تعامل انسان و اطلاعات در گفتگو با دکتر حمید رضا جمالی مهموئی

گفتگو: محمود سنگری و رحمان معرفت[۱]

مقدمه:

دکتر حمیدرضا جمالی مهموئی، دانش آموخته دکترای علم اطلاعات از کالج دانشگاهی لندن[۲]است. وی اکنون دانشیار دانشگاه خوارزمی و از علاقمندان به فعالیت در حوزه تعامل انسان و اطلاعات است.عضویت در هیئت تحریریه فصلنامه‌های علمی پژوهشی، عضویت در کمیته داوران مجلات بین‌المللی، عضویت در هیئت ویراستاری مجله اسلیب پروسیدینگز[۳]، سرپرستی پژوهشکده علوم اطلاعات (علم‌سنجی و تحلیل اطلاعات) ایرانداک وهمکاری با بنیاد ایرانشناسی، از فعالیت‌هایی است که در پیشینه نامه علمی و حرفه‌ای ایشان دیده می‌شود. محبوبیت و شهرت دکتر حمیدرضا جمالی مهموئی تنها به جامعه علم اطلاعات و دانش شناسی در کشور محدود نمی‌شود وی نخستین دانشمند بین‌المللی ایران در حوزه علوم اجتماعی در سال ۲۰۱۲ است. شکیبایی، شنوا بودن، مهربانی، جدیت در کار، دقیق بودن از ویژگی‌های قابل توجه ایشان است که در مراوده با ایشان برای هر کسی محسوس است.

به بهانه شکل‌گیری دو رویداد حرفه‌ای مهم در گروه علم اطلاعات و دانش‌شناسی دانشگاه خوارزمی، یعنی تأسیس نشریه “تعامل انسان و اطلاعات”[۴] و نیز برگزاری “همایش ملی تعامل انسان و اطلاعات”[۵] در آبان ماه ۹۳، گفتگویی با دکتر حمیدرضا جمالی مهموئی، انجام داده‌ایم تا با دیدگاه‌های ایشان درباره تعامل انسان و اطلاعات آشناتر شویم.

* ضمن تشکر از فرصتی که در اختیار ما قرار دادید، در ابتدا برای شروع بحث، لطفاْ به اختصار‌بفرمایید منظور ازتعامل چیست؟

_ تعامل حاکی از کنش یا اثرگذاری دو جانبه دارد.

*چرا تعامل بین انسان و اطلاعات؟ بین انسان و اطلاعات چه تعاملی وجود دارد؟

_ما اطلاعات خلق می‌کنیم، کسب می‌کنیم، استفاه می‌کنیم، به اشتراک می‌گذاریم، و بسیاری کارهای دیگر. اطلاعات توجه ما را مصرف می‌کند، به تصمیم‌های ما شکل می‌دهد، و درک ما را از خود و محیط‌مان می‌سازد یا تغییر می‌دهد. این‌ها همه به این معناست که رابطه‌ای دوسویه میان ما و اطلاعات برقرار است و بین انسان و اطلاعات، تعامل وجود دارد.

*لطفاً مصداق‌هایی از تعامل انسان و اطلاعات در زندگی روزمره را بیان بفرمایید؟

_ زندگی روزمره ما پر از تعامل با اطلاعات است. هربار که جستجوی بر روی وب انجام می‌دهید، مطلبی از کتاب یا مجله‌ای می‌خوانید، پرسشی از کسی می‌پرسید با اطلاعات تعامل می‌کنید.

*محدوده و دامنه تعامل انسان و اطلاعات کجاست؟تولد حوزه‌ای با نام “تعامل انسان و اطلاعات” از کجا آغاز شد؟

_مطالعه در حوزه رفتار اطلاعاتیکه پس از جنگ جهانی دوم به شکل جدی آغاز شده است را می‌توان پیشینه این حوزه دانست. منتها در سال‌های اخیر تغییراتی در نگرش به پژوهش در این حوزه رخ داده است و نقطه تمرکز در مطالعات نیز قدری شاید جابجا شده است که منجر به این نامگذاری و رویکرد تازه شده است؛ به این معنیکه در سال‌های اخیر تمرکز بر کاربردی‌تر شدن مطالعات بوده است به نحویکه هدف از تحقیق صرفاً کشف و شناخت رفتار نیست بلکه به طور مشخص ایجاد و توسعه نظام‌هایی است که از این رفتارها و تعاملات انسان با اطلاعات و منابع اطلاعاتی پشتیبانیکنند. وجه تمایز دیگر این است که در تعامل حتماً بافت وجود دارد به این معنیکه تعامل همیشه در یک بافت صورت می‌گیرد در حالیکه در بسیاری از مطالعات قدیمی‌تر رفتار اطلاعاتی توجهی به بافت نمی‌شد.

رایج شدن اصطلاح تعامل انسان و اطلاعات تا حدی نیز مدیون انتشار چند اثر است از جمله دو کتاب یکی توسط بلاندفورد و اتفیلد از دانشگاه یو سی ال با نام «تعامل کردن با اطلاعات[۶]» که در سال ۲۰۱۰منتشر شد و دیگریکتابی از فیدل با نام «تعامل انسان و اطلاعات[۷]» که درسال ۲۰۱۲ منتشر شد.

*جایگاه تعامل انسان و اطلاعات در رشته علم اطلاعات و دانش‌شناسی چیست؟

_تعامل انسان و اطلاعات یک حوزه پژوهشی بین‌رشته‌ایست که البته خاستگاه اصلی آن علم اطلاعات است. حوزه‌هاییکه در شکل‌گیری این حوزه مشارکت داشته‌اند عبارتند از بازیابی اطلاعات، اطلاع‌جویی، مدیریت اطلاعات شخصی، معنابخشی، تعامل انسان و رایانه، علوم شناختی، انفورماتیک اجتماعی، مدیریت و البته حوزه‌های دیگر. همانطور که مشخص است بعضی از این حوزه‌های پژوهشی خود متعلق به حوزه کلی‌تر علم اطلاعات و دانش‌شناسی هستند. همانطور که پژوهش در حوزه رفتار اطلاعاتییکی از زیرشاخه‌های اصلی علم اطلاعات است این حوزه نیز جایگاه مهمی در علم اطلاعات دارد اما این که تا چه حد بتواند این جایگاه را حفظ کند بستگی به تلاش متخصصان علم اطلاعات دارد. معمولاً حوزه‌هاییکه قدری تنه به حوزه‌‌های فنی می‌زنند به مرور به دلیل ضعف کاری متخصصان علم اطلاعات تحت سیطره متخصصان رایانه در می‌آیند. تعامل انسان و اطلاعات البته حقیقتاً نیازمند همکاری متخصصان حوزه‌های مختلف و کار میان رشته‌ایست.

*تفاوت و تمایز میان رفتار اطلاعاتی و تعامل انسان و اطلاعات چیست؟

_به طور کل رفتار حکایت از یک چیز بیرونی قابل مشاهده دارد اما تعامل لزوماً یک تجلی بیرونی قابل مشاهده نیست. ما وقتی از رفتارهای اطلاعاتی صحبت می‌کنیم بیشتر راجع به همین چیزهای بیرونی قابل مشاهده از کنش‌های افراد صحبت می‌کنیم. حوزه تعامل انسان و اطلاعات مرزهای بازتر و گسترده‌تری دارد و به اختصار می‌توان گفت که رفتار اطلاعاتییک بخشی از تعامل انسان و اطلاعات است.

*آیا در مورد تعامل انسان و اطلاعات نظریه و مدلی هم وجود دارد؟

_بله بیش از یکصد نظریه و مدل در حوزه رفتار اطلاعاتی وجود دارد که برخی از آنها به طور خاص به تعامل انسان و اطلاعات مربوط می‌شوند ونظریه‌هایی نیز نظیر «تحلیل کار شناختی» که توسط رایا فیدل مطرح شده است به طور مشخص مربوط به تعامل انسان و اطلاعات هستند.

*مفاهیم و موضوعات مطرح در موضوعات تعامل انسان و اطلاعات چه هستند؟

_حوزه‌های ریز و جزئی زیاد هستند اما به طور کلان می‌توان گفت که اعمال اصلی کسب، استفاده، ارزیابی، ارائه، به اشتراک گذاری اطلاعات و نظایر آن جزء موضوع‌های اصلی تعامل انسان و اطلاعات هستند که البته هر کدام مسائلی در درون خود داردند که مورد بررسی پژوهشگران قرار می‌گیرند. هدف کلی همه این پژوهش‌ها بهبود تعامل ما با اطلاعات است.

*گاهی سخن از جنبه‌های شناختی،عاطفی ورفتاری تعامل انسان واطلاعات را در نوشتار و متون می‌بینیم. نظرتان در این خصوص چیست؟

_بهر حال وقتی یک طرف این تعامل، انسان باشد انتظار می‌رود که جنبه‌های مختلف وجود انسان از جمله شناخت، عاطفه و رفتار وی نیزدر این تعامل ایفای نقش کند. این موارد در مورد اطلاعات که ذهن و شناخت انسان را درگیر می‌کند اهمیت ویژه می‌یابد.

*گاهی در مطالعات تعامل انسان و اطلاعات مفهوم بافت مطرح می‌شود آیا با اکولوژی اطلاعات همطراز می‌باشد؟

_همانطور که اشاره کردم بافت محور بودن یکی از ویژگی‌های اصلی تعامل انسان و اطلاعات است. تعامل خارج از یک بافت مشخص اتفاق نمی‌افتد. مفهوم اکولوژی در حوزه اطلاعات را در ایران به گمانم مرحوم دکتر حری بیشتر رواج داده است و البته بحث ایشان کلی‌تر از رفتار اطلاعاتی بود. در متون انگلیسی و درحوزه تعامل انسان و اطلاعات رایا فیدل از رویکرد اکولوژیکی به تعامل انسان و اطلاعات صحبت کرده است. هم در نظرهای دکتر حری و هم در کتاب رایا فیدل، اکولوژی ناظر بر یک محیط و ارگانیسم‌هایی است که با هم در تعامل هستند. دکتر حری بیشتر بر تعامل عناصر اطلاعاتی با محیط و برعکس تأکید داشت و البته انسان را نادیده نمی‌گرفت. فیدل نقطه نظرش این است که در گذشته کسانی مدعی بررسی رفتار اطلاعاتی در بافت بوده‌اند و در عین حال که مطالعه خود را بافت مدار می‌دانسته‌اند رویکردشان بیشتر شناختی بوده است و به خود بافت توجه کافی نداشته‌اند، اما رویکرد اکولوژیکی وی این بافت که در اینجا به طور کلی‌تر اکولوژی در نظر گرفته شده است را نادیده نمی‌گیرد و انسان را ارگانیسمی می‌داند که با محیطش در تعامل است و هدف مطالعه این تعامل، البته جنبه‌های اطلاعاتی، آن است. در این رویکرد به محدودیت‌های محیط توجه خاصی می‌شود.

*منظور از بازیابی اطلاعات مشارکتی چیست؟ آیا با بازیابی اجتماعی متفاوت است؟ آیا این دو در حوزه شبکه‌های اجتماعی قرار دارند؟

_این دو قدری با هم تفاوت دارند. وقتی صحبت از اطلاع‌جویی اجتماعی می‌کنیم منظور جستجوی اطلاعات در بستر سایت‌های اجتماعی نظیر سایت‌های پرسش و پاسخ (مثل یاهو انسرز[۸]!) است. اما وقتی صحبت از اطلاع‌جویی مشارکتی می‌کنیم منظور ما همکاری یک جمع در قالب یک گروه در جستجوی اطلاعات است که می‌تواند در بستر اینترنت اتفاق بیافتد یا در فضای تعاملات شخصی و خارج از شبکه. هر دو حوزه به تعامل انسان و اطلاعات مرتبط هستند و طراحی و توسعه نظام‌ها و ابزارهایی که این نوع رفتارها را پشتیبانی کنند از جمله اهداف نهایی حوزه تعامل انسان و اطلاعات است.

*کنجکاویم بدانیم که آیا بین سواداطلاعاتی وسوادهای مشابه همچون سواد رسانه‌ای هم با تعامل انسان و اطلاعات رابطه‌ای وجود دارد؟

_سواد چیزی است که ما برای فهم اطلاعات نیاز داریم. بدون درک اطلاعات تعامل انسان و اطلاعات ناقص می‌ماند. برای این که اطلاعات مندرج در یک نمودار یا گراف را بفهمید نیازمند سواد بصری هستید. تا زمانیکه از این سواد برخوردار نباشید تعامل شما با آن عنصر اطلاعاتی نمی‌تواند به طور کامل شکل بگیرد. لذا، انواع سواد با حوزه تعامل انسان و اطلاعات مرتبط هستند.

*در ایران چه کسانی و گروه‌هایی به صورت اختصاصی به موضوع تعامل انسان و اطلاعات پرداخته‌اند؟ آیا پایان نامه‌ای در سطح دکتری با این عنوان و در این حوزه کار شده است؟

cتقریباً در تمام گروه‌هاییکه در مقطع تحصیلات تکمیلی دانشجو می‌پذیرند پایان‌نامه‌هایی در حوزه رفتار اطلاعاتی انجام داده‌اند که برخی از آنها را می‌توان به طور مشخص مرتبط با تعامل انسان و اطلاعات دانست. از این که پایان‌نامه‌ای در سطح دکتری در این حوزه انجام شده باشد اطلاع دقیقی ندارم چون در جریان تمام پایان‌نامه‌هایی که دفاع می‌شوند قرار ندارم.

*تفاوت‌ها و شباهت‌های تعامل انسان و اطلاعات و تعامل انسان و رایانه در چیست؟ گاهی این دو در بعضی گفته‌ها به جای همدیگر به کار می‌روند آیا درست است یا خیر؟

_این دو هم‌معنی نیستند. تعامل انسان و رایانه به تعامل انسان و یک ابزار یعنی رایانه توجه دارد. اما تعامل انسان و اطلاعات، تعامل با یک ابزار خاص نیست بلکه تعامل با خود اطلاعات و چیزهایی است که اطلاعات در آنها عرضه و متجلی می‌شود.

*آیا می‌توان انتظار داشت که گروه پژوهشی خاصی در گروه علم اطلاعات و دانش شناسی خوارزمی با عنوان تعامل انسان و اطلاعات تأسیس شود وهمانند گروه سایبر،که در آن با پرفسور نیکولاس همکاری داشته‌اید، شاهد شکل‌گیری گروه پژوهشی مذکور باشیم ؟

_متأسفانه زیرساخت‌ها و وضعیت آموزش عالی و دانشگاه‌ها چنین امکانی را فراهم نمی‌آورد. اعضای هیئت علمی بسیار گرفتار آموزش هستند و تحقیقات تا حد زیادی به پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها محدود می‌شوند. پایان‌نامه و رساله نیز تحقیقی نیستند که بتوان بر مبنای آنها گروه پژوهشی شکل داد. اگر چه ما تلاش خواهیم کرد که به تحقیقات خود و نیز دانشجویان در گروه جهت خاصی بدهیم اما شکل گیرییک گروه پژوهشی به معنای واقعی قدری دور از دسترس است.

*لطفاً برای آشنایی بیشتر علاقمندان جوانیکه به این حوزه تمایل دارند، نام کنفرانس‌ها و همایش‌هاییکه با موضوع تعامل انسان و اطلاعات در ایران و در خارج از کشور برگزار شده یا در حال برگزاری می‌باشد، را بیان بفرمایید.

_هنوز کنفرانس مستقلی در این حوزه در دنیا برگزار نشده است. در ایران در آبان ۱۳۹۳ همایشی در دانشگاه خوارزمی برگزار خواهد شد که برای اطلاعات بیشتر می‌توانید به سایت آن (http://hiic.khu.ac.ir) مراجعه کنید. اما مطالعات مرتبط با این حوزه در همایش‌های دیگر ارائه می‌شود که به طور مشخص می‌توان از همایش سالیانه انجمن علوم و فناوری اطلاعات آمریکا و نیز همایش دوسالانه اطلاع‌جویی در بافت (http://isic2014.com) نام برد.

*آینده تعامل انسان و اطلاعات را چگونه پیش بینی می‌کنید؟

_اهمیت این حوزه و توجه به آن رو به افزایش است. به نظرم با توجه به تحولاتیکه در حوزه بازیابی اطلاعات در حال رخ دادن است، مبحث بازیابی معنایی اطلاعات و وب معنایی پیشرفت خواهد کرد. حوزه‌هاییکه به رسانه‌های نوین مثل شبکه‌های اجتماعی و بسترهای جدید اطلاع‌جویی مثل رسانه‌های اجتماعی مربوط هستند نیز توسعه خواهند یافت. تعامل انسان و اطلاعات از طریق ابزارهای همراه نظیر گوشی‌های همراه هوشمند نیز چیزی است که اهمیتش هر روز بیش از پیش افزایش می‌یابد.

*اخیراً گروه علم اطلاعات و دانش‌شناسی دانشگاه خوارزمی مجوز انتشار نشریه‌ای علمی پژوهشی در حضور تعامل انسان و اطلاعات را اخذ کرده است، آیا در ایران یا در سطح جهان نشریات معتبر دیگری در این حوزه وجود دارد؟ که برای خوانندگان این گفتگو قابل معرفی باشد؟

_نه در ایران و نه در خارج از ایران نشریه علمی مستقلی برای این حوزه وجود ندارد. پژوهش‌های این حوزه به صورت پراکنده در مجلات متعدد حوزه علم اطلاعات منتشر می شوند. البته درمیان مجله‌های انگلیسی هستند مجله‌هاییکه از قدیم نقش پررنگی در پیشبرد این حوزه ایفا کرده‌اند مثل مجله Journal of Documentationکه زمانی مجله بسیار اثرگذاری بود و در سال‌های اخیر اندکی از رونق افتاده است. مجله IPM نیز مجله اثرگذاری در این حوزه بوده و هست.

*چه توصیه‌ای برای پژوهشگران جوان علاقمند به پژوهش در این حوزه دارید؟

_برای مسئله پژوهش به مشکلات پیرامون خودشان، به رفتار کاربران و به مشکلات نظام‌های موجود توجه کنند. پژوهش در این حوزه واقعاً نیاز به کاربردی‌تر شدن دارد.

*در پایان از فرصتیکه در اختیار ما قرار دادید تا گفتگوی اخیر را انجام دهیم، بسیار سپاسگزاریم. لطفاً اگر به عنوان بحث پایانی و یا جمع‌بندی، نقطه نظر خاصی وجود داشته باشد،یا اگر فکر می‌کنید موضوع قابل ذکری در این گفتگو از قلم افتاده است،بفرمایید.

_از شما سپاسگزارم

 *******************************

[۱]. دانشجویان دوره دکتری علم اطلاعات و دانش‌شناسی دانشگاه خوارزمی.

[۲]. http://www.ucl.ac.uk/

[۳]. http://www.emeraldinsight.com/journals.htm?issn=0001-253X

[۴]. http://hii.khu.ac.ir/

[۵]. http://hiic.khu.ac.ir/

[۶]Ann Blandford& Simon Attfield. 2010. Interacting with Information. Morgan & Claypool.

[۷]Raya Fidel. 2012. Human-Information Interaction: an ecological approach to information behaviour, Cambridge (Massachusetts): MIT Press.

[۸]. https://answers.yahoo.com/