه، و شاید بیش از آن اهمی‌‌ت دارد، بازنگری در سرفصل دروس موجود است. مثلاً، سازماندهی اطلاعات که از مهمترین مبانی رشته کتابداری است، همواره جزء دروس تخصصی باقی می‌‌‌ماند. اما محتوای این درس و سرفصل مطالبی که تدریس می‌‌‌شود با توجه به تحولات دنیای ذخیره و بازیابی اطلاعات تغییر می‌‌‌کند. وجه سوم این بازنگری مربوط به درجه تخصصی بودن واحدهای درسی است. به این معنا که انتظار می‌‌‌رود در سالهای آخر دوره کارشناسی و در دوره‌های تحصیلات تکمی‌‌لی (کارشناسی ارشد و دکتری) لازم است به جنبه‌های تخصصی دروس بیشتر توجه شود. سرانجام، چهارمی‌‌ن وجه این بازنگری توجه به “پیوندهای می‌‌ان رشته‌ای” در حوزه کتابداری و اطلاع‌رسانی است. با توجه به ماهیت  می‌‌ان رشته‌ای کتابداری، بهتر است دروس جدیدی به مجموعه موجود اضافه شود که در آنها امکان پرداختن به موضوعات بین رشته‌ای فراهم شود. مثلاً، می‌‌‌توان در درسی ۳ واحدی مبانی “تعامل می‌‌ان انسان و کامپوتر” را، که خود رشته‌ای مستقل است، به دانشجویان این رشته آموزش داد. آشنایی با این حوزه برای درک بهتر مباحثی که در واحدهای مرتبط با رایانه و کاربرد آن ارائه می‌‌‌شود بسیار مفید خواهد بود.” دکتر منصوریان در خصوص سوال سوم می‌گوید : “البته شباهت عناوین برخی از دروس در این مقاطع تا حدودی اجتناب‌ناپذیر است. به بیان دیگر، نمی‌‌‌توان انتظار داشت در دوره کارشناسی ارشد و دکترا واحدهایی ارائه شود که دانشجو قبلاً هیچ آموزشی درباره آنها در دوره کارشناسی ندیده باشد. چرا که هدف از ارائه بسیاری از واحدهای دوره‌های کارشناسی ارشد و دکترا در واقع تکمی‌‌ل مطالبی است که دانشجو در مقطع کارشناسی آموخته است. مثلاً، درس آمار در دو مقطع کارشناسی و کارشناسی ارشد ارائه می‌‌‌شود. اما قرار است که ۳ واحد آمار در کارشناسی به “آمار توصیفی” اختصاص یابد و ۳ واحد دیگر در کارشناسی ارشد شامل “آمار استنباطی” باشد. اما متاسفانه در برخی از موارد ممکن است، به هر دلیل، آمار مقطع ارشد بیش از آنکه به آمار استنباطی اختصاص یابد، تکرار همان آمار توصیفی باشد. بنابراین، نگرانی اصلی بیش از آنکه مربوط به موضوع و عناوین واحدهای درسی باشد، مربوط به سرفصل دروس و چگونگی ارائه مطالب است. چرا که هر یک از دروس تخصصی مقطع کارشناسی خود زمی‌‌نه مطالعاتی گسترده‌ای است که در یک درس مثلاً ۲ یا ۳ واحدی نمی‌‌‌توان به تمامی‌‌جزئیات آن پرداخت و بهتر است مطالب تکمی‌‌لی در مقاطع بالاتر ارائه شود. در مثالی دیگر، می‌‌توان به درس “آشنایی با بانکها و پایگاههای اطلاعاتی” اشاره کرد که درسی ۳ واحدی در دوره کارشناسی است. بی‌تردید، دامنه و عمق این درس به مراتب بیش از آن است که در ۳ واحد بگنجد. بنابراین، همانطور که از عنوان آن پیداست، در این ۳ واحد فقط امکان آشنایی با مقدمات موضوع وجود دارد. بر همی‌‌ن اساس، می‌‌‌توان با ارائه واحدهایی تکمی‌‌لی امکان پرداختن به جزئیات بیشتر این حوزه را فراهم کرد. علاوه بر این، برخی از دروس اکنون در حد یک رشته مستقل در دانشگاههای خارج از کشور تدریس می‌‌‌شوند و خود تخصص مستقلی محسوب می‌‌‌شوند. مثلاً، ۳ واحد درس “ذخیره و بازیابی اطلاعات” که در مقطع کارشناسی ارشد ارائه می‌‌‌شود، خود یکی از گرایشهای مستقل کتابداری و اطلاع‌رسانی در برخی از دانشگاههای جهان است و پژوهشگران این حوزه از عنوان این درس به عنوان تخصص خود یاد می‌‌‌کنند. هر ساله نیز همایشهایی بین المللی در این زمی‌‌نه برگزار می‌‌‌شود که کنفرانس “گروه تخصصی بازیابی اطلاعات” انجمن متخصصان علم اطلاعات امریکا که با نام مخفف “سیگ آی آر” (SIG IR)شناخته می‌‌‌شود، مثل معروفی در این زمی‌‌نه است.”

دکتر زهره میرحسینی : برنامه جدید مصوب وزارت علوم، تحقیقات و فناوری خوب به نظر می‌‌رسد !

دکتر زهره میرحسینی عضو هیات علمیدانشگاه آزاد واحد تهران شمال میگویند : برنامه جدید مصوب وزارت علوم، تحقیقات و فناوری خوب به نظر می‌‌رسد و دروسی که عملا دانشجویان به آنها در کار کتابخانه نیاز دارند را در بر می‌‌گیرد مثل آشنایی با نرم افزارهای کتابداری و دروسی چون اخلاق حرفه ای.برنامه قبلی متعلق به چند دهه قبل  بود و نمی‌‌توانست نیاز بازار کار را پاسخگو باشد. البته برخی از دانشگاههای دولتی به امی‌‌د وزارت علوم ننشسته و خود تغییراتی در برنامه‌های درسی این رشته ایجاد کرده‌اند .دکتر میرحسینی می‌افزایند :

دروسی مثل چکیده‌نویسی و نمایه‌سازی و فهرست‌نویسی پیشرفته بر اساس مارک و آر دی ای می‌‌‌تواند حتی از دوره کارشناسی اضافه شود و واحد های درس زبان انگلیسی تخصصی افزایش یابد. آشنایی با نرم افزارهای کد منبع باز و زبان ایکس ام ال و دروسی درباره فناوری اطلاعات باید حتما در برنامه ارشد اضافه شود. در دوره دکتری نیز به علت تربیت نظریه پرداز تمام دروس جدید بر مبنای فناوری و طراحی انواع پایگاههای اطلاعاتی می‌‌‌تواند در الویت قرار گیرد. همچنین مبانی کتابداری درکارشناسی ارشد می‌‌تواند حذف شود. اصولا اگر در ارشد و دکتری این دروس بر اساس گرایش تعریف شوند، دیگر تکراری در کار نخواهد بود.اکنون در برنامه جدید دانشگاه جامع علمی‌‌-کاربردی که دروس بر اساس مشاغل کتابخانه های هدف(برای کاردانی کتابخانه آموزشگاهی و کتابخانه عمومی ‌‌کوچک؛ و برای کارشناسی کتابخانه دانشگاهی و کتابخانه عمومی‌‌بزرگ) بازنگری شده‌اند، دیگر تکرار در دوره کاردانی و کارشناسی مشاهده نمی‌‌شود.

دکتر حمیدرضا جمالی:  هنوز برای مدرسان و دانشجویان مشخص نیست که هر دوره با چه منظوری طراحی شده است !

دکتر حمیدرضا جمالی عضو هیات علمی‌ دانشگاه تربیت معلم تهران می‌‌گوید : ”  می‌دانید که دروسی که در گذشته برای دوره کارشناسی تدریس می‌شدند مورد بازنگری قرار گرفته و برای اجرا از سال ۱۳۸۸ از طرف وزارت علوم، تحقیقات و فناوری به دانشگاه ها ابلاغ شده‌اند. دروس قدیمیکه نه از لحاظ نوع دورس ارائه شده و نه از لحاظ سرفصلها جوابگوی نیازهای دانشی و مهارتی یک دانش‌آموخته کتابداری امروزی نبودند.”

او در ادامه اضافه می‌‌کند : ”  تغییراتی که در بازنگری اعمال شده است، دوره کارشناسی کتابداری را تا حد زیادی بهتر کرده‌اند. از جمله تغییرات مثبت میتوان به افزایش دروس مرتبط با فناوری اطلاعات و زبان انگلیسی و کاهش دروس کارآموزی و سازماندهی اشاره کرد. دروسی نیز مثل آشنایی با علم‌سنجی، آشنایی با مدیریت دانش، آشنایی با ویراستاری و نشر، آشنایی با مطبوعات و رسانه‌ها، آشنایی با فناوریهای اطلاعات و ارتباطات جزء دروس جدید هستند که موجب ارتقاء محتوای دوره شده‌اند. البته من نسبت به درج کلمه «آشنایی با» در عنوان تعداد قابل توجهی از دروس (تعداد آنها به ده عنوان می‌رسد) انتقاد دارم چرا که معتقدم سطح این دروس و نگاه عمومیبه محتوای این رشته را تنزل میبخشد.اما در مجموع دوره جدید اگر به خوبی پیاده شود می‌تواند تا حد زیادی نیازهای دانش‌آموخته کارشناسی را برآورده سازد. در عین حال محتوای بازنگری شده دوره کارشناسی، هنوز نیز تا نقطه ایده‌آل فاصله دارد و قابل بهبود است. ”

دکتر جمالی معتقد است: ”

در دوره کارشناسی ارشد، برخی دروس ارائه می‌شوند که در دوره کارشناسی به صورت مستقل حضور ندارند یا صرفاً در برخی دروس به آنها اشاره‌ می‌شود، از جمله درس نمایه‌سازی و چکیده نویسی، ذخیره و بازیابی اطلاعات، و داده پردازی. درسهایی که در نظر گرفته شده‌اند درسهای مناسبی هستند اما این که چه محتوایی و چگونه دقیقاً در قالب این دروس ارائه میشود، عواملی هستند که مناسب بودن یا نبودن آنها را تعیین میکنند. ”

او همچنین می‌‌گوید : ” از محتوای دوره دکترا در داخل کشور اطلاعی ندارم و لذا نمی‌توانم اظهار نظر کنم.وصرف نظر از لیست درسهای ارائه شده، آنچه به نظر من زمینه ساز قدری نارضایتی در میان دانش‌آموختگان و ناکارآمدی دوره‌های آموزشی می‌شود این است که هنوز دقیقاً برای مدرسان و دانشجویان مشخص نیست که هر دوره با چه منظوری طراحی شده و از دانش‌آموخته هر دوره انتظار می‌رود در چه مشاغلی چه کارهایی انجام دهد. به همین دلیل هم هست که میبینید طراحی گرایش‌های مختلف در مقطع کارشناسی ارشد و یا حتی کارشناسی به هیچ وجه مؤثر نبوده است. نه دانشجو به این گرایشها در مرحله انتخاب اهمیت چندانی می‌دهد و نه سازمانها هنگام استخدام به گرایش فرد دانش‌آموخته توجه میکنند”

دکتر جمالی در خصوص سوال دوم می‌‌گوید :

“در مقطع کارشناسی برخی دروس عمومیرا میتوان حذف کرد که البته به دلیل نوع نظام آموزشی ما این کار امکان‌پذیر نیست. همه رشته‌ها باید آنها را بگذارنند. در میان دروس پایه شاید بتوان تعداد واحد دروس مربوط به تاریخ ادبیات را کاهش داد. این نکته را نیز ذکر کنم که یکی دیگر از مشکلات برنامه جدید وجود برخی درسهای سه واحدی است. درسهای سه واحدی مشکلات متعددی را در مرحله برنامه ریزی برای گروه های آموزشی ایجاد میکنند.

در دوره ارشد نیز میتوان دروس مرتبط با نشر الکترونیکی و فناوریهایی مثل ایکس. ام. ال را اضافه کرد. این نکته را البته باید ذکر کنم که محتوای دوره کارشناسی ارشد در حال بازنگری است و احتمالاً تغییرات اساسی در آن صورت خواهد گرفت.”

در خصوص سوال سوم نیز باید بگویم که بله تا حدودی با این مطلب موافقم. یک علت آن عدم تخصص گرایی مناسب در مقطع تحصیلات تکمیلی است. در نظام فعلی گویی ما در مقطع کارشناسی کتابدار تربیت می‌کنیم، در مقطع ارشد، باز هم همان کتابدار را منتها با خبرگی بیشتر تربیت میکنیم. اما شیوه صحیح این است که حوزه کتابداری و اطلاع رسانی به چند رشته تقسیم شود و در مقطع تحصیلات تکمیلی ما به جای کتابدار (یا دست کم در کنار کتابدار) با تخصصهای دیگری مثل مدیریت مراکز اطلاعاتی، مدیریت اطلاعات، مدیریت دانش، نشر الکترونیکی و غیره روبه‌رو باشیم.

دکتر محمد حسن زاده : ساختار مقاطع مختلف به گونه ای طراحی شود که کمترین هم پوشانی در عین بیشترین همگرایی رعایت شود !

دکتر محمد حسن زاده عضو هیات علمیدانشگاه تربیت معلم تهران معتقد است :

دروس کتابداری و اطلاع رسانی در دوره های مختلف زمانی مسلما براساس نیازهای آن زمان شکل میگیرد و در دانشگاه ها تدریس میشود و معمولا هم مقداری از نیازهای زمان عقب هستند. زیرا ابتدا نیاز شکل میگیرد و سپس درس پیشنهاد و تصویب و ارائه میگردد. امروزه با تشدید تغییرات و تسریع دگرگونی ها در محیط پیرامونی رشته کتابداری و اطلاع رسانی عقب افتادگی درس ها نسبت به نیازهای بازار کار بیشتر از پیش خود را نشان میدهد. دقیقا به همین دلیل هم هست که دانشجویان پس از فراغت از تحصیل و ورود به بازار کار نمیتوانند در برخی موارد از عهده نیازهای محیط کار بربیایند. البته باید گفت که در برخی موارد نیز آموخته های دانشجویان فراتر از ظرفیت محیط کار است. مثلا دانشجو در مورد نظام های پیشرفته ذخیره و بازیابی مطالب گسترده ای را یاد میگیرد اما وقتی وارد کتابخانه میشود میبیند که حتی نرم افزار بسیار ابتدایی برای جستجوی عناوین کتاب ها وجود ندارد. به نظر میرسد که این وضعیت باز بهتر از وضعیتی است که توانمندی دانشجو پایین تر از ظرفیت ها و خواسته های محیط کار باشد.شکاف بین آموخته های دانشگاهی و نیازمندی های محیط کار را میتوان به دو گروه عمده تقسیم بندی کرد: گروه نخست شکاف فنی است که نتیجه ضعف در سرفصل ها و دانش مدرسان آنها ست. این نقیصه موجب میشود که دانش آموخته کتابداری و اطلاع رسانی در بعد فنی به ویژه در حوزه فناوری اطلاعات و ارتباطات در رقابت با دانش آموختگان علوم کامپیوتر و فناوری اطلاعات و نظیر آن از صحنه حذف شوند و بدین صورت رفته رفته قضاوت جامعه نیز به گونه ای نامناسب برای حرفه شکل بگیرد و تصور غالب از کتابداری و اطلاع رسانی، تصوری سطحی و معطوف به انجام کارهای یدی در حد دادو گرفت کتاب و مجله باشد. این تصور در آینده موجب پیامدهای جبران ناپذیر برای رشته و حرفه خواهد شد.

شکاف نوع دوم، به شکاف مقرراتی و کاری در جامعه به صورت کلی مربوط میشود. به این صورت که در استخدام ها و بکارگیری ها به تخصص و توانمندی های حرفه ای افراد توجه شایانی نمیشود و برای یک حرفه ای مانند اطلاع رسانی و کتابداری از افرادی غیر از متخصصان این رشته استفاده میکنند . مدیریت کتابخانه ها و مراکز اطلاع رسانی در درست افراد غیر متخصص قرار میگیرد. بنابراین، مشاهده میشود که آموخته های فنی دانش آموختگان در حوزه تخصصی خود به گونه ای که باید مورد استفاده قرار بگیرد، قرار نمیگیرد و نوعی اثر معکوس حاصل میشود و تطابقی بین آموخته های دانشجویان و نیازمندی ها محیط کار و خواسته ها و انتظارات مدیران از کارمندان و کارکنان شکل نمیگیرد. ساختار کلی دروس در دوره های مختلف کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکتری در وزارت علوم و سایر ارگان های ارائه دهنده دوره های آموزش عالی به گونه است که تعدادی دروس جبرانی و دروس پایه ارائه میشود، تعدادی دروس اختصاصی (اختیاری و اجباری) و علاوه بر آنها چند درس عمومینیز وجود دارد که باید دانشجویان بگذرانند. در دوره تحصیلات تکمیلی نیز دروس مربوط به روش تحقیق، سمینار تحقیق و همچنین پایان نامه علاوه بر دروس تخصصی ارائه میشوند. در قالب این ساختار، که سالیان سال بر آموزش آکادمیک کتابداری و اطلاع رسانی حاکم بوده و هست، بیشترین انتقادهای صحیح معطوف به دروس پایه بوده است که تعداد زیادی واحد را به خود اختصاص داده بودند و معمولا هم به لحاظ نبود تخصص در درون کتابداری و اطلاع رسانی یا به هر دلیل دیگر از سوی گروه های دیگر، مانند تاریخ، جغرافیا، جامعه شناسی و نظیر آن ارائه میشده اند. این دروس به صورتی تافته جدابافته از بدنه اصلی رشته و تنها به عنوان یک درس که باید گذرانده شود، از سوی دانشجو اخذ و گذرانده میشدند.

با تغییری که در سرفصل دوره کارشناسی کتابداری و اطلاع رسانی در کمبته گسترش و بازنگری کتابداری در وزارت علوم انجام شد و از سال جدید تحصیلی (۹۰-۱۳۸۹) لازم الاجراست، تغییرات عمده ای در راستای حذف دروس پایه و یا تجمیع آنها تا حدامکان و افزودن دروس کاربردی و میان رشته ای صورت پذیرفت که از طریق سایت وزارت علوم و گروه های کتابداری و اطلاع رسانی قابل دسترس است و تا آنجایی که بنده اطلاع دارم، این تغییرات قرار است، در هر چهار-پنج سال یکبار اتفاق بیافتد. دروس دوره کارشناسی ارشد نیز در دست بازنگری است و امیداواریم تا پایان سال ۸۹ در قالب رشته – گرایش های کاربردی و متنوع تدوین و به تصویب برسد.

نکته مهم این است که یک درس خاص خیلی مهم نیست که حذف یا اضافه کردن آن بتواند تغییری اساسی در کارآیی و اثربخشی رشته بر جای بگذارد. بلکه مهم این است که ساختار مقاطع مختلف به گونه ای طراحی شود که کمترین هم پوشانی در عین بیشترین همگرایی رعایت شود. با توجه به زمان و نیاز محیط کاری دروس اختیاری و اجباری جای خود را تغییر دهند. تا جایی که من میدانم در تمام گروه های کتابداری و اطلاع رسانی، برخی دروس اختیاری به ناچار اجباری هستند. به عبارت دیگر وجود مدرس تعیین کننده ارائه یک درس یا عدم ارائه آن است نه نیاز جامعه، بنابراین ساختار آموزش، نحوه ارائه در کلاس و روزآمدی محتوا از جمله نکات تعیین کننده هستند. با این همه پرواضح است که در رشته کتابداری و اطلاع رسانی (که عنوان آن نیاز به بازنگری اساسی دارد) گرایش به دروس مرتبط به فناوری های نوین در عین توجه به دروس نظری بنیادین میتواند نتایج مناسبی را به دنبال داشته باشد.

در خصوص سوال سوم باید بگویم که در حال حاضر به نظر میرسد که این چنین است ولی در آینده با تغییراتی که در دروس در مقاطع مختلف ایجاد میشود، به نظر میرسد که این نقیصه در حال برطرف شدن است.