کتابداران در کتابخانه های دیجیتالی

چکیده :

ظهور اینترنت و دردسترس قرار گرفتن امکانات کامپیوتری این فرصت به وجود آمد تا خدمات بزرگ و با مجموعه های اطلاعاتی در قالب دیجیتالی از طریق شبکه قابل دسترسی باشد .برای درک این نیروها شناخت افرادی که کتابخانه ها را توسعه می دهند ضروری است. تکنولوژی در راهی قدم بر می دارد که در آن کتابخانه های دیجیتالی قادر به توسعه اند ولی روندی که در آن تکنولوژی مورد استفاده قرار می گیرد بستگی به مردم دارد . دو گروه مهم منشا این نوآوری هستند ابتدا کارشناسان اطلاعاتی شامل کتابدارها و ناشران و دیگر محققان علم کامپیوتر و توسعه دهندگان اینترنت (آرمز ، ۱۳۸۱ ، ۱۹ ) . در این مقاله سعی شده تا به نقش کتابدارن به عنوان ایجاد کنندگان و مدیران کتابخانه های دیجیتال پرداخته شود.

۱- مقدمه :

از آن جا که دسترسی به کتابخانه دیجیتالی در مقایسه فیزیکی آسان است ، بیشتر کاربران تمایل به استفاده آن دارند . اگر کتابخانه دیجیتالی انتظارات کاربران را از جنبه روزآمد سازی کیفیت محتوا تامین نکند ، اعتماد آن ها کاهش می یابد و تمایل کمتری دارند تا دوباره به کتابخانه دیجیتالی مراجعه کنند بنابراین انتصابات کارکنان با مهارتر ها و نگرش های صحیح برای اداره و کنترل وظایف مختلف در رابطه با طرح کتابخانه دیجیتالی بسیار مهم است ( نبوی، ۱۳۸۴ ، ۷۹ )کارکنان کتابخانه های دیجیتالی با توجه به نوع وظایفشان انتخاب می شوند ولی به طور کلی دارای وظایف زیر می باشند :

مدیریت طرح ، انتخاب و آماده سازی منابع اصلی ، دیجیتال سازی و تبدیل ، فهرست نویسی و ابرداده ، تعیین کیفیت ، اداره سیستم و نگهداری سریس دهنده وب سایت کتابخانه های دیجیتالی ، تحلیلگر سیستم، برنامه نویس برنامه های کاربردی کتابخانه دیجیتالی و توسعه رابطه کاربری ، ارتقاء خدمات و حفاظت از ان است .کتابخانه های دیجتالی به کتابدارانی نیاز دارند تا خدمات رسانی را به نحو مطلوب انجام دهند . کتابخانه های رقومی به کتابداران رقومی نیاز دارند . مطمئنا رایانه های بسیار ضروری هستند اما مردم می خواهند که همه گزینه ها در کنار یکدیگر قرار داشته و با هم عمل کنند . ( هاستینگر[۱] و تنانت [۲]۱۹۹۶ )پایان اطلاعات ، عاقبت ، پایان بشریت است  . منطق اطلاعات ، در نهایت ، باید منطق بشریت باشد . عاقبت این مردم هستند که در اجتماعات ، سازمان ها و موسسات خود درباره اطلاعات و دلیل اهمیت آن تصمیم   می گیرند .

۲- دیدگاه های گوناگون در زمینه کتابدار دیجیتالی

( ویلیامز[۳] و زالد[۴] ، ۱۹۹۷ ) به فرصت های فراهم آمده برای کتابداران جهت استفاده از فضای مجازی برای سود آموزی تاکید می کنند .از میان افرادی که به مطالعه و تدوین کتاب در زمینه کتابخانه های دیجیتالی و کتابدار دیجیتالی می پردازند می توان به ادوارز ، دیویس ، اسکمبل و هال و … اشاره کرد که همه این مولفین وظایف کتابداران دیجیتالی را در سه مورد بیان می کنند :

۱. ارائه اطلاعات گزیده و آگاهی رسانی جاری

۲. اشاعه قوانین مربوط به حق مولف

۳. طراحی رابط نظام به جهت تسهیل دسترسی کاربران .

اگرچه بر جنبه خدمات فنی و اطلاع رسانی کتابداران در عصر دیجیتالی تاکید می کند اما مشاوره و توصیه های مربوط به سخت افزار ، نرم افزار ، و مدیریت پایگاه داده ها را اولین نقش کتابداران ذکر می کنند . به گفته ( کنی [۵]و کلولند[۶] ، ۱۹۹۸ ) این کتابداران رقومی کارگزاران دانش که به اصول اخلاقی دسترسی برابر احترام می گذارند باید در یک محیط نا منسجم اطلاعاتی به عنوان واسطه هایی حرفه ای عمل کنند .

دانشی که کتابداران رقومی دراین محیط رقومی عرضه می کنند باید تنوعی از منابع و رقومی در این محیط رقومی عرضه می کند باید تنوعی از منابع و مجموعه های رقومی و کاغذی را در برداشته باشد . دتری به ارتباطات کلیدی در محیط شبکه را فراهم آورد ، راهبردهای هزینه سودمندی را برای بازیابی اطلاعات شناسایی کند وبه بهره گیران برای تولید اطلاعات جدید کمک کند .

در نگرش آن ها درباره آینده تغییر جهتی وجود دارد یعنی کانون توجه آنها از توسعه کتابخانه های رقومی به توسعه کتابداران رقومی تغییر یافته است . آن ها به وضوح آن چه که احساس می کنند در اولویت قرار دارد را بیان می کند :

وقت آن رسیده که برای مردم ، و نه فن آوری ، هزینه کنیم . در کانون نگرش کتابخانه های رقومی ، یک کتابدار رقومی / کارگزار دانش قرار دارد که نگران مردم است . ( همان منبع )

به علت همین تفاوت ها در نوع کتابخانه ، مجموعه و خدمات شاید بتوان عبارت کتابدار دیجیتالی را مورد استفاده قرار دارد که وظیفه مدیریت منابع دیجیتال را بر عهده دارد ( سیرینیوا [۷]،۲۰۰۰ ) .

کتابخانه های دیجیتالی به کتابدارانی نیاز دارند تا خدمات رسانی را به نحو مطلوب انجام دهند .

۳- آموزش و تعلیم کتابداران

در هنگام افزایش ها مهارت ها برای سازماندهی ، تهیه و تامین خدمات در محیط رقومی ، آموزش و تعلیم اهمیت بیشتر از همیشه می یابند . این مهارت ها صرفا مهارت هایی فنی نیستند بلکه مهارت های طرح نویسی ، تدوین بودجه و مدیریت ، که به افزایش خدمات فن آوری پایه گرایش دارند را نیز در برخواهند گرفت .

۳-۱- تعلیم :

ایسینک[۸] کول[۹](۱۹۹۹)در خلال بررسی های خود دریافتند که در کتابخانه های رقومی ، تعلیم ، در پس تدوین بودجه و روش کار قرار دارد. آن ها همچنین بیان کردند که در آمریکا چندین دانشگاه برای تاکید بر اطلاع رقومی ومنابع اطلاعاتی برنامه      های درسی خود را از نو نوشته اند . در سایر کشورها نیز چنین اتفاقی روی داده است ( کارپنتر ، ۱۹۹۹ ) . اما این روندبرای آماده کردن کتابداران در جهت مواجهه با گرایش بنیانی جامعه به اطلاعات رقومی و استفاده از آن ها ، کافی نیست . برای مهیا شدن ، باید تغییر ساختاری بیشتری ایجاد کرد و جنبه هایی از برنامه درسی علوم کتابداری و اطلاع رسانی را با جنبه هایی از برنامه درسی علوم رایانه در هم آمیخت.توسعه کتابخانه رقومی ، به دنبال آن دسته از دانشجویان علوم اطلاعات رسانی و رایانه است که بر جنبه های فنی و انسانی وب تاکید دارند بنابراین ظهور کتابخانه های رقومی گریز ناپذیر است.

عناصر درسی هسته برای آموزش و فراگیری کتابداران دیجیتالی :

• مبانی نظری و تاریخی
• زیر ساختار فنی کتابخانه رقومی
• مدیریت دانش در کتابخانه رقومی
• توسعه مجموعه و حفاظت و نگهداری
• دسترسی به اطلاعات و بهره برداری از کتابخانه های رقومی
• مسائل اجتماعی ، اقتصادی و سیاستگذاری ، مثل حقوق مولف
• مسائل حرفه ای و تخصصی ، از جمله مدیریت کتابخانه های رقومی .

۳-۲- آموزش :

اهمیت آموزش های جاری برای ایجاد ، توسعه و پرورش مهارت های کلیدی ، حتی از اهمیت تعلیم پایه نیز به مراتب بیشتر است . آموزشی امری بسیار حیایت است اما باید از روش کل نگرانه ای بهره گرفت . و طبق تحقیقات انجام شده برای آموزش و تغییر گرایش از کارکردگرایی به هدف گرایی باید هزینه زیادی صرف کرد .

آموزش کارکنان عموما با مشخصه های شغلی یا وظایف دانش گرایی که در دست انجام دارند بسیار مرتبط است . این آموزش ها به عنوان بخشی از یک راهبرد جنبی ارائه نمی شود . ضروری است تا به جای تکیه بر کارکردها به نیازهای بلند مدت توجه داشته باشیم . مک دونالد نیز دریافت هاست که بسیاری از کتابداران رقومی موفق ،  اغلب خود آغاز گرند ، یعنی از طریق تجربه و آموزش های شغلی ، و نه از طریق ضوابط رسمی فن آوری ارتباطات اطلاعاتی ، مهارت های مرتبط را کسب می کنند ( نبوی، ۱۳۸۴ ، ۳۱۸ )

۴- وظایف جدید کتابداران در محیط دیجیتالی :

طبق نظر ( لنکستر، ۱۹۸۲ ) کتابخانه و کتابداران در عصر رایانه از رونق افتاده و مواد الکترونیکی جایگزین مواد چاپی و کاغذی می شود ولی با این وجود وی بر اهمیت کتابدار در کتابخانه های دیجیتالی پرداخته و برای آن ها نقش ها و وظایفی را بیان می کند .

که همه این وظایف را در چند مورد خلاصه کرده است :

• تعلیم کاربردهای منابع اطلاعاتی الکترونیک به مردم
• تولید بایگانی های موضوعی
• به روز ساختن محققان از منابع موجود زمینه کاری آنها و … می باشد .

به هر حال نقش کتابدار کم رنگ نخواهد شد و در بیشتر امور از جمله فهرست نویسی دیجیتالی ، مجموعه سازی و نمایه سازی و … به وجود فردی متخصص و کارامد نیاز مبرم خواهد بود . همان طور که هستینگ[۱۰]  مهارت های مدیریتی و حرفه ای را برای یک کتابدار دیجیتالی با اهمیت بر شمرده اند در واقع کتابداران دیجیتالی واسطه های برای ارائه اطلاعات از محیط دیجیتال به افراد بهره گیر هستند .

از پیامدهای منطقی دیجیتال سازی کتابخانه و ایفای نقش کتابداران دیجیتالی و ارائه خدمات مجازی می توان به یافتن اطلاعات مربوط و جلوگیری از رقابت های افراد فاقد تخصص و حفظ بقای شبکه و منابع اطلاعاتی اشاره کرد . کتابخانه همواره باید بهترین مکان برای مدیریت اطلاعات باشند و در عصر اطلاعات کتابداران می خواهند که درصف مقدم وظایف مدیریت اطلاعاتی باشند ولی وظایف آن ها درعصر جدید با وظایف سنتی آنان تفاوت های ظریفی دارند و در زمره نقش های قرار می گیرند که مگیل پیش بینی می کند که کتابداران آن ها را ایفا خواهند کرد . به هر حال نقش های سنتی ، کتابداران غالبا اطلاعات را سازمان نمی دادند آن ها فقط انبارهای اطلاعات را سازمان داده و براساس موضوعات مشابه ، آن ها را در کنار یکدیگر قرار می دادند .

۵- وظایف کتابداران در عصر رقومی

در اینجا به برخی از وظایفی اشاره خواهد شد :

۵-۱- میانجی دانش :

کتابداران برای معنا بخشیدن به پیکره موجودی دانش و هدایت بهره گیران به منابع بسیار مرتبط در کتابخانه رقومی ، با ایجاد فهرست به عنوان بخشی از وظایف خود ، بر غنای منابع اطلاعاتی می افزایند (کنی و کلولند ، ۱۹۹۸ ؛ اون و ویرکس ، ۱۹۹۶ ) . در بافته کتابخانه رقومی ، این وظیفه می تواند در کارکردهای زیر خلاصه شوند :

• اکتشافات منابع
• تهیه منابع
• تحویل منابع

۵-۲- مهندسی اطلاعات :

همان طور که وین [۱۱] تعریف کرده ، یک مهندس اطلاعات :

۱. فردی است که محتوای درونی داده ها را سازمان دهی کرده و پیچیدگی ان ها را کاملا شفاف می سازد .

۲. شخصی است که ساختار یا نقشه اطلاعات را طوری  تهیه می کند که به دیگران اجازه می دهد مسیر خود به سوی دانش را بیابند .

بر این اساس آن ها محتوای اطلاعات را برای استفاده ساختار بندی می کنند کتابداران به دنبال ایجاد رابطه بین مردم و اطلاعات هستند و اگر بخواهند همه دانش های مورد نیاز از قبیل : اینترنتی ، فنی و رایانه ای و مهندسی را سامان بخشد این وظیفه ی جدید خود روشی سودمند خواهد بود .

۵- ۳- کتابداران با کارکرد متقابل :

کتابخانه به دنبال گرد آوری مجموعه ای از منابع اطلاعاتی و فن آوری ها ، در کنار یکدیگر در قالب ساختار فعلی کتابخانه ها است . نقش کتابدارن متقابل این خواهد بود که با استفاده از هر منبع مناسب چه چاپی و چه فناوری پایه به منظور رفع نیازهای اطلاعاتی بهره گیران خدمات و سیستم های ترکیبی بیشتری را کشف و تهیه نمایند . این نقش با وظیفه ی میانجی دانش رابطه نزدیکی دارد . اگرچه این نقش بر افزایش منابع جدید تکیه دارد ولی به شدت بر ارائه خدمات مکان گرایی سنتی از مجموعه کتابخانه تکیه می کند . بدون شک این وظیفه یکی از مهمترین وظایف کتابداران است .

۵-۴- حافظان دانش :

حفاظت از مواد اطلاعاتی خود نیاز به مهارت های خاص دارد و در این امر وظیفه کتابداران ارائه راهبردها و سیاست گذاری هایی که به حفاظت موفقیت آمیز منابع دیجیتالی انجامد . سوختن کتابخانه ملی سارایوو، تنها از دست دادن صرف ساختمانی عالی و مجموعه ای بی نظیر نیست . این فاجعه نشانگر تنزل به وحشی گری است . یک کتابخانه درباره ارزشی که یک جامعه برای دانش و علم آموزی و در نتیجه برای حقیقت قائل است اظهار نظر می کند ( بروفی ۲۰۰۱ ) در این نقش جدید کتابداران ، حفاظت و نگهداری از منابع در این فضای بسیار پیچیده و متقابل اطلاعات فیزیکی و دیجیتالی راهبردهای جدیدی را ارائه خواهند داد .

۶- مهارت های اساسی برای کتابداران دیجیتالی :

مهارت ها و وظایف زیادی با مقتضیات کتابخانه های دیجیتالی وجود دارد که با یکدیگر در ارتباط هستند در حال حاضر ، برای جذب کارمند در کتابخانه رقومی و طرح های رقمی سازی، کمبود مهارت وجود دارد (مک دونالد ، ۲۰۰۰ ؛ تانر ، ۲۰۰۱ ) .

ولی به طور کلی این وظایف به سه دسته تقسیم می شوند :

۶-۱- مهارت های مدیریتی :

مهارت های مدیریتی مورد نیاز با گسترش مدیریت منابع انعطاف پذیرتر شده و به محیط های رقابتی در مدیریت طرح ها ، نصب سیستم ها و تامین بودجه مبدل گشته است . در واقع مهارت های مدیریتی برای استفاده هر چه بیشتر از منابع در این جهان بی سیم و سنجش تخصص کتابداران و توسعه اندازه سازمان با استفاده از فن آوری روز دنیا است و توانایی مدیریت بر این فرایند ، به مهارت های کلیدی برای سنجش تخصص کتابداران بدل شده ست . با توسعه اندازه اندازه سازمان ، احتمال دراد که استفاده از این فن آوری ها – چه در زیر ساختار کتابخانه رقومی و چه در فعالیت رقمی سازی – افزایش یافته و پیچیده تر و شرکای بیشتری را طلب نماید ؛ در نتیجه ، برنامه ریزی و مدیریت رسمی طرح ها ضرورت یابد .

رقابت واقعی است وتامین بودجه فعالیتی پویا است که همه کتابداران به ان عادت خواهند کرد . (نبوی، ۱۳۸۴ ، ۳۱۴ )

۶-۲- مهارت های فنی :

طبق نظر تنانت[۱۲]( ۱۹۹۹ ) مهارت های کلیدی برای هزاره جدید عبارتند از :

• فن آوری های تسهیل برداری – ابزارهایی برای ثبت و ضبط تصاویر و اشیاء رقومی
• تشخیص نوری نویسه ها ( اسی آر ) – ابزاری برای تبدیل متون تصویری به متون قابل خواندن برای ماشین
• زبان های نشانه گذاری – ابزارهایی برای افزودن ابرداده یا محتوای رقومی ساختار یافته
• فهرست نویسی و تهیه ابرداده – تعیین هویت منابع برای دسترسی به ان ها در آینده
• نمایه سازی و فن آوری پایگاه ها – تولید سیستم های جستجو یا تهیه ابزارهایی برای پشتیبانی بازار یابی اطلاعات بسیاری از این مهارت ها به فن آوری وابسته است .

۶-۳- مهارت های موضوعی :

مهارت های موضوعی به قدری فراگیر است که با تغییر محمل های اطلاعات ، از آنالوگ به رقومی این مهارت ها تغییرات بنیادی نخواهد داشت و در اکثر مواقع تولید ابر داده بیشتر به مهارت های موضوعی نیاز دراد .

فراهم آوری مواد کتابخانه دیجیتالی توسط کتابدار :

سه مرحله برای فراهم آوری یک منابع بیان شده است که یک کتابدار موظف به رعایت آن است :

• تشخیص
• ارزشیابی
• انتخاب و سفارش

کتابدار دیجیتالی قبل از ارزشیابی و انتخاب منابع الکترونیکی باید به خوبی با این مواد آشنا باشد و در واقع ابزارهای تشخیص را بشناسد این ابزارها که هم به صورت سنتی و هم به صورت دیجیتالی و گسترده ارائه می شوند شامل BIP ( ابزار سنتی ) و یا شبکه هایی نظیر نشر ایران [۱۳]که جزء فارسی یا شبکه ای نظیر آمازون[۱۴] و … اشاره کرد .

در مرحله دوم، ارزشیابی مواد مدنظر است در واقع ارزشیابی شامل مراحل زیر است :

• محتوای موضوعی
• زبان
• نمایه
• اعتبارات مولف و ناشر
• شناخت مزیت و مضرات فرمت های اطلاعاتی
• ایجاد تداوم و ثبات دسترسی

در مرحله سوم که انتخاب و سفارش مواد الکترونیک مد نظر است ولی با وجود ابزارهای موجود این کار به راحتی انجام می شود در این زمینه می توان به حضور ناشران ، واسطه ها ، ابزارهای نقد و بررسی و … اشاره کرد .

کتابدار دیجیتالی باید از این ابزارهای آگاهی کامل داشته و از دیدگاه هازن نقل شده توسط پیترسون (۲۰۰۱) کتابدار هنگام انتخاب مواد برای کتابخانه دیجیتالی باید به نکات زیر توجه داشته باشد :

• تهیه سیاست مجموعه سازی
• توجه به نیازهای کاربران فعلی و آتی کتابخانه دیجیتالی
• پیش بینی استفاده از موارد
• ارزشیابی و وجین مجموعه دیجیتالی .

۷- نتیجه گیری :

کتابداران دیجیتالی باید با فن آوری نوین خود کارسازی همراه شده و برای دستیابی به الگوی واحد تهیه اطلاعات و خدمات که خود یک الگوی اقتصادی و فکری است با یکدیگر همکاری کنند . آینده کتابخانه دیجیتالی اطمینان بخش است ولی حفاظت از منابع دیجیتالی یکی از مهمترین و ضروری ترین مسائل است . ما به افرادی نیاز داریم که نیار به راهنمایی زیاد نداشته باشند و نیاز به گرفتن دست ان ها نباشد (هیستینگ و تنانت ،۱۹۹۶ ) و خود را برای انجام مسئولیت های جدید اماده کنند ( پولاک[۱۵]، ۱۹۹۷ ).

در اصل کتابداران دیجیتالی نگهبانان واشاعه دهنده اطلاعات دیجیتالی هستند . بنابر این منابع دیجیتالی که اکنون تولید می شوند و منابعی که در آینده تولید خواهند شد بسیار آسیب پذیر هستند وعمر کوتاه این منابع به علت طبیعت انان است نه منابع فیزیکی که آنها را تهدید می کنند. وظیفه کتابداران اینده ان خواهد بود که جزایر سادگی را یافته وتبلیغ نمایند ودر این جهان سرشار از ناآرامی اطلاعاتی لنگرگاه های امن با ثباتی را ایجاد کنند . ( دیگان،۳۳۹،۱۳۸۲) .

فهرست منابع :

۱. دیگان ، ماریلین. آینده دیجیتالی کتابخانه ها . ترجمه عباس گیلوری.۱۳۸۲ تهران : دبیزش ، چاپار.

۲. نبوی ، فاطمه .۱۳۸۴. کتابخانه دیجیتالی . مشهد : آستان قدس .

۳. آرمز، ویلیام آی. کتابخانه های دیجیتال. ترجمه زهیر حیاتی و هاجر ستوده.۱۳۸۱.تهران: نشر کتابدار.

۱. Hastings, K& Tennant,R.(1996).” How to build a digital librarian .Digital library Research and Development” D-lib Magazine, November.

۲. Kuny, T.& Cleveland, G.” The digital library; myths challenges, IFLA Journal, ۲۴(۲)۱۹۹۸:۱۰۷-۱۱۳.

۳. Pollack, Miriam and Brown, Karen.1997.” Learning and Transitions in the Careers of Librarians” International Federation of Library Association. ۶۳^rd General Conference, Copenhagen.

۴. Sreenivasulu, V. 2000. “The role of a digital librarian in the management of digital information systems(DIS)” The Electronic Library, ۱۸(۱):۱۲-۲۰.

۵. Williams, Helen and Zald, anne. 1997. “Redefining roles: librarians as Partners in information literacy education” Information Research.3(1).

۱.Hastings

۲. Tennant

۳. Williams

۴. Zald

۵. kuny

۶. Cleveland

۷.  sreenivasulu

۸.  spink

۹.  cool

۱۰.  Hastings

۱۱.  Veen

۱۲. Tennant

۱۳. Www. nasheran .com

۱۴.  www. Amazon.com

۱۵.  Pollack