مقدمه :
همانگونه که در مقاله دکترغلامرضا فدایی مورد تاکید واقع شده است، کتابداری و اطلاع رسانی به فقر مبانی نظری مبتلاست و تنها تغییر نام مشکل را حل نمی کند . مسلما با تغییراتی بنیادین در واحدهای درسی کتابداری و اطلاع رسانی و همچنین در محتوای دروس موجود (سرفصلهای تدریسی ) که به طور مثال در مورد درس مبانی کتابداری و اطلاع رسانی صورت گرفته است و قدمهایی این چنینی می توان کارهای ریشه ای در رشته انجام داد ، اما اگر صرفا به نارسا بودن نام رشته تکیه کنیم و محتوای آن همچنان ضعیف باقی بماند نمی توانیم مدعی نام های نا مانوسی که هرازگاهی مطرح می شوند باشیم .
در میان نظریه پردازان علم کتابداری و اطلاع رسانی دو نظریه وجود دارد : یکی اینکه کتابخانه همچنان به عنوان یک مکان فیزیکی باقی خواهد ماند و دیگری با ظهور فناوری اطلاعات و تکنولوژی های الکترونیکی وجود مکانی خاص برای کتابخانه را به چالش می کشد . حتی اگر در کتابداری سنتی تاکید بر مکان، نام آن را تا حدودی موجه کرده بود ، هم اکنون با تغییراتی که حتی در محملهای اطلاعاتی به وجود آمده است ، نام رشته به هیچ وجه دلالت بر محتوای آن ندارد . امروزه حتی محمل اطلاعاتی که در کتابخانه به مراجعه کنندگان ارائه میگردد تنها کتاب نیست . کتابخانه ها و مراکز اطلاع رسانی
در انواع مختلف و با اهداف گوناگون، ارائه دهندگان انواع محملهای اطلاعاتی همچون CD ها ، DVD ها ، جستجو در بانکهای اطلاعاتی تخصصی رشته ها و بسیاری ابزارهای تکنولوژیکی هستند ، پس آیا با این اوصاف صحیح است شخصی که اطلاعات را بازیابی می نماید و در اختیارفرد نیازمند اطلاعات قرار می دهد را ، سی دی دار ، دی وی دی دار و … بنامیم ؟
مقاله دکترغلامرضا فدایی از شش جنبه رشته کتابداری و اطلاع رسانی را بررسی می نماید که در آن نکات ارزنده ای را مطرح کرده اند ، در ادامه به این موارد اشاره خواهد شد :
خاستگاه مفهوم کتابداری و اطلاع رسانی :
در این مبحث تغییر نگاه به مفهوم کتابداری مطرح شده است ، اینکه مفهوم کتابداری و اطلاع رسانی بوده است که موجب پدید آمدن کتابخانه شده است . این نیاز انسان به اطلاعات است که لزوم گردآوری و ضبط اطلاعات را از آغاز زندگی بشر ضروری ساخته است ، که البته نیازی که در این مبحث مطرح است بر اساس هرم مازلو از نیازهای ثانویه بشر است . دکتر فدایی در این مبحث کتابخانه را به بیان تمثیل چون حافظه آدمی میداند . این نظریه علی رغم سادگی در ساختار تحولات ژرفی را در این رشته درک ما از اهداف آن ، تعریف آن ،کارکرد آن و نهایتا روش نامگذاری آن ایجاد میکند. این نظریه که از نظریات بسیار ارزشمند و تحول آفرین در این رشته است دیر یا زود ما را وادار به بازبینی تمام زوایای رشته خواهد کرد، ما را وادار خواهد کرد تاریخ کتابداری را با روایتی نوین بنگاریم . همچنین با تبیین پیوند میان این رشته با یک نیاز اساسی بشری کتابداران را از بسیاری از نگرانیهای بیهوده وا رهانده و به انتخاب استراتژی های روشن و خردمندانه رهنمون خواهد ساخت. همچنین بر جایگاه رشته در درخت دانش تاثیر گذاشته و آن را بازتعریف میکند که در بخش بعد به آن خواهیم پرداخت. اما آنچه در این میان قابل توجه است این مسئله است که این نظریه این قابلیت را دارد که در مقالات مستقل مورد توجه و بررسی مفصل قرار گیرد و بابی را در مباحث نظری رشته بگشاید. نگارنده در مقاله مورد نظر ما تنها به ذکر کلیات آن اکتفا کرده و از یکی از کارکردهای آن برای بررسی خاستگاه کتابداری و جایگاه آن در درخت دانش بهره برده است.
جایگاه آن در درخت دانش :
جایگاه دانش کتابداری و اطلاع رسانی را دکتر فدایی فراعلم و درکنار معرفت شناسی و همتایان آن دانسته اند . چراکه انسان به محض کسب معرفت و دانش در پی اندوخته کردن آن جهت بازیابی و بکارگیری بهینه است . فرا علم بودن رشته مسئولیت آن را در دنیای پراز تحول علم روشن کرده و در عین حال ضمن در نظر گرفتن انعطاف کافی برای آن در همپایی با تحولات تکنولوژیک ، رشته را به عنوان یک ضرورت برای همیشه بیمه خواهد کرد. این همان کلید گمشده ایست که تلاش های بسیاری برای پیدا کردن آن توسط نظریه پردازانی چون پیرس باتلر، جس شرا، مارگارت ایگان، جان باد، برند فرومان، مایکل باکلند، رافایل کاپورو، لوچیانو فلوریدی و…. انجام گرفته است. آنچه این دستاورد را قابل توجه تر مینمایاند این نکته است که نظریه با نگاهی ژرف بر تاریخ و واقعیت کتابداری وکتابخانه در سرزمین های شرقی و حوزه تمدنی ایران به دست آمده که این تاریخ سبب شده است مدارکی ارزشمند برای ارائه نظریه در دست باشد زیرا تاریخ فلسفه و کتابداری در کشور های غربی که برای تبیین تاریخ و مبانی رشته به کار میروند در عین احترام برانگیز بودن در همان مدارهایی قرار دارند که لزوما به این درک و نگاه از رشته منجر نمیشوند . این مسئله به طور ضمنی میتواند این معنی را بدهدکه دکتر فدایی برای ارائه این نظریه در دنیای غرب با چالش مواجه است زیرا تجربه نشان داده آنان در این گونه موارد بر استفاده از مدارک کاملا اروپایی برای استدلال تعصب میورزند.
تعریف جامع و مانع از این رشته :
تعریفی که نگارنده مقاله ” آیا کتابداری واطلاع رسانی فقط منتظر نام است ؟ “- دکتر غلامرضا فدایی – مطرح نموده اند عبارت است از : کتابداری و اطلاع رسانی علم بازیابی و اشاعه ی اطلاعات و دانش است که از شناخت اجمالی و کلی دانش (طبقه بندی ) و روابط طولی و عرضی اصطلاحات تخصصی در حوزه های مختلف با توجه به دقت و سرعت و صحت آن بحث می کند . که به نظر من قسمت دوم تعریف آنرا از جامعیت مورد انتظار خارج کرده است زیرا مطالعه و بحث مورد نظر یکی از بحثهای عمده رشته است به طور مثال در این تعریف هدف خدمت به انسان کمرنگ انگاشته شده است به خصوص اهمیت این موضوع خود را در بخش مصاحبه مرجع و خدمات مرجع نشان می دهد که هدف نهایی کتابدار رضایت مراجعه کننده است ( البته در ادامه با توضیحاتی که مطرح فرموده اند هدف نهایی بازیابی را پیشرفت و توسعه زندگی بشر ذکر نموده اند). یا رابطه روشنی میان مباحث جدیدتر رشته مانند علم سنجی با این تعریف مشاهده نمی شود زیرا علم سنجی اگر چه به طور غائی می تواند در تدوین استراتژی های تولید علمی به کار رود در واقع اختصاص به مرحله بعداز سازماندهی و اشاعه اطلاعات و دانش دارد و مربوط به پس از به کارگیری اطلاعات و تولید علم است . همچنین در مقابل شناخت اجمالی دانش ، طبقه بندی را در پرانتز آورده است که آن را از پوشش دهی به این مبحث خلع میکند.
کم رنگ شدن دیدگاه غربی نسبت به این رشته که همواره تعریف رشته را از فزونی حجم کتب و اسناد در کتابخانه ها و بعدا مباحث انفجار اطلاعات می دانند ، از نقاط قوت این تعریف است . زیرا تاکید این تعریف براین است که کتابخانه نه تنها موجد رشته کتابداری نیست ، بلکه کتابخانه حاصل نیاز انسان به بازیابی اطلاعات است .
دامنه ی حضور و نفوذ این رشته :
در این بخش یکی از مزایای این نظریه خود را به خوبی درحل مساله نشان میدهد . اما به نظر اینجانب توجه به یک نکته می تواند حائز اهمیت باشد . ما همواره علم اطلاع رسانی را به دو شاخه سازماندهی دانش و مدیریت دانش تقسیم بندی میکنیم اما باید توجه داشته باشیم مفهوم سازماندهی یکی از مفاهیم موجود در زیر مجموعه مدیریت است . تنها نگاهی به تعاریف واژه مدیریت ما را به این معنا رهنمون میسازد که وقتی سخن از مدیریت بر چیزی به میان می آید لزوما سازماندهی آن را نیزشامل می شود بنابراین با قرار گرفتن سازماندهی دانش در دل مدیریت دانش آیا اطلاع رسانی همان مدیریت دانش نیست ؟
پیشنهاد نامی برای آن :
یکی از ویژگیهای مطلوب این مقاله پیشنهاد چندین نام برای رشته است که حاکی از خلاقیت نویسنده و تعریف مفاهیم آن در قالب واژگان و اصطلاحات متنوع دارد . اما توجه به چند نکته می تواند مفید باشد .
۱- کوتاهی و اختصار نام می تواند یکی از مزایای نام انتخاب شده باشد .
۲- در نامهای پیشنهادی موارد سوم و چهارم بیشترمورد نظر دکتر فدایی بوده است .یعنی علوم بازیابی و اشاعه اطلاعات و دیگری مدیریت بازیابی و اشاعه اطلاعات که مورد دوم جامعیت بیشتری دارد ، زیرا با استفاده از واژه مدیریت حوزه گسترده ای از مفاهیم مرتبط وارد تعریف می شود و جنبه علمی و هم فنی رشته مورد ملاحظه قرار میگیرد .
۳- بدون هیچگونه مداهنه و رودربایستی باید اذعان کرد که علاوه بر ملاحظات مورد نظر دکتر غلامرضا فدایی ملاحظه دیگری نیز باید به میان آید که همان انتخاب نامی ست که دارای پرستیژ و وجاهت میان رشته های دانشگاهی و علمی باشد و در ادبیات علمی امروز جهان به خوبی درک شود و اعتبار موجود خود را به رخ بکشد.
پیشنهاد نامهایی برای مشاغلی که این حوزه ملزم به تربیت افراد برای آن مشاغل است :
با توجه به اینکه نگارنده مقاله به خوبی نشان داده است که نام کتابداری برای معرفی این رشته بسیار نارساست استفاده از آن برای تعریف مشاغل بویژه در دوره کارشناسی کمی شتابزده به نظر می رسد .پیشنهاد اینجانب این است که انتخاب نام برای دانش آموختگان این رشته به زمانی موکول شود که نام مناسبی برای رشته انتخاب شده باشد . زیرا تابعی از نام رشته است . چه بسا یک انتخاب دقیق و شایسته بتواند به طور خودکار این دغدغه را نیز حل کند :
استنباط و نتیجه گیری :
این مقاله سرشار از نکات و زوایایی است که قابلیت ادامه پیدا کردن و گسترش یافتن را دارد و به طور کاملا کاربردی برای حل بسیاری از گره های نظری مناسب است اگر چه این مقاله در ظاهر امر به بحث نام رشته و انتخاب یک نام جدید می پردازد اما دریچه هایی را به روی مفاهیم بسیار گسترده نظری و مبانی می گشاید .
از آنجا که این مقاله و سایر مقالات دکتر غلامرضا فدایی در کتاب مقدمه ای بر هویت کتابداری و اطلاع رسانی مجموعه ای از نظریات را برای نخستین بار در این رشته مطرح میکند و مسائلی را بررسی میکند که مورد پرسش و کنکاش بسیاری از کتابداران و اطلاع رسانان است لزوم برگزاری یک همایش در این موضوع با شرکت کلیه صاحبنظران و ارائه بحثهایی که به یک سلسله تصمیم گیری قطعی منجر شود ، ضرورت دارد و پیشنهاد میگردد.
منابع و ماخذ:
۱- فدائی ، غلامرضا . مقدمه ای بر هویت کتابداری و اطلاع رسانی .تهران : نهاد کتابخانه های عمومی ، ۱۳۸۹.
شش دیدگاهی که در این مقاله نویسنده به آن اشاره دارد بیانگر نگاه نوینی است که کمتر مورد توجه قرار گرفته .هر گاه به این شش دیدگاه به صورت جامع پرداخته شود سوال این مقاله که آیا کتابداری و اطلاع رسانی فقط منتظر تغیر نام است پاسخ داده خواهد شد.
اگر این مسئله با رویکردی علمی ، مستدل و سیستمی به دور از احساسات و هیجانات مورد بررسی قرار گیرد انشاالله نتایج پرباری برای رشته به همراه خواهد داشت . کلید آغاز آن در آثار استادانی چون دکتر فدایی زده شده است. از مقاله شما نیز کمال سپاس دارم.