بررسی تطبیقی معماری چند کتابخانه در سایر کشورهای جهان و تأثیر آن روی خدمات کتابخانه

این مقاله به صورت مشترک توسط حامد علیپور حافظی، اشرف ملکی و سهیلا زرندی نوشته شده است.

چکیده

امروزه اهمیت معماری ویژه کتابخانه‌ها و تأثیر آن بر روی بهینه‌شدن خدمات کتابخانه‌ای بر هیچ‌کس پوشیده نیست. در این مقاله تلاش‌شده با مطالعه تعدادی از کتابخانه‌های جهان و معماری آنها از نظر زیباشناختی و جذابیت برای کاربران، کاربردی بودن، انعطاف‌پذیری، ارتباط هماهنگ فضاها و تناسب با نیاز کاربران، میزان تسهیل ارائه خدمات و رابطه‌ی بین نیاز کاربر، نگرش کتابدار و دانش معماری آرشیتکت در بهینه کردن وضعیت کتابخانه‌ها مورد بررسی قرار گیرد. در مطالعه روی طرحهای مختلف ساختمان کتابخانه‌ها در برخی از دانشگاههای خارج از کشور، خصوصیات معماری ساختمان کتابخانه در بخشهای مختلف با توجه به معیارها و استانداردهای معتبر مورد بررسی قرار گرفته است.

در فرآیند طراحی بایستی جامعه مخاطب کتابخانه و محدودیت‌ها و شرایط موجود در نظر گرفته شوند. معماری عمومی و معماری داخلی هر دو باید در جهت ایجاد تأثیرات مثبت بر روی مراجعه کننده باشند و برای تمامی قسمت‌های کتابخانه یک طراحی کارآمد و قابل اجرا و استاندارد اعمال شود. محورهای بررسی شده در این مقایسه تطبیقی عبارتند‌از: برنامه انتخاب مکان و ساخت ، فضاهای عمومی، فرآیند طراحی، ارزیابی نیازها، طراحی فضا، رنگ، تکنولوژی‌های جدید، دسترسی معلولین، انتخاب مبلمان و میزها، نورپردازی، امنیت، مراکز چند رسانه‌ای کتابخانه، اندازه مجموعه، تعداد کاربران بالقوه، تعداد کاربران بالفعل، مقدار و نوع خدماتی که کتابخانه ارائه می‌کند.

هدف اصلی از این بررسی مقایسه طرحهای مختلف اجرا شده در کتابخانه‌های مختلف (از جمله کتابخانه کنگره‌ی آمریکا، کتابخانه‌ی سیاتل آمریکا، کتابخانه‌ی دانشگاه برلین) برای معرفی و آماده‌سازی اذهان برای پذیرش ایده‌های جدید می‌باشد. بررسی امکانات فرآهم‌شده در برخی کتابخانه‌های جهان برای کسب اطلاعات کاربردی‌تر و دریافت رویکردی آینده‌نگر در احداث ساختمان‌های کتابخانه‌ها می‌تواند در سرعت بخشیدن به فرآیند تصمیم‌گیری کتابدار و آرشیتکت کمک کند، که این یکسونگری کارکنان کتابخانه‌ها و مهندسین معمار باعث بوجود آمدن کتابخانه‌هایی خواهد شد که بهترین خدمات را با کیفیت مناسب به کاربر ارائه خواهند داد.

مقدمه

تأثیری که محیط بر ذهن آدمی می‌گذارد بی‌گمان بر رفتار و کردار او ظاهر می‌شود. در فضای کتابخانه آنچه که با همه افرادی که در آن پا می‌گذارند سخن می‌گوید معماری کتابخانه است. انسان دو بعد درونی و بیرونی دارد که اقتضای درونش ایجاب می‌کند که از محلی که دارای آرامش کافیست و هوایی شاداب و تازه دارد، برای تفکر و مطالعه استفاده کند. محیط کتابخانه بایستی حکایت از گرمی و جذابیت کند تا روح را شاداب و رفتار را صمیمانه نماید. خوب است بپذیریم که فضاهای خشک و خواب‌آور محیط‌های مطالعه درکتابخانه‌ها بیش از اینکه به ترویج مطالعه کمک کنند، به ترویج استراحت و خواب می‌پردازند. نبود فضاهای شاد با رنگهای مطلوب و طراحی‌های مناسبِ یک فضای علمی-تحقیقاتی که در جریان مطالعه افراد نقش برانگیزاننده داشته‌باشد روزبروز میزان مطالعه را در کشورمان نامطلوبتر نموده‌است.

طرح یک معماری مناسب که کاربری بیشتری را ایجاد کند و استفاده از خدمات را تسهیل بخشد، بایستی لازمه محوری طراحی‌هایی قرار بگیرد که انجام خواهند گرفت. دوران معاصر نیاز به معمارانی دارد که الویت ذهنیشان در خلق آثار، شناخت و آگاهی درست از کاربران محیط‌های کتابخانه‌ای و روابط آنها با این محیط باشد. معماری کتابخانه نیازمند مشخص شدن امکانات و خدماتی است که قرار است طبق هدف کتابخانه و جامعه مخاطب آن فراهم‌شود. این خدمات بایستی قبل از طراحی کتابخانه دقیقاً تعریف شوند و سپس شرایط لازم برای هر بخش مورد یک بررسی کاربر‌مدار قرار گیرد و نظرات کتابداران و معماران اهل فن بطور دقیق مطالعه گردد. در این مقاله ما با بررسی خدمات و امکانات فراهم شده در کتابخانه مرکزی سیاتل به عنوان یک کتابخانه عمومی، کتابخانه دانشگاه آزاد برلین به عنوان یک کتابخانه دانشگاهی و کتابخانه کنگره آمریکا به عنوان یک کتابخانه کلاسیک با طراحی بیرونی و داخلی قابل توجه و همچنین استفاده از مطالعات محققان دانشگاه بوفالو در ارتباط با یک کتابخانه دانشگاهی ایده‌آل، سعی در شناساندن سطوح فراتری از امکانات و خدمات فراهم شده و پیش‌بینی شده در این کتابخانه‌ها را داریم تا معماران کتابخانه‌ها با در نظر گرفتن معیارهای مطرح شده سعی نمایند معماری‌های آینده را به تکنولوژی‌های روز دنیا نزدیکتر کنند و کتابداران عزیز نیز با آگاهی از تعدادی از خدمات تکنولوژیک موجود در سایر نقاط جهان به دیدی بازتر نائل آیند تا در همراهی با گروه معماری نقش مؤثرتری ایفا نمایند.

متن مقاله:

طراحی کتابخانه از مراحل مهم زیادی گذر می‌کند و یکی از اولین نکاتی که در طراحی یک کتابخانه تأثیر بسزایی دارد انتخاب مکان کتابخانه با توجه به نوع کتابخانه و هدف جامعه مخاطب آن می­باشد.

انتخاب محل: بررسی دقیق عوامل محیطی موجود در اطراف کتابخانه از جمله عوامل بازدارنده و جذاب از اهمیت اساسی برخوردار است، زیرا رضایت کاربر تا حد زیادی در دسترسی آسان او به این محل می‌باشد. در ساخت ساختمان مرکزی کتابخانه‌ی عمومی سیاتل آمریکا در فضایی با مساحتی حدود ۴۵۵۲ متر مربع به این مهم بخوبی توجه شده و با استقرار محل کتابخانه‌ی مرکزی در مسیر گذر اکثریت اتوبوسها و با در نظر گرفتن فضایی برای پارک دوچرخه عوامل تسهیل رفت‌و‌آمد تا حد زیادی فراهم شده است. همچنین به دلیل وجود ساختمان‌های اداری و مهم در اطراف ساختمان کتابخانه این محل از قابلیت رشد پایدار اقتصادی برخوردار است.

در انتخاب مکان برای ساخت ساختمان جفرسونِ کتابخانه کنگره آمریکا نیز چون هدف طراحی فضایی عظیم برای جای‌دادن منابع و مدارک پدیدآمده در سراسر جهان بوده‌است مکانی بسیار گسترده اختصاص داده‌شده که ایجاد فضای سبز در اطراف آن به این اثر کاملاً هنری تأثیر گرفته از معماری دوره رنسانس ایتالیا جذابیت خاصی بخشیده. علاوه بر این اختصاص یک خط مترو، امکان دسترسی را بسیاری آسان نموده است.

ساختمان کتابخانه دانشکده ادبیات دانشگاه آزاد برلین بطور مجزا در میان چند ساختمان متصل به هم و در یک فضای بزرگ آتریوم مانندی احداث شده و تقریباً بصورت یک نیم کره‌ی شیشه‌ای می‌باشد که از نمای بالا در میان ساختمان‌های اطرافش که دارای یک بافت تکراری و نسبتاً سنتی می‌باشند بسیار جالب توجه می‌نماید.

معماری بیرونی: نمای بیرونی ساختمان بایستی به عنوان عامل گویایی و جذابیت یک کتابخانه برجسته‌ترین و متفاوت‌ترین طراحی را داشته باشد. توجه ویژه به منظره‌سازی و طراحی بیرونی ساختمان کتابخانه سیاتل و استفاده از نمای شیشه‌ای، نتنها منظره‌ای بسیار زیبا را ایجاد کرده بلکه بطور مناسبی اثرات حرارتی و تا حد زیادی مصرف انرژی را کاهش داده است. ساخت دیوار شیشه‌ای یکی از تاسیسات بسیار پیچیده و از لحاظ مصرف انرژی کارا می‌باشد. این دیواره‌ها با استفاده از یک شبکه‌ی فلزی آلومینیومی با طرحی ساندویچ مانند، دو لایه‌ی شیشه‌ای را به هم متصل کرده‌اند که دیواره‌ای سه لایه‌ را تشکیل داده است. علت ساخت چنین دیواری کاهش حرارت حاصل از نور خورشید و رفع نیاز به شیشه‌رنگی بوده است. این دیواره شیشه‌ای متشکل از ۱۰۰۰۰ قطعه شیشه می‌باشد.

در نمای بیرونی کتابخانه کنگره‌ آمریکا به دلیل استفاده از ستون‌ها، خطوط بلند، ویژگی بازی نور و سایه و همچنین حکاکی مجسمه‌ها و طرح‌های زیبا در نقاط مختلف ساختمان‌های این کتابخانه را از ابهت و عظمت کلاسیک و خوشایند و قابل احترامی برخوردار گردانده است. البته به دلیل اثر پذیرفتن معماری این ساختمان از معماری دوره رنسانس ایتالیا، طرح‌های مشابه دیگری در ساختمانهای اروپا و آمریکا بوده‌اند ولی با این وجود نمی‌توان از زیبایی خارق‌العاده آن چشم پوشید.

کتابخانه دانشکده ادبیات دانشگاه آزاد برلین نیز با اینکه مانند کتابخانه سیاتل نمای شیشه‌ای دارد ولی حالت نیم‌کره‌ای مانند این ساختمان با تغییر رنگ جزئی و مارپیچی شکل در شیشه‌ها، نمایی بسیار تازه و چشم‌نواز به این کتابخانه داده است.

معماری داخلی و تکنولوژیهای بکار رفته: از دیگر مواردی که در کتابخانه مهمند و بایستی در طراحی‌های اولیه با آگاهی از نیازهای مخاطبان کتابخانه و با در نظر گرفتن تکنولوژی‌های موجود بررسی شوند، قسمت‌های مختلف خدماتی هستند. کتابخانه سیاتل یکی از کتابخانه‌هایی است که با بکارگیری بهترین تکنولوژی‌های موجود و جایدهی مناسب خدمات و لوازم و مدارک در طبقات مختلف طراحی شده و نمونه بسیار مناسبی برای بررسی می‌باشد. این ساختمان یازده طبقه دارد که بطور ویژه‌ای برای دریافت گواهی نقره‌ای ساختمان سبز ایالات متحده طراحی شده و با توجه به شکل به تفکیک خدمات در طبقات می‌توان محل خدمات و امکانات موجود در ساختمان را شناسایی کرد:

طبقه P: پارکینگ

طبقه ۱: مرکز کودکان- بخش دریافت کتب و مدارک با استفاده از سیستم تکنولوژی پیشرفته‌ی جابجایی کتب- تالار کنفرانس- بخش سواد و زبان انگلیسی به عنوان زبان دوم و سایر زبانهای دنیا.

طبقه ۲: محل کار کارکنان و بررسی مدارک

طبقه ۳: سالن نشیمن دارای یک مغازه (برای فروش کتاب، لوح فشرده، نرم‌افزار و …)، کامپیوتر و مواد مناسب نوجوانان و مجموعه‌های داستانی، بخش کتابها و رسانه‌های جدید، بخش راهنمای مطالعه و بخش دسترسی برابر که لوازم سازگار با افراد معلول را فراهم نموده است.

طبقه ۴: محل اتاق‌های جلسات گروه‌های مختلف اجتماعی، که سالنی به رنگ قرمز دارد.

طبقه ۵: مرکز ۱۴۵ سیستمی کامپیوتر، بخش خدمات مرجع، همچنین تأسیسات الکترونیکی نصب شده بالای میز مرجع که عنوان، موضوع و شماره مدارکی که یک ساعت قبل تصفیه حساب کرده‌اند را نشان می‌دهد.

طبقات شش تا نه به مارپیچی از کتب اختصاص یافته که طبق یک طرح ابتکاری با شیبی ملایم ساخته شده و به موجب آن مجموعه‌ی کتب کتابخانه به ترتیب زیر چیده شده‌اند:

طبقه ۶: اسناد دولتی، روزنامه‌ها، مجلات جاری

طبقه ۷: مجلات راکد، و کتب مربوط به موضوعات علمی و تجاری

طبقه ۸: کتب مربوط به موضوعات هنری و موسیقی و مجموعه لوح‌های فشرده موسیقی

طبقه ۹: کتب مربوط به موضوعات تاریخی و جهانگردی، زندگینامه‌ها و شجره‌نامه‌ها و سالن نقشه‌ها

طبقه ۱۰: سالن مطالعه، مجموعه‌ی آثار مربوط به تاریخ منطقه سیاتل و اتاق نویسندگان

طبقه ۱۱: مدیریت و نیروی انسانی

به علت اینکه سطح ارتفاع خیابانهای دو طرف ساختمان یکسان نیست، دو ورودی آن از  یک طرف ساختمان وارد طبقه ۱ و از طرف دیگر کتابخانه وارد طبقه ۳ می‌شود. تقریباً تمامی طبقات از طریق پله برقی و آسانسور و راهروی پلکانی قابل دسترسی می‌باشند که برای افراد معلول یک حسن امکان دسترسی آسان را ایجاد کرده است و امکاناتی مثل تلفن عمومی،‌سرویس بهداشتی و دستگاه‌های آبسردکن در طبقات مختلف مستقر شده‌اند.

در طراحی فضای کتابخانه بایستی با توجه به امکانات پیش‌بینی‌شده فضایی مناسب با یک طرح‌ریزی سنجیده، اختصاص یابد. یکی از تکنولوژی‌های قابل توجهی که در کتابخانه سیاتل مورد استفاده قرار گرفته سیستم اتوماتیک انتقال و دسته‌بندی کتب می‌باشد که جلوی اتلاف وقت حاصل از بررسی و دسته‌بندی کتب توسط کارکنان را می‌گیرد. همچنین تانک جمع‌آوری آب باران که گیاهان کاشته شده در ساختمان را از آن آبیاری می‌کنند و بخش جمع‌آوری و ذخیره و بازیافت مواد قابل بازیافت (اکثراً کاغذ)، نتنها به اقتصاد منطقه کمک می‌کنند بلکه تا حد زیادی از میزان هزینه‌ها نیز می‌کاهند. نصب کنترل‌کننده‌های روشنایی اتوماتیک با کاهش آلودگی نور و سیستم‌های خنک‌کننده و تاسیسات تهویه هوای اتوماتیک در کاهش مصرف انرژی تأثیر قابل توجهی داشته‌اند. در کولرهای سیستم تهویه‌ی هوا نیز هیچ گازی که مبنای گاز گلخانه‌ای کلروفلوروکربن را داشته باشد وجود ندارد و در سیستم اطفا حریق نیز از هیچ نوع گاز هالوژنی استفاده نگردیده است.

توجه به رنگ و نور در ساختمان کتابخانه از اهمیت زیادی برخوردار است و کتابخانه سیاتل نیز به خواص رنگ و نور توجه ویژه‌ای نموده. برای مثال در کتابخانه سیاتل که به دلیل داشتن ساختمانی شیشه‌ای از نور بهره کافی را دارد، برای کف، دیوارها و سقف تا حد زیادی از رنگ‌هایی استفاده شده که در طولانی مدت خسته کننده نیست. استفاده از تونالیته‌های مختلف رنگ کرمی در کف و ستونها و استفاده از رنگ سیاه در نیمه بالایی ستونها و سقف طبقات پایین حس آرامش و تمرکز خارق‌العاده‌ای را در محیط فراهم می‌آورد. انتخاب دکوراسیون مناسب و انعطاف‌پذیر ویژگی بارز این ساختمان است. همچنین بازی با رنگ در نقاط مختلف در موکت‌ها، کف‌پوش‌ها، مبلمان و سایر اشیا، زیبایی منحصر بفردی را در محیط کتابخانه پدید آورده‌است.

در کتابخانه کنگره استفاده از طرح‌های متقارن در دیوارها، ستونها، کف و شیشه‌ها و نقاشی‌های مذهبی و استفاده از طاق نماها در همه جا مشهود است و آن را از یک هنر غنی بهره‌مند گردانده است.

از آنجا که تأمین نور کافی و مناسب از مهمترین مسائل کتابخانه است. ولی اگر نور طبیعی روز زیاد و کنترل‌نشده باشد، آسایش و تمرکز کاربران را بهم‌می‌زند، کتاب‌ها را دچار پوسیدگی و رنگ باختگی می‌کند و همچنین بازتاب نور از صفحه‌ی نمایشگر کامپیوتر نیز امکان درست دیده شدن آن را با مشکل مواجه می‌کند. نمونه‌ای از کاری که در کنترل نور طبیعی انجام شده در ساختمان کتابخانه دانشکده ادبیات دانشگاه آزاد برلین می‌باشد. معماران در این کتابخانه با استفاده از یک پوسته نیمه شفاف سفید رنگ در ناحیه داخلی موجب پراکنده شدن اشعه‌ی نور شده‌اند و از این طریق مشکل نور مستقیم و زننده را حل نموده‌اند. در این کتابخانه قفسه­های مخزن کتاب به قسمت‌های میانی هر طبقه و دور از نور روز منتقل شده و استفاده‌کننده‌ها به حاشیه و محیط پیرامون، جایی که به نور فراوان روز نزدیک‌تر است، منتقل شده‌اند. این کتابخانه در چهار طبقه و هشت سطح دو به دو روبروی هم، بگونه‌ای باز و جدا از یکدیگر طراحی شده است که مخاطب کتابخانه قادر به شناسایی وضعیت خود و احساس در ارتفاع بودن و درک فضا را دارد و خمیدگی‌های موجود در لبه‌های طبقات علاوه بر ایجاد زیبایی، مکان مناسبی را برای مطالعه فردی پدید آورده‌اند.

کارشناسان دانشگاه بوفالو دست به یک بررسی در ارتباط با امکانات و خدمات مورد نیاز یک کتابخانه دانشگاهی معیار زده‌اند. نتیجه بررسی انجام شده بیان می‌دارد که یک کتابخانه دانشگاهی باید شامل سه بخش فضاهای آموزشی، امکانات رفاهی-تغذیه‌ای و خدمات عمومی باشد. بخش‌هایی که تشکیل دهنده فضاهای آموزشی می‌باشند عبارتند از مرکز تدریس که امکانات لازم برای روش‌های مختلف تدریس را داشته باشد، مرکز فعالیت‌های دانشکده‌ای که در تحقیقات دروس میان رشته‌ای کمک کنند، مرکز رسانه‌ها که تجهیزات تکنولوژیک و منابع دیجیتال غنی را جهت پشتیبانی کار دانشجویان فراهم آورده باشد، مرکز پشتیبانی فنی جهت راهنمایی و کمک به دانشجویان در زمینه مشکلات سخت‌افزاری و نرم‌افزاری، محل مطالعه عمومی که محیط مناسبی برای مطالعات گروهی باشد و سالن مطالعات فردی که مکان راحتی برای مطالعه باشد.

نتیجه‌گیری: با اینکه ما تا حدی توانایی و دانش طراحی کتابخانه‌های تکنولوژیک را داریم ولی نباید به عواملی که در کتابخانه‌های انتخاب‌شده مورد بررسی قرار گرفتند بی‌توجهی کنیم. زیرا اجرا نشدن تأثیرگذار این عوامل از جمله علل عدیده‌ی میزان پایین کتابخوانی در ایران می‌باشد. همچنین نباید اقدامات گسترده این کتابخانه‌ها جهت اطلاع‌رسانی درباره‌ی شیوه‌ی صحیح استفاده از خدمات چنین کتابخانه‌هایی را فراموش کنیم، زیرا که مهمترین عامل موفقیت کتابخانه‌های مورد بررسی قرار‌گرفته، استفاده از انواع ابزارهای اطلاع‌رسانی برای جذب مخاطب مرتبط می‌باشد. البته یکی از عوامل مشکل‌ساز در ایران کم توجهی کتابداران به اعمال امکانات در معماری کتابخانه است که مطمئناٌ در میزان دقت طراحان معمار نیز تأثیر بسزایی گذاشته و باعث شده که در طراحی فضا، توسط مهندسین ساختمان نیز نادیده گرفته شود. امید داریم که با توجه بیشتر و بررسی‌های دقیق‌تر، به ساخت بهترین کتابخانه‌ها نائل آییم.

منابع:

۱.      Glavin, Meghann. The Seattle Public Library Centeral Library: Economic Benefits Assessement. Seattle: Berk and Associates, 2005.

۲.      Library for all: A report to the community.by the Seattle public library, 2008

۳.      University at buffalo. Campus Concept Report. Buffalo: DEGW,2008

۴.      New Seattle Central Library is on the cutting edge of technological advances.by Rebekah Denn