نرم افزارهای اجتماعی در کتابخانه‌ها

Farkas, Meredith G. Social software in libraries: building collaboration, communication, and community online. Medford, NJ: Information Today Inc., 2007. xxiv, 320 pp. ISBN 978-1-57387-275-1 $39.50

در سال‌های اخیر و تحت تاثیر گسترش کاربرد محیط اطلاعاتی و ارتباطی وب بحث شبکه‌های اجتماعی و فناوری های مربوط به آن که تحت عنوان کلی وب۲ مطرح می‌شود به بحثی جالب و مورد توجه تبدیل شده است و علاقمندانی از رشته‌های گوناگون علمی و پژوهشی به مطالعه درباره آن مشغولند. وب با بهره‌گیری از سازوکارها و فناوری‌های ارتباطی متفاوت به محیطی برای تعاملات اجتماعی تبدیل شده است. از جمله این سازوکارها به نرم‌افزارها و محیط‌های مجازی و اجتماعی می‌توان اشاره کرد که زمینه برقراری ارتباط بین کاربران و مجموعه‌های کاربری را فراهم می‌کنند. صرفنظر از قابلیت‌هایی که ابزارهای جدید فراروی کاربران قرار می‌دهند این که چنین تعاملاتی در چه بستری رخ می‌دهد نیز از اهمیت برخوردار است. کتابخانه‌ها به دلیل اینکه زمینه‌ساز بسیاری از تعاملات اجتماعی هستند می‌تـوانند با برخورداری و بکارگیری از سازوکارهای ارتیاطی جدید به گسترش جامعه کاربری و تنوع خدمات و منابع اطلاعاتی خود بپردازد.

مردیث فارکاس[۱] با آگاهی از اهمیت این فناوری‌ها و لزوم کاربرد آنها در کتابخانه‌ها به نوشتن کتابی تحت عنوان «نرم‌افزارهای اجتماعی در کتابخانه‌ها:  ایجاد همکاری، ارتباط و اجتماع به صورت پیوسته»  همت گمارده است. وی که ریاست اقدامات آموزشی دانشگاه نرویچ[۲] در نرتفیلد[۳] را بر عهده دارد عضو هیات علمی گروه کتابداری و اطلاع‌رسانی دانشگاه ایالتی سن جوزه[۴] است و دوره‌هایی در ارتباط با نرم‌افزارهای اجتماعی و فناوری‌های وب۲ برگزار می‌کند. وی نویسنده وبلاگ مشهور «اطلاعات می‌خواهد که آزاد باشد»[۵] و نیز سازنده وبلاگ ارزشمند دیگری تحت نام «موفقیت کتابخانه‌ها: ویکی بهترین فعالیت‌ها»[۶] است. او بخاطر فعالیت‌های سازنده و متنوعی که در حوزه وب۲ و کاربرد فناوری در غنی‌سازی حرفه اطلاع‌رسانی صورت داده است عنوان «جنبشگر و تحولساز»[۷] را از مجله کتابخانه[۸] که از معتبرترین مجلات کتابداری و اطلاع‌رسانی است دریافت کرده است.

چنین سابقه‌ای از او فردی با تجربه و دانش فراوان در حوزه تعاملات اجتماعی در محیط وب ساخته است. شیوه نگارش روان او بعلاوه این انتظار را دربین خوانندگان آثارش پدید آورده است که از او اثری متمایز و ممتاز به بازار نشر ارائه گردد. واکنش‌های بسیاری که در نتیجه انتشار کتاب از سوی صاحبنظران مختلف صورت گرفته است گواه استقبال و پذیرشی است که از این کتاب به عمل آمده است. فارکاس در سایتی که اختصاصاً برای کتابش و در جهت تکمیل مطالب آن و نیز بخشیدن هویتی سازگار با فناوری‌های وب۲ به آن طراحی کرده است[۹] نقل‌‌قول‌های بیش از دوازده نفر از صاحبنظران معروف را در تایید کتاب آورده است که در نوع خود جالب توجه است.

وی در اولین صفحه از کتابش نرم‌افزارهای اجتماعی را ابزارهایی تعریف کرده است که حداقل دو شرط از  شرایط سه‌گانه زیر را داشته باشند:

الف. امکان ارتباط، همکاری و ایجاد اجتماعی پیوسته بین مردم را میسر سازند؛

ب. قابل هم‌افزایی[۱۰] ، اشتراک، استفاده دوباره و ساخت دوباره بوده و یا هم‌افزایی را تسهیل کنند؛

پ. به مردم امکان یادگیری آسان ونیز بهره‌برداری از رفتار و دانش دیگران را مهیا کنند.

نویسنده بر این باور است که نرم‌افزارهای اجتماعی در ده سال اخیر توسعه‌ یافته‌اند و تبلور ایده محیط وبی هستند که در آن هم می‌توان خواند و هم می‌توان نوشت[۱۱] هر چند ابزارهایی مانند لیست‌های ایمیلی بیش از دو دهه قدمت دارند.

باید گفت که کتاب به منظور ارائه مقدمه‌ای جامع بر نرم‌افزارهای اجتماعی و کاربرد آنها در کتابخانه‌ها تالیف شده است. نویسنده برای نیل به این منظور در فصل اول پس از تعریف نرم‌افزارهای اجتماعی به ویژگی‌های آنها می‌پردازد. این ویژگی‌ها عبارتند از:‌ تولید و اشتراک آسان محتوا، همکاری پیوسته[۱۲]، گفتگوهای پراکنده و همزمان، مجموعه‌هایی کاربری از پایین به بالا،‌ بهره‌برداری از خرد جمعی، شفافیت،‌ شخصی‌سازی، قابلیت حمل و فائق آمدن بر محدودیت‌های مکانی و زمانی. وی با شرح هر یک از این ویژگی‌ها دورنمایی مناسب از آنها و قابلیت‌هایی که دارند در ذهن خواننده ایجاد می‌کند. سپس وی به دلایل لزوم کاربرد نرم‌افزارهای اجتماعی در کتابخانه‌ها می‌پردازد. از جمله این دلایل می‌توان به کاربرد آنها توسط کاربران، ایجاد خدماتی متناسب با توانمندیهای کاربران، افزایش ارتباطات داخلی و اشتراک دانش بین کارشناسان و حرفه‌مندان اطلاع‌رسانی و نیز دسترس‌پذیر بودن خدمات در هر شرایط ممکن را می‌توان نام برد.  بعلاوه وی بر این اعتقاد است  که کتابداران با کاربرد اینگونه از نرم‌افزارها می‌توانند به پژوهش‌های اقتصادی،‌ بازرایابی، خدمات مرجع ، همکاری، آموزش و ایجاد درگاه‌هایی برای منابع کتابخانه‌ای دست بزنند و بر جمعیت کاربران و نوع خدماتشان بیفزاند.

با فراهم کردن چنین دورنمایی نویسنده فصل‌های بعدی کتاب را به ترتیب به وبلاگ‌ها، وبلاگ‌ها در کتابخانه‌ها، آر. اس. اس، ویکی‌ها، اجتماعات پیوسته[۱۳]، شبکه‌های اجتماعی، نشانه‌گذاری اجتماعی[۱۴] و پالایش مشترک[۱۵]، ابزارهایی برای  مرجع پیوسته همزمان[۱۶]، انقلاب تلفن همراه، پادکست،‌ اسکرین‌کست و ودکست(برای ساخت فایل‌های فلش و ویرایش فایل‌های دیداری)، و بازی‌ها اختصاص داده است.

نمونه‌هایی از کاربرد موفقیت‌آمیز این نرم‌افزارها در برخی کتابخانه‌ها و مصاحبه‌هایی که با کتابداران درباره کاربرد آنها صورت گرفته است بر ارزش محتوایی این فصل‌ها افزوده است. هر چند کتاب برای کتابداران به نگارش درآمده است برای سایر گروه‌های شغلی و حتی کاربران و تازه‌کاران نیز قابل استفاده است.

به زعم منتقدانی مانند فیتزجرالد[۱۷](۲۰۰۷) فارکاس چارچوب ساخت‌یافته‌ای از فناوری‌های مختلفی که در حال حاضر تحت پوشش کلی وب۲ جای می‌گیرند فراهم ساخته است. هر یک از این ابزارها با بحثی از کاربردهای بالقوه آنها در بستر کتابخانه‌ها دنبال شده است. بیشتر فصل‌ها دارای نمونه‌هایی از کاربرد این نرم‌افزارها در برخی کتابخانه‌ها هستند. چنین ویژگی‌هایی به کتاب محتوایی واقع‌گرایانه و کاربردی داده‌اند. سه فصل پایانی کتاب به پیوند دادن کاربرد نرم‌افزارهای اجتماعی در کتابخانه‌ها به جامعه کاربران، روش‌های هماهنگی و روزآمد بودن با این نرم‌افزارها و در نهایت اندیشه‌های نویسنده درباره گرایشات آتی و نرم‌افزارهای اجتماعی اختصاص یافته است. در هر فصل منابع منتخب و فهرستی از سایت‌های مورد استناد در فصل آورده شده است و در پایان کتاب نمایه قرار دارد.

از جمله ویژگی‌های خاص کتاب استناد به سایت‌های وب و وبلاگها و نه مقالات مجلات و نیز گواهی  رفع مسؤولیت[۱۸] می‌توان اشاره کرد که مورد اخیر ناظر بر این امر است که نویسنده و ناشر هیچگونه مسؤولیتی در قبال آسیب‌های احتمالی ناشی از کاربرد ایده‌های کتاب را پذیرا نیستند. این کتاب به همراه کتاب های بردلی[۱۹](۲۰۰۷) و کیسی و ساواستینک[۲۰](۲۰۰۷) از جمله اولین کتاب‌هایی هستند که به کاربرد فناوری‌های وب۲  در کتابخانه‌ها پرداخته‌اند و در برخی از نقدهای صورت گرفته(مانند فیتزجرالد، ۲۰۰۷)‌بین آنها مقایسه صورت پذیرفته است. در حالیکه کتاب بردلی بر کاربردهای خاص این فناوری‌ها و کتاب کیسی و ساواستینک بر لزوم تغییر رویکردهای سازمانی در راستای کاربرد این ابزارها تاکید داشته‌اند فارکاس دورنمایی مناسب از گستره ابزارهای بیشتری را فراهم ساخته و شیوه نگارش ساده و ایده‌های کاربردی و واقع‌گرایانه او کتاب را برای استفاده کارمندان کتابخانه‌ها دارای ارزش ساخته است.

هرچند کتابخانه‌ها ناگزیر از مواجهه با چنین فناوری‌هایی هستند اما چنین دلبستگی به این فناوری‌ها بدون توجه به مشکلاتی که برای کتابخانه‌ها ایجاد می‌کنند خواننده آگاه را با تامل مواجه می‌سازد. در حقیقت کاربرد این گونه فناوری‌ها باید با توجه به جامعه‌ا استفاده کننده،‌ خدمات، امکانات و منابع مالی کتابخانه صورت گیرد و به عبارت دیگر از آنها باید به گونه‌ای محتاطانه استفاده کرد تا بتوان از بروز مشکلات جلوگیری کرد.

Bradley, Phil. (2007) How to use Web 2.0 in your library.London: Facet Publishing.

Casey, Michael & Savastinuk, Laura. (2007) Library 2.0: A Guide to Participatory Library Service, Information Today Press.

Fitzgerald, H. (2007). Review of: Farkas, Meredith G.. Social software in libraries. Medford, NJ: Information Today Inc., 2007, Information Research, ۱۲(۴), review no. R272  [Available at: http://informationr.net/ir/reviews/revs272.html]